یار ایرانی امام سجاد(ع)

ابان بن ابی عیاش فیروز ابواسماعیل

اشاره:

از میان ایرانیان یا همان قوم فارس، افراد سرشناس و برجسته ای در جهان تشیع سربرآورده اند که در طول حیات خویش، نقش ارزشمندی در حراست و نشر معارف اهل بیت(ع) ایفا نموده اند. ابان بن ابی عیاش یکی از همین نام آوران است که در خدمت امام زمان خویش، حضرت سجاد(ع) بوده است.

نام و نسب

ابان بن ابی عیاش یا ابان بن فیروز، از یک خاندان اصیل ایرانی است و ایرانی بودنش، از نام پدرش، فیروز پیداست.

ابان از مردمان فارس و استان شیراز است. پژوهشگر بزرگ، انصاری زنجانی که درباره ایشان بررسی های فراوانی انجام داده است، زادگاه او را شهر نوبندجان (شهری بزرگ که در شیراز و فسا باقی مانده است) می داند و می نویسد: «اسم کامل ابان بن ابی عیاش در کتاب های رجال شیعه و تاریخ چنین است: شیخ، دانشمند فقیه، عابد، زاهد، ابواسماعیل ابان بن ابی عیاش فیروز عبدی بصری...».

نام عبدی، اشاره به آن است که ابان پس از خروج از شهر خود، نوبندجان که در نزدیکی شیراز است، وارد شهر بصره شد و بنابر قوانین آن عصر، هر کس ساکن شهری می شد، باید نام خود را در یکی از قبایل ثبت می کرد. پس ابان هم در آن میان قبیله «بنو عبدالقیس» را انتخاب کرد که به تشیع مایل تر بودند و با مخفّف کردن بنوعبدالقیس، به ابان عبدی مشهور شد و به دلیل اقامت در بصره، به وی بصری گفتند.1

از این رو، ابن حجر وی را عرب خالص نشمرده و در نسب وی نوشته: ابان بن ابی عیاش فیروز، ابواسماعیل مولی عبدالقیس البصری.2

خدمت گزاری اهل بیت(ع)

شیخ طوسی در رجال، ابان را در شمار یاران امام سجّاد، امام باقر و امام صادق(ع) آورده3 و گفته که او در عصر امام صادق(ع) رحلت کرده است. از ابان روایت هایی نیز از این امامان برجاست.

ویژگی های اخلاقی ابان

ابن حبان می گوید: «ابان از عابدان راستین بود و شب را تا صبح به عبادت می گذراند و روزها روزه بود».4 ابن حجر نیز از ایوب نقل می کند که: «ما در طول عمر، او را به خوبی و نیکی می شناختیم و برخی او را «طاووس قراء» نام نهاده اند».5

ابان و راهیابی به مکتب اهل بیت(ع)

سلیم بن قیس هلالی از یاران برگزیده امیرمؤمنان، علی(ع) بود. پس از آنکه حجاج بن یوسف ثقفی در سال 75 قمری از سوی عبدالملک بن مروان حاکم عراق شد، حجاج در پی به دست آوردن و کشتن سلیم بن قیس برآمد. پس سلیم به سوی فارس فرار کرد و در آنجا به منزل ابان بن ابی عیاش پناه برد. ابان تا آن روز فاسد مذهب بود.6

ابان در آن روزها چهارده ساله بود و به خواندن قرآن اهتمام داشت. در این ایام، سلیم روایت هایی را که از ام سلمه، سلمان، معاذ بن جبل و امام علی(ع) شنیده بود، برای ابان بازگو می کرد و این دیدار سبب هدایت او به مکتب اهل بیت(ع) می شود.7

ابان، میراث دار اسرار آل محمد(ص)

ابان می گوید: پس از مدّتی که با سلیم بودم، مرگش فرا رسید. مرا خواند و با من خلوت کرد و گفت: ای ابان! من با تو هم نشینی کردم و از تو جز آنچه دوست داشتم، ندیدم. نزد من نوشته هایی است که از رجال موثّق شنیده ام و به دست خود نوشته ام. اگر می توانی، با من پیمان بند که تا من زنده هستم، آن نوشته ها را به هیچ کس خبر ندهی و بعد از مرگ من، از آنها برای کسی نقل نکنی، مگر کسی که مانند خود به او اطمینان داشته باشی. اگر هم برایت اتّفاقی پیش آمد، آنها را نزد کسی از شیعیان علی بن ابی طالب(ع) که به او اطمینان داشته باشی و صاحب دین و آبرو باشد، بسپاری. ابان گوید: من بر رعایت این شرایط متعهد شدم و او نیز نوشته ها را به من تحویل داد و همه آنها را برایم خواند.8

