علی بن حسین بن علی بن ابی‌طالب (سال ۳۳ قمری-سال ۶۱ قمری) مشهور به علی‌اکبر فرزند امام حسین(ع) و از شهدای بنی‌هاشم در روز عاشورا بود. امام حسین(ع) او را شبیه‌ترین مردم به پیامبر اسلام معرفی کرده و فرموده که هر وقت مشتاق دیدن پیامبر(ص) می‌شدیم، به او نگاه می‌کردیم.
علی اکبر در روز عاشورا نخستین فرد از بنی‌هاشم بود که به شهادت رسید، پدرش بر بالای جنازه او حاضر شد و قاتلان او را نفرین کرد. علی اکبر در پایین پای پدر دفن است و قبر او داخل ضریح امام حسین قرار دارد.
علی‌اکبر فرزند امام حسین(ع) و لیلی بنت ابی مرة است.[۱] او در زمان خلافت عثمان(خلافت: ۲۳ یا ۲۴-۳۵ق) به دنیا آمد.[۲] تاریخ دقیق تولد علی اکبر مشخص نیست؛ اما در تقویم جمهوری اسلامی ایران، ۱۱ شعبان به عنوان روز ولادتش، روز جوان نامگذاری شده است.[۳] برخی محققان سن او را به هنگام شهادت در سال ۶۱ق، ۲۸ سال دانسته‌اند.[۴] بر اساس گفته مذکور، سال تولد او ۳۳ قمری خواهد بود.
کنیه‌اش ابوالحسن است.[۵] همچنین او را اکبر نام نهاده‌اند؛ زیرا از برادرش امام سجاد(ع)، امام چهارم شیعیان متمایز شود؛[۶] اما شیخ مفید لقبش را اصغر گفته و اکبر را لقب امام سجاد(ع) دانسته است.[۷] برخی از نسب‌شناسان و تاریخ‌دانان، علی‌اکبر را بزرگترین فرزند امام حسین(ع) دانسته‌اند.[۸]
کلینی حدیثی از امام رضا(ع) نقل کرده که حکایت از ازدواج علی اکبر و داشتن فرزندی به نام حسن دارد؛[۹] در مقابل چنان‌که گروهی از نسب‌شناسان گفته‌اند از وی فرزندی نمانده[۱۰] و نسل امام حسین(ع) تنها از طریق امام سجاد(ع) ادامه پیدا کرده است.[۱۱] در یکی از زیارت‌نامه‌ها، چنین به علی اکبر سلام داده شده است: «صَلّى الله عَلَيْکَ وَعَلى عِتْرتِکَ وَأهْلِ بَیْتِکَ وَآبائِکَ وَأبْنائِکَ؛ سلام خدا بر تو و بر عترت و اهل بیت تو و پدران و فرزندانت»[۱۲] که نشان از ازدواج و فرزند داشتن اوست.
علی اکبر در ۱۰ محرم(روز عاشورا) به سال ۶۱ قمری در واقعه عاشورا به شهادت رسید و بدنش در پایین پای پدرش به خاک سپرده شد.[۱۳] قبر او داخل ضریح امام حسین واقع شده و شش گوشه بودن ضریح را به همین دلیل دانسته‌اند؛[۱۴] اما سر او را به همراه سرهای شهدای کربلا به کوفه و شام بردند.[۱۵] درباره اینکه سر علی اکبر به بدنش ملحق شده یا در قبرستان باب الصغیر دفن است، اختلاف‌نظر وحود دارد،[۱۶] سید محسن امین گفته است که در سال ۱۳۲۱ق در قبرستان باب الصغیر بارگاهی را دیده که بر ورودی آن بر سنگی نوشته شده که اینجا مدفن سرهای عباس بن علی، علی اکبر و حبیب بن مظاهر است.[۱۷] به گفته وی پس از بازسازی نام برخی دیگر از شهدای کربلا به آن افزوده شده است.[۱۸] این مکان امروزه به نام مقام رؤوس الشهداء(مدفن سرهای شهدای کربلا) شناخته می‌شود.[۱۹]
حضور در واقعه کربلا
