قلعه سیاه، یادگاری عجیب که همچنان پابرجاست!

قلعه حمزه خانی، یکی دیگر از بناهای تاریخی می‌باشد که به عنوان آثار ملی ایران در استان فارس به ثبت رسیده است.

شهرستان تاریخی قیر و کارزین

شهرستان قیر و کارزین یکی از شهرستان‌های استان فارس با مرکزیت شهر قیر است. این شهرستان جزو شهرستان‌های تاریخی استان فارس محسوب می‌گردد. علت نامیدن این شهر به نام قیر مربوط به دوره سلجوقیان است که قلعه پرگان نشانگر حاکمیت آنان بر این محدوده جغرافیایی بوده است.

قیر در زبان پهلوی به معنی مرز است و علت این نامگذاری قرار گرفتن این شهر بر روی مرز گرما و سرما است. به‌طوری‌که اگر ۱۰ کیلومتر از قیر به سمت شمال حرکت کنیم به طبیعت و آب و هوای سردسیری می‌رسیم و اگر از قیر ۱۰ کیلومتر به سمت جنوب حرکت کنیم به آب و هوا و طبیعت گرمسیری برمی‌خوریم.

همچنین قیر و کارزین به دلیل قرار گرفتن در مرکز ایران در دوره‌های مختلف تاریخ اتفاقات متعددی را از سر گذرانده است. این گذشته کهن باعث شده آثار تاریخی بسیاری در این شهر دیده شود. یکی از این آثارتاریخی، قلعه حمزه خانی می‌باشد که از دوره قاجار بر جای مانده است.

قلعه در معماری ایران

بیان قدرت همواره از کارکردهای اصلی معماری بوده است. این موضوع در معماری اسلامی نیز دیده می‌شود. از نظر کارکردها معماری قلعه‌ها طیف وسیعی از سازه‌ها را در بر می‌گیرند.

تصویر متعلق به قلعه رستم در استان سیستان و بلوچستان

تنوع در ساخت قلعه‌ها این تصور را ایجاد می‌کند که وجود قلعه‌ها پیش از اینکه ناشی از ضرورت انطباق با محیط جغرافیایی باشد، متاثر از سبک معماری منطقه بوده است. در دوران بعد از اسلام شکل، جنس، تعداد برج و باروها به اهمیت و وسعت هر شهر و همچنین شرایط اجتماعی و طبیعی هر منطقه بستگی داشت.

به صورت کلی قلعه‌ها برای حافظت از منطقه از حملات دشمنان بوده اما در برخی از دوره‌ها قلعه‌ها مکان زندگی والیان حکومت نیز بوده‌اند. برای مثال در دوران ساسانیان قلعه‌هایی برای اداره دولت و رسیدگی به مشکلات ساخته می‌شد که در زمان حمله دشمنان این قلعه‌ها به قلعه نظامی و محل امن ساکنان منطقه تبدیل می‌گردید.

تصویر متعلق به قلعه کرشاهی در استان اصفهان

در زمان قاجار نیز قلعه‌ها اغلب به همین منظور ساخته می‌شدند. در ابتدا قلعه برای سکونت والیان حکومت بنا می‌شد و در ساخت قلعه تمام اصول نظامی و امنیتی نیز رعایت می‌شد که در صورت حمله دشمن قلعه محلی برای محافظت از شهر و مردمان آن باشد. به طور کلی اکثر قلعه‌های دوران قاجار دارای برج و باروی نگهبانی بودند و در برخی موارد دور تا دور قلعه خندق کنده شده بود. قلعه حمزه‌ خانی یکی از این قلعه‌های بازمانده از دوران قاجار می‌باشد.

قلعه حمزه خانی

قلعه حمزه خانی یا قلعه سیاه در شهرستان قیر و کارزین و در 200 متری شرق روستای هورز واقع شده است. این قلعه در دوران قاجار بنا شده و در آن زمان کارکرد نظامی داشته است.

 قلعه حمزه خانی دارای دو بخش متفاوت می‌باشد که این بخش از مصالح کاملا متفاوت ساخته شده‌اند. بخش اول بنا که در ضلع شمالی قلعه قرار دارد شامل بنای دو طبقه و در کنار آن برج نگهبانی است. مصالح اصلی این بخش سنگ و ساروج می‌باشد. طبقه زیرین بنا به اصطبل اسب‌ها و محل استقرار میرآخور تعلق داشته و طبقه بالا محل استراحت سربازان و نگهبانان بوده است.

بخش دوم قلعه در کنار این بنا قرار دارد که برج نسبتا بلندی به ارتفاع هفت متر و دو طبقه است. طبقه زیرین این برج دارای چند اتاق تو در تو و طبقه بالا محل استقرار سربازان برای نگهبانی و مراقبت از محیط پیرامون قلعه می‌باشد.

در چهار ضلع بنا روزنه‌های دیده می‌شود و تیرکش‌هایی وجود دارد که میدان دید کافی و امکان تیراندازی از طریق این روزنه‌ها را به سرباز ها می‌داده است. مصالح ساخت این برج از سنگ‌های بادبر و ملات گچ ساخته شده است. فضای اصطبل که شامل محل استقرار میرآخور و آخور اسب‌‌ها بوده، از ستون‌های چهار گوش و طاق‌های ضربی و گنبد‌های متعدد ساخته شده است.