عبدالله بن حسین بن علی مشهور به علی اصغر، فرزند شیرخوار امام حسین(ع) است که در واقعه کربلا به شهادت رسید. او عبدالله رضیع نیز خوانده می‌شود. برخی کتاب‌های تاریخی قاتل او را حرملة بن کاهل اسدی نوشته‌اند. در بین مردم مشهور است که او شش‌ماهه بوده و با تیر سه‌شعبه شهید شده، هر چند در منابع متقدم چیزی در این‌باره نیامده است. شیعیان به عنوان باب الحوائج به او متوسل می‌شوند. در دهه محرم معمولا یک روز به سوگواری علی‌اصغر اختصاص داده می‌شود و مراسم همایش شیرخوارگان حسینی در بزرگداشت او برگزار می‌گردد.
نسب و ولادت
عبدالله فرزند امام حسین(ع) و مادرش رباب دختر امرؤ القیس است.[۱] تاریخ تولد او مشخص نیست؛ درباره سن او هنگام شهادت در کربلا نیز اختلاف وجود دارد؛ اما بیشتر منابع او را به هنگام شهادت، کوچک و شیرخوار دانسته‌اند بدون اینکه به سن او اشاره کنند.[۲] به نوشته دانشنامه امام حسین(ع) درباره شش‌ماهه بودن او، منبع معتبری وجود ندارد.[۳] محققان دانشنامه امام حسین در پاورقی کتاب احتمال داده‌اند ریشه این شهرت، نسخه غیرمعتبری از مقتل ابی مخنف باشد و گفته‌اند که در نسخه‌های خطی این کتاب، چنین مطلبی وجود ندارد.[۴]
نام
در منابع متقدم شیعه و سنی نام این کودک، عبدالله یاد شده، ولی در منابع متأخر شیعی به علی‌اصغر شهرت یافته است. مقتل‌الحسین خوارزمی [۵] و مناقب آل ابی طالب ابن شهر آشوب[۶]، از جمله منابع قدیمی هستند که هنگام ذکر چگونگی شهادت فرزند خردسال امام، از او با نام علی یاد کرده‌اند. منابع بعدی نیز، نام طفل شهید را علی‌اصغر و غالباً لقب امام سجاد(ع) را «علی اوسط» آورده‌اند.[۷] برخی از منابع در شمارش فرزندان امام حسین(ع)، نام عبدالله را نیز ذکر کرده، ولی به چگونگی شهادت او اشاره‌ای نکرده‌اند.[۸] این موضوع از اختلاف منابع متقدم و متأخر در شمارش فرزندان امام حسین(ع) که علی نام داشته‌اند، نشأت گرفته است.[۹] به گفته بعضی، علی‌اصغر و عبدالله دو تن بوده‌اند و هر دو در واقعه کربلا شهید شده‌اند.[۱۰]
[نمایش]
امام حسین (ع)
ماجرای شهادت
کودک شیرخوار امام حسین(ع)، روز عاشورا از شدت تشنگی بی‌تاب شده بود. حسین بن علی(ع) او را روی دستان خود یا در آغوش گرفته بود که با تیر یکی از لشکریان عمر بن سعد به شهادت رسید. درباره چگونگی شهادت او گزارش‌های مختلفی وجود دارد.
گزارش‌ها
بر اساس گزارش شیخ مفید، عبدالله در جلوی خیمه امام در حالی‌که در آغوش پدرش بود، هدف تیر یکی از سپاهیان ابن سعد قرار گرفت و به شهادت رسید.[۱۱][یادداشت ۱] بنابر نقل دیگر هنگامی که امام حسین(ع) برای وداع کنار خیمهها آمد، کودکش را در آغوش گرفته بود و او را میبوسید که حرمله بن کاهل اسدی با تیری او را به شهادت رساند.[۱۲]
به گزارش ابن جوزی از هشام بن محمد کلبی، امام حسین(ع) در حال سخن گفتن با لشکریان عمر بن سعد بود، یکی از اطفالش را دید که از تشنگی می‌گرید، او را روی دست گرفت و گفت: «ای جماعت! اگر به من رحم نمی‌کنید، پس به این کودک شیرخوار رحم کنید». مردی از میان سپاه کوفه تیری بر گلویش زد و آن کودک را به شهادت رساند.[۱۳]
واکنش امام حسین(ع)
امام حسین(ع)، پس از اصابت تیر به گلوی فرزندش، دست خود را زیر گلوی او گرفت و چون پر از خون شد، آن را به سوی آسمان پاشید و فرمود: «هَوَّن علَیّ ما نزَل بی أنّه بعین الله؛ آنچه این سختی‌ها را برایم آسان می‌سازد این است که همه در محضر خداست».[۱۴] از امام باقر(ع) نقل شده است که از آن خون قطره‌ای به زمین بازنگشت.[۱۵]
همچنین گفته شده است که امام با مشاهده این واقعه گریست و فرمود: «پروردگارا! تو خود میان ما و این مردم داوری فرما که ما را دعوت کردند تا یاریمان کنند؛ اما ما را کشتند».[۱۶] به گزارش ابن جوزی در این هنگام ندایی از آسمان شنیده شده که «او را واگذار- ای حسین - که او را در بهشت شیر می‌دهند».[۱۷]
برخی نیز نوشته‌اند که امام پس از شهادت فرزندش، او را با خون گلویش آغشته کرد و فرمود: «به خدا قسم تو از ناقه صالح نزد خدا گرامی‌تری و پیامبر(ص)، نزد خدا از صالح(ع) گرامی‌تر است؛[۱۸] خدایا اگر امروز فتح و نصرت خویش را از ما باز داشتهای، آن را در چیزی که برای ما بهتر است قرار ده».[۱۹]
قاتل
در برخی از منابع مردی از بنی اسد قاتل او معرفی شده، بدون آنکه به نام وی اشاره شود.[۲۰] در منابع دیگر حرمله بن کاهل اسدی قاتل او دانسته شده است.[۲۱] در زیارت الشهداء نیز حرمله به عنوان قاتل او لعن شده است.[۲۲] قتل او به هانی بن ثبیت حضرمی نیز نسبت داده شده است.[۲۳]
حرمله و تیر سه‌شعبه
محمد محمدی اشتهاردی در کتاب سوگنامه آل محمد(ص) با تکیه بر کتاب منهاج الدموع از حرمله چنین نقل کرده است که او سه تیر سه‌شعبه به کربلا آورده و یکی از آن‌ها را به گلوی فرزند شیرخواره امام حسین(ع) زده است.[۲۴] امروزه در منبر‌ها و مجالس روضه‌خوانی نیز مرسوم است که شهادت علی اصغر را ناشی از اصابت تیر سه‌شعبه می‌دانند؛[۲۵] ولی نویسندگان کتاب دانشنامه امام حسین سخن نقل شده از حرمله را جزو نقل‌های