علی اکبر در واقعه کربلا همراه پدرش بود. به گفتۀ عقبة بن سمعان، امام حسین(ع)، در نزدیکی منزلگاه ثعلبیه[۲۰] یا قصر بنی مقاتل[۲۱] بر زین اسب خوابش برد. پس از آنکه بیدار شد آیه استرجاع را بر زبان جاری کرد و بر اساس خوابی که دیده بود از کشته شدن خود و همراهانش خبر داد. و با واکنش علی اکبر مواجه شد که «هنگامی که بر حق هستیم از مرگ هراسی نداریم؛ فَإِنَّنَا إِذاً لَا نُبَالِی أَنْ نَمُوتَ مُحِقِّین».[۲۲]
نسب مادر علی اکبر به بنی امیه می‌رسید[۲۳] از این رو در روز عاشورا به علی اکبر پیشنهاد شد که به یزید بن معاویه بپیوندد ولی او این پیشنهاد را رد کرد و گفت: « اِنَّ قَرابَةَ رَسولِ اللهِ اَحَقُّ اَنْ تُرعیٰ (ترجمه: رعایت خویشاوندی رسول خدا به حقیقت نزدیک‌تر است.).[۲۴] بنا به گفته منابع تاریخی عمر بن سعد با دیدن وی در میدان جنگ از او خواست که صحنه جنگ را ترک کند تا در امان باشد. علی اکبر این پیشنهاد را رد کرد و گفت:
اَنا عَلِیُّ بْنُ الحُسَیْنِ بْنِ عَلی نَحْنُ وَ بَیْتِ اللهِ اَولیٰ بِالنَّبِی
تَاللهِ لایَحْکمُ فینا ابْنُ الدَّعِی اَضْرِبُ بِالسَّیْفِ اُحامی عَنْ اَبی
ضَرْبَ غُلامٍ هاشِمیٍّ قُرَشی[۲۵]
من علی فرزند حسین، فرزند علی هستم، به خانه خدا (کعبه) قسم، ما به پیامبر(ص) سزاوارتریم؛
سوگند به خداوند این زنازاده نمی‌تواند بر ما حکم راند، من شمشیر می‌زنم و از پدرم حمایت می‌کنم؛
آن هم شمشیر زدن نوجوانی از تبار هاشم و قریش.
شهادت
نبرد حضرت علی اکبر در واقعه عاشورا. تابلوی کاشیکاری در تکیه معاون الملک
علی‌اکبر روز عاشورا اولین نفر از بنی‌هاشم بود که به شهادت رسید.[۲۶] گفته شده اصحاب امام اجازه نمی‌دادند قبل از آنها بنی هاشم به میدان بروند.[نیازمند منبع] علی اکبر پس از اندکی جنگ با سپاهیان ابن سعد نزد پدرش بازگشت و گفت سنگینی اسلحه مرا آزار می‌دهد و تشنگی مرا از پای درآورد،[۲۷] امام حسین فرمود به زودی جدت را ملاقات می‌کنی و آن حضرت شما را سیراب خواهد کرد که بعد از آن هرگز تشنگی نباشد.»[۲۸] علی‌اکبر به میدان بازگشت، و مُرّةُ بن مُنقذ شمشیری بر فرق او زد سپس دیگران بر او حمله‌ور شدند.[۲۹] علی اکبر در لحظات آخر گفت:«ای پدر! سلام بر تو باد، این جدم رسول خداست، او به جامی لبریز مرا سیراب کرد و می‌گوید: به سوی ما شتاب کن».[۳۰]
واکنش امام حسین(ع)
امام حسین(ع) پس از شهادت علی اکبر بر بالای جنازه او آمد،[۳۱] و گروهی که او را کشته بودند را نفرین کرد: « قَتَلَ اللّهُ قَوْماً قَتَلوک[۳۲] و فرمود: « عَلَی الدُّنیا بَعْدَک الْعَفا؛ پس از تو‌ای پسرم! افّ بر این دنیا باد.»؛[۳۳] به گفته برخی منابع امام حسین(ع) مشتی از خون علی را برگرفت و به طرف آسمان پاشید. قطره‌ای از آن روی زمین نریخت.[۳۴] سپس از به جوانان اهل بیت خواست که جنازه علی اکبر را به کنار خیمه‌ها منتقل کنند.[۳۵]
در زیارت ناحیه مقدسه مرة بن منقذ عبدی به عنوان قاتل حضرت علی اکبر و دیگر کسانی که در قتل او نقش داشتند، لعن شده‌اند.[۳۶]
ویژگی‌ها
السَّلاَمُ عَلَی الْحُسَینِ
وَ عَلَی عَلِی بْنِ الْحُسَینِ
وَ عَلَی أَصْحَابِ الْحُسَینِ[۳۷]