مسافرت به بصره

ابان بعد از آنکه کتاب را تحویل گرفت، نوشته های آن را خواند. برخی مطالب آن برایش روشن و فهمیدنی نبود. پس روانه بصره شد و با حسن بصری دیدار کرد و نوشته های سلیم را به او نشان داد. او گفت: در میان روایت ها، این کتاب چیزی جز حق نیست که از سوی رجال موثّق شیعیان علی بن ابی طالب و نیز از ایشان شنیده ام.9

در حضور امام سجاد(ع)

ابان همان سال به سفر حج مشرّف شد و خدمت حضرت سجاد(ع) رسید و کتاب سلیم را به حضرت داد. حضرت آن را نگاه کرد و فرمود: «سلیم راست گفته است، خدا او را رحمت کند. اینها روایت های ماست که همه آنها نزد ما شناخته شده است».10

کتاب سلیم بن قیس هلالی، از کتاب های معتبر و قدیمی شیعه به شمار می رود. کشّی نقل می کند که این کتاب را ابان، بعد از امام سجاد(ع) به امام باقر(ع) داد و حضرت مطالب آن کتاب را تأیید کرد.11 نعمانی بزرگ، محدث تشیع، درباره این کتاب می نویسد: «در میان شیعه و همه اهل علم و راویان حدیث ائمه اختلافی نیست که کتاب سلیم، از بزرگ ترین و عالی ترین کتاب های اصول شیعه است و مضامین و رهنمودهای روایی آن را اهل علم و راویان حدیث اهل بیت(ع) نقل کرده اند. چون همه سخنان این کتاب، در اصل از پیامبر اعظم(ع)، امیرمؤمنان علی(ع)، مقداد، سلمان فارسی و ابوذر است؛ این کتاب، از کتاب های مرجع و مورد اعتماد شیعه به شمار می رود».12

نویسنده «وسائل الشیعه» نیز کتاب سلیم را از کتاب های معتبر می خواند که نمونه هایی بر ثبوت آن و درستی نسبتش به نویسنده برجاست و شکی در صحت انتساب آن نیست.13

کتاب سلیم را ابان بن ابی عیاش حفظ کرد و به دست آیندگان رساند و این، نشان از بزرگی و مرتبه والای وی است که سلیم به او اعتماد کرد و این مجموعه را به وی سپرد.

بزرگ ترین خدمت فرهنگی ابان به مکتب اهل بیت(ع)، حفظ و نشر کتاب سلیم است و مطالب این اثر را نیز درس آموختگان مکتب وی به دست ما رسانده اند.

رحلت

ابان در سال 138 ه‍. ق وفات کرد14 و یک ماه پیش از رحلتش، کتاب سلیم را به عمر بن اذینه سپرد.

پی نوشت ها:

٭ برگرفته از: یاران ایرانی تبار معصومان(ع)، مهدی لطفی، صص 35ـ40.

1. سلیم بن قیس هلالی، اسرار آل محمد(ص)، ترجمه و تحقیق: انصاری زنجانی، ص 126.

2. تهذیب التهذیب، ج 1، ص 123.

3. رجال طوسی، صص 109، 126 و 164؛ تنقیح المقال، ج 3، ص 64.

4. موسوعـ［ طبقات الفقهاء، ج 1، ص 268.

5. تهذیب التهذیب، ج 1، ص 123.

6. تنقیح المقال، ج 3، صص 6ـ7.

7. همان، ص 66؛ اسرار آل محمد(ص)، ص 194.

8. کتاب سلیم، ص 195.

9. همان، ص 196.

10. همان، ص 197.

11. رجال کشی، صص 104ـ105، ح 167.

12. ابی زینب نعمانی، غیبت نعمانی، تحقیق: علی اکبر غفاری، صص 101ـ102.

13. وسائل الشیعه، ج 30، ص 157؛ معجم رجال الحدیث، ج 9، ص 230.

14. اسرار آل محمد(ص)، ص 193.