امام سجاد (ع) در شب و روز عاشورا به مشیت الهی بیمار شدند؛ لیکن این بیماری مانع پیکار امام نشد. در این نوشتار به پیکار امام در عصر عاشورا و مجروح شدن ایشان اشاره می شود.
همراهی با امام
امام زین العابدین (ع) در ترک مدینه و حضور در مکه و کربلا، پدر را همراهی کرد و یکی از علل همراهی ایشان و خاندان امام، پیشگیری از دستگیری آنان و ممانعت از خطرات احتمالی نسبت به جان آنان و حتی به مخاطره افتادن قیام امام حسین(ع) بود. سید ابن طاووس (متوفی۶۶۴ق) بر این احتمال تصریح دارد و می نویسد:
«از مواردی که ممکن است سبب همراهی زنان اهل بیت(ع) تلقی شود این است که اگر امام حسین(ع) زنان و فرزندان خود را در مدینه و یا جایی غیر از آن می گذاشت، احتمال می رفت که یزید بن معاویه زن و فرزند امام را دستگیر کند و سپس عواقب شوم و رفتارهای زننده ای پیش می آمد که امام حسین(ع) را از جهاد و شهادت بازمی داشت.»[1]
بیماری امام
متون تاریخی تنها از بیماری امام سجاد(ع) در شب و روز عاشورا خبر داده اند که این بیماری سخت، یک مشیت الهی برای زنده ماندن امام بود.
به گزارش شیخ مفید، امام سجاد(ع) عصر تاسوعا بیمار بوده است؛ او چنین روایت می کند:
«فَجَمَعَ الْحُسَینُ(ع) أَصحَابَهُ عنْدَ قُرْبِ الْمَسَاءِ قَالَ عَلِی بْنُ الْحُسَینِ زَینُ الْعَابِدِینَ(ع) فَدَنَوْتُ مِنْهُ لِأَسْمَعَ مَا یقُولُ لَهُمْ وَ أَنَا إِذْ ذَاک مَرِیضٌ؛[2] امام حسین(ع) نزدیک غروب (تاسوعا) یاران خویش را جمع کرد. امام زینالعابدین(ع) می فرماید، «من با آنکه بیمار بودم، نزدیک رفتم که سخنان پدرم را با ایشان بشنوم.»
همچنین امام سجاد(ع) در گزارش خود از شب عاشورا، از بیماری خود یاد کرده، می فرماید:
«إِنِّی جَالِسٌ فِی تِلْک الْعَشِیةِ الَّتِی قُتِلَ أَبِی صَبِیحَتِهَا وَ عمَّتِی زَینبُ عندی تُمَرِّضُنِی؛[3] من در آن شبی که پدرم فردای آن کشته شد، نشسته بودم و عمه ام زینب(س) نیز نزد من بود و از من پرستاری می کرد.»
حُمَید بن مسلم ازدی، از گزارشگران واقعه کربلا که در روز عاشورا از سپاهیان عمر بن سعد بود، مدعی است که پس از شهادت امام حسین (ع) به اتفاق شمر و عده ای از همراهان او به خیمه امام سجاد(ع) رسیدیم و دیدیم آن حضرت از شدت بیماری بر بستر خود افتاده است و تاب حرکت ندارد. عده ای که با شمر بودند پیشنهاد قتل او را دادند و من گفتم، «سُبْحَانَ اللَّهِ أیقْتَلُ الصبْیانُ إِنمَا هُوَ صَبِی وَ إِنَّهُ لِمَا بِهِ فَلَمْ أَزَلْ حَتَّی رَدَدْتُهُمْ عَنْهُ؛ عجیب است مگر چنین مقررشده که فرزندان هم کشته شوند! او صبی است و این بیماری و ناتوانی کافی به حال اوست.»[4] البته حمید بن مسلم به غلط بر «صبی» بودن و خردسالی امام اشاره کرده است که در پاسخ می توان به این نکته مورخ نامی محمد بن سعد (متوفی 230ق) اشاره کرد که مدعی است، «أن علی بن حسین کان مع أبیه و هو ابن ثلاث أو أربع و عشرین سنه. و لیس قول من قال إنه کان صغیرا و لم یکن أنبت بشیء. و لکنه کان یومئذ مریضا فلم یقاتل. و کیف یکون یومئذ لم ینبت و قد ولد له أبو جعفر محمد بن علی»[5]؛ علی بن حسین(ع) در حالی که 23 یا 24 ساله بود پدر را همراهی کرد و این گفته که او صغیر بوده و موی برنیاورده بود، پذیرفته نیست! البته او در کربلا بیمار بود و به دلیل بیماری پیکار نکرد. چگونه کسی خردسال باشد در حالی که فرزندی به نام ابوجعفر محمد بن علی برای او به دنیا آمده بود.»