امام حسین(ع) علی اکبر را شبیه‌ترین مردم به رسول خدا(ص) از نظر قیافه ظاهری، اخلاق و سخن گفتن معرفی کرده[۳۸] و از او نقل شده هنگامی که ما مشتاق دیدن پیامبر می‌شدیم، به چهره علی اکبر نگاه می‌کردیم.[۳۹] همچنین گفته شده معاویه بن ابی‌سفیان علی اکبر را شایسته‌ترین فرد برای حکومت می‌دانست چرا که جدش رسول خدا است و شجاعت بنی هاشم، سخاوت بنی امیه و زیبایی ثقیف را هم دارد.[۴۰]
در زیارت عاشورا پس از سلام بر امام حسین و قبل از سلام به اصحاب آن حضرت، سلام جداگانه‌ای نیز به علی اکبر داده شده است.[۴۱]
علی اکبر احادیثی از جدش امام علی(ع) و نیز عایشه نقل کرده است.[۴۲]
سوگواری
نوشتار اصلی: تعزیه علی اکبر
برخی شیعیان شب ۸ محرم را به علی اکبر اختصاص داده و در این شب سوگواری با محوریت وی برگزار می‌گردد.[نیازمند منبع] از جمله دوبیتی‌هایی که در مجالس روضه علی اکبر خوانده می‌شود، عبارت است از:
جوانان بنی‌هاشم بیایید علی را بر در خیمه رسانید
خدا داند حسین طاقت ندارد که علی را بر در خیمه رساند
همچنین در برخی مناطق ایران در روز هشتم محرم تعزیه حضرت علی اکبر(ع) اجرا می‌شود.
تک‌نگاری
کتاب علی اکبر(ع) (الگوی جوانان) -یازدهمین شماره از مجموعه آشنایی با اسوه‌ها- نوشته جواد محدثی که چاپ چهارم آن در سال ١٣٩٢ش از سوی انتشارات بوستان کتاب قم در ٦٤ص منتشر شده، گزارشی به زبان امروز از زندگی حضرت علی اکبر(ع) ارائه کرده است.[۴۳]
جستارهای وابسته
علی اصغر
علی اوسط
پانویس
شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۳۵؛ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۰۸ق، ص۸۶؛ ابی مخنف، وقعة الطف، ۱۴۲۷ق، ص۲۷۶؛ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۲۴۶-۲۴۷.
زرکلی، الاعلام، ۱۹۸۸م، ج۴، ص۲۷۷؛ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۰۸ق، ص۸۷.
شورای مرکز تقویم مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، تقویم رسمی کشور سال ۱۳۹۸ هجری شمسی، ص۴.
«آیت الله یوسفی غروی: علی اکبر ۱۸ ساله و مجرد نبوده، بلکه در کربلا حدود ۲۸ سال داشته است»، وبگاه شفقنا.
ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۰۸ق، ص۸۶.
زرکلی، الاعلام، ۱۹۸۸م، ج۴، ص۲۷۷.
شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۳۵.
ابن سعد، الطبقات الکبری، دار الفکر، ج۵، ص۲۱۱؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۴۰۸ق، ج۵، ص۴۴۶؛ شوشتری، قاموس الرجال، ۱۴۱۵ق، ج۷، ص۴۱۹ـ۴۲۰.
کلینی، الکافی، ۱۳۶۷ق، ج۵، ص۳۶۱.
یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۲۴۶.
ابن سعد، الطبقات الکبری، دار الفکر، ج۵، ص۲۱۱.
ابن قولویه، کامل الزیارات، نشر صدوق، ص۲۵۳.
شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۱۴.
محدثی، فرهنگ عاشورا، ۱۴۱۷ق، ص۳۵۲.
رنجبر، «پژوهشی درباره فرجام و محل دفن سر مطهر امام حسین علیه‌السلام و سرهای دیگر شهدا»، ص۸۸.
رنجبر، «پژوهشی درباره فرجام و محل دفن سر مطهر امام حسین علیه‌السلام و سرهای دیگر شهدا»، ص۸۹.
رنجبر، «پژوهشی درباره فرجام و محل دفن سر مطهر امام حسین علیه‌السلام و سرهای دیگر شهدا»، ص۸۹ به نقل از: امین، اعیان الشیعه، ج۱، ص۶۳۷.
رنجبر، «پژوهشی درباره فرجام و محل دفن سر مطهر امام حسین علیه‌السلام و سرهای دیگر شهدا»، ص۸۹ به نقل از: امین، اعیان الشیعه، ج۱، ص۶۳۷.
حسینی جلالی، مزارت اهل البیت و تاریخها، ۱۴۱۵ق، ص۲۲۶.
ابن اعثم، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۵، ص۷۰-۷۱.
مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۸۲.
مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۸۲؛ ابن اعثم، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۵، ص۷۰-۷۱.
ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۰۸ق، ص۸۶.
ابی مخنف، وقعة الطف، ۱۴۲۷ق، ص۲۷۶.
مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۰۶.
ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۰۸ق، ص۸۷.
سید ابن طاووس، اللهوف علی قتلی الطفوف، ۱۳۴۸ش، ص۱۱۳.
خوارزمی، مقتل الحسین، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۳۵.
ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۰۸ق، ص۱۱۵؛ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۰۶.
سید ابن طاووس، اللهوف فی قتلی الطفوف، ۱۳۴۸ش، ص۱۱۳.
سید ابن طاوس، اللهوف فی قتلی الطفوف، ۱۳۴۸ش، ص۱۱۴.
مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۰۶؛ ابی مخنف، وقعة الطف، ۱۴۲۷ق، ۲۷۸.
سید ابن طاوس، اللهوف فی قتلی الطفوف، ۱۳۴۸ش، ص۱۱۴؛ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۰۶.
ابن جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۵، ص۳۴۰.
طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۳۳۶.
سید بن طاووس، اقبال الاعمال، ۱۴۱۶ق، ج۳، ص۷۴.
ابن قولویه، کامل الزیارات، ۱۳۵۶ق، ص۱۷۸.
سید بن طاوس، اللهوف علی قتلی الطفوف، ۱۳۴۸ش، ص۱۱۳؛ خوارزمی، مقتل الحسین، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۳۴.
خوارزمی، مقتل الحسین، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۳۵: سید بن طاوس، اللهوف علی قتلی الطفوف، ۱۳۴۸ش، ص۱۱۳.
ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۰۸ق، ص۸۶.
ابن قولویه، کامل الزیارات، ۱۳۵۶ق، ص۱۷۸.
ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۰۸ق، ص۸۷.
آشنایی با اسوه ها ١١: علی اکبر علیه السلام (الگوی جوانان) پاتوق کتاب فردا
منابع
ابن اعثم کوفی، احمد بن اعثم، کتاب الفتوح، تحقیق: علی شیری، دارالأضواء، بیروت، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م.
ابن جوزی، عبد الرحمن بن علی، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، تحقیق: عبدالقادر عطا و مصطفی عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۹۹۲م/۱۴۱۲ق.
ابن سعد، محمد بن منیع البصری، الطبقات الکبری، بیروت، دار الفکر، بی تا.
ابن قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، تصحیح و تعلیق عبدالحسین امینی، نجف، المطبعة المرتضویه، ۱۳۵۶ق.
ابن قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، نشر صدوق، بی‌تا.
ابوالفرج اصفهانی، علی بن الحسین، مقاتل الطالبیین، تحقیق احمد صقر، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، الطبعه الثانیه، ۱۴۰۸ق.
ابی‌مخنف، لوط بن یحیی، وقعة الطف، تحقیق محمد هادی الیوسفی الغروی، قم، المجمع العالمی لاهل البیت، الطبعه الثانیه، ۱۴۲۷ق.
حسینی جلالی، محمدحسین، مزارات اهل البیت و تاریخها، مؤسسه اعلمی، بیروت، ۱۴۱۵ق/۱۹۹۵م.
خوارزمی، ابی الموید، مقتل الحسین، تحقیق محمد السماوی، قم، انوار الهدی، ۱۴۱۸ق.
زرکلی، خیرالدین، الاعلام قاموس تراجم الاشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۸۸م.