حفظ و سلامت امام زین العابدین(ع) به عنوان حجت خدا پس از سومین امام، یک مشیت الهی بود تا زمین لحظه ای بدون حجت خدا نباشد و در سایه او جایگاه امامت تداوم یابد. روایات بسیاری در ضرورت وجود حجت الهی در هستی گواهی می دهد و پیشوایان معصوم(ع) تأکید دارند که زمین بدون امام ممکن نیست، «إِن الْأَرْض لَا تَخْلُو إِلَّا وَ فِیهَا إِمَامٌ» و حجت الهی در زمین هست تا حلال و حرام شناخته شود و مردم به سمت خداوند راهنمایی شوند، «مَا زَالَت الأَرض إِلَّا وَ لِلَّه فِیهَا الحُجَّةُ یعَرِّفُ الحَلَالَ وَ الْحَرَامَ وَ یدْعُو الناسَ إِلَی سبِیلِ اللَّه» و اگر امامی نباشد، حق از باطل شناخته نمی شود «إِنَّ اللَّهَ لَم یدَعِ الأَرض بغَیرِ عَالِمٍ وَ لَو لَا ذَلِک لَم یعرَفِ الْحَقُّ منَ الْباطِلِ».[6]
پیکار و جراحت امام
عصر عاشورا همه یاران امام حسین(ع) در کربلا به شهادت رسیدند از فرزندان کسی جز علی بن حسین (ع) باقی نمانده بود که در آن وقت بیمار بود و قهرا از جنگیدن ناتوان بود، آن گونه که قاضی نعمان مغربی (متوفی 363 ق) بیان می دارد، «وکان علی بن الحسین(ع) یومئذ علیلا دنفا، فلم یستطع القتال»؛[7] علی بن حسین در آن روز (عاشورا) بیماری شدیدی داشت و قدرت پیکار نداشت.»
امام حسین(ع) هر چند پس از شهادت یاران تنها ماند، اما بر زنده ماندن علی بن حسین (ع) اصرار داشت و حتی او را از معرکه جنگ نیز عقب راند.
برای بررسی این مدعا نخست باید به اهتمام امام سجاد(ع) به حضور در پیکار اشاره کرد.
در برخی از منابع از پیکار امام سجاد(ع) یاد شده است آن گونه که که امام در قامت یک مجاهد در حالی که از بیماری رنج می برد، شمشیر به دست گرفت و به میدان تاخت و مجروح شد و درنهایت به دستور امام حسین(ع) بازگردانده شد.
فضیل بن زبیر از محدثان و اصحاب امام پنجم و ششم، که گویا زیدی است[8] در کتاب «تسمیه من قتل مع الحسین(ع) من ولده واخوته و اهل بیته وشیعته» به جنگیدن و مجروح شدن امام سجاد(ع) اشاره می کند و می نویسد، «کان علی بن الحسین علیلا و ارتث یومئذ و قد حضر بعض القتال؛[9] علی بن الحسین(ع) بیمار بود و در کربلا مجروح شد، هنگامی که در برهه ای از حوادث کربلا حضور یافت و پیکار کرد.»
«مرتث» مجروحی است که در میدان رزم جنگیده و پیکر مجروحش را زنده از معرکه کنار کشند.[10]
شبیه این گزارش را نیز یحیی بن حسن شجری (متوفی 499ق) که از عالمان زیدی است، نقل کرده است:
«وَکانَ عَلِی بْنُ الْحُسَینِ، عَلَیهِ السَّلَامُ عَلِیلًا وَارْتُثَّ یوْمَئِذٍ وَقَدْ حَضَرَ بَعْضَ الْقِتَالِ، فَدَفَعَ اللَّهُ عَنْهُ، وَأُخِذَ مَعَ النِّسَاءِ هُوَ»[11]؛ علی بن حسین(ع) بیمار بود و در کربلا مجروح شد، هنگامی که در مقطعی از حوادث کربلا پیکار کرد، خداوند او را محافظت کرد و او همراه زنان دستگیر و به اسارت برده شد.»
روایت نقل شده ذیل، به نوعی همسو با گزارش فضیل بن زبیر و شجری است، آنکه امام سجاد(ع) در حال بیماری تلاش کرد شمشیر به دست گیرد و به سمت میدان عزیمت کند، لیکن امام حسین(ع) به خواهر دستور داد تا او را از معرکه عقب راند. تفاوت نقل ذیل در عدم اشاره به جراحت ایشان است. نکته مهم در این روایت، تلاش امام حسین(ع) به زنده ماندن فرزند است، تا زمین از حجت خدا خالی نماند، «ثم التفت الحسین عن یمینه فلم یر أحدا من الرجال و التفت عن یساره فلم یر أحدا فخرج علی بن الحسین زین العابدین(ع) و کان مریضا لا یقدر أن یقل سیفه و أم کلثوم تنادی خلفه یا بنی ارجع! فقال: یا عَمَّتَاهْ ذَرِینِی أُقَاتِلْ بَینَ یدَی ابْنِ رَسُولِ اللَّهِ. فَقَالَ الْحُسَینُ (ع)، «یا أُمَّ کلْثُومٍ خُذِیهِ لِئَلَّا تبْقَی الْأَرْض خَالِیةً منْ نَسْلِ آلِ مُحَمَّدٍ(ص)[12] آنگاه امام حسین(ع) به سمت راست و چپ خود نگریست و کسی را برای یاری نیافت. حضرت علی بن الحسین زین العابدین (ع) که مریض بود خارج شد. آن حضرت قادر نبود شمشیر بکشد. ام کلثوم به دنبال آن حضرت فریاد می زد، «فرزندم! برگرد.» لیکن امام فرمود، «ای عمه! بگذار تا در جلو پسر پیغمبر خدا پیکار کنم.» امام حسین(ع) به ام کلثوم فرمود، «وی را بگیر! که زمین از نسل آل محمّد(ص) خالی نماند.»
در این نقل، اهتمام امام حسین(ع) در زنده ماندن امام سجاد (ع) کاملاً آشکار است و نشان از جدیت حضرت در حیات امام پس از خود است.
بیماری امام سجاد(ع) بعد از واقعه کربلا تا کوفه ادامه داشت. ابن طیفور به بیماری ایشان به وقت ورود به کوفه اشاره کرده و روایتی از امام صادق(ع) نقل می کند که حضرت فرمود، «هنگامی که زنان را از کربلا به کوفه وارد کردند، علی بن حسین (ع) بدنش نحیف و لاغر شده و از بیماری رنجور بود.»[13]
شیخ مفید نیز گزارش فوق را از فردی به نام «حَذْلَمِ بْنِ سَتِیرٍ» بیان کرده و افزوده غمباری را نیز از کیفیت اسارت امام سجاد(ع) بیان می دارد، «پس از علی بن الحسین(ع) درحالی که بیماری وی را لاغر ساخته و بند و زنجیر در گردن مبارکش بود و دست های آن حضرت به گردن مبارکش بسته بود شنیدم که با آوایی بس ضعیف می فرمود: هان، این زنان بر ما می گریند! پس چه کسی (جز مردان ایشان) افراد ما را به قتل رسانده است؟»[14]
گزارش های مختلف تاریخی، تصویر زیبایی از حماسه و از خودگذشتگی حضرت زینب(س) را در دفاع از امام سجاد(ع) نمایان می سازد، تلاشی که سبب شد ابن زیاد تهدید خود را برای کشتن امام عملی نسازد.[15]
پی نوشت ها
[1] ابن طاووس، اللهوف، ص 84.
[2] مفید، الارشاد، ج2، ص 91.
[3] طبری، تاریخ الطبری، ج5، ص 420؛ ابن کثیر، البدایه و النهایه، ج8، ص 77؛ مفید، الارشاد، ج2، ص 93.
[4] مفید، الارشاد، ج2، ص 112 و 113.
[5] محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ج5، ص 171.
[6] کلینی، الکافی، ج1، ص178.
[7] قاضی نعمان، شرح الأخبار فی فضائل الأئمه الأطهار(ع)، ج3، ص 250.
[8] خویی، معج رجال الحدیث، ج 9، ص 262.
[9] فضیل بن زبیر، تسمیه منْ قتل مع الحسین(ع) من ولده وإخوته وأهل بیته وشیعته، به تحقیق سید محمدرضا حسینی جلالی،.ص24.
[10] ابن منظور، لسان العرب، ج2، ص151.
[11] شجری، ترتیب الأمالی الخمیسیه، ج1، ص225.
[12] مجلسی، بحارالانوار، ج 45، ص 46.
[13] ابن طیفور، بلاغات النساء، ص 23.
[14] مفید، الامالی، ص321.
[15] ابن اعثم، الفتوح، ج 5، ص123؛ ابن طاووس، اللهوف، ص 162.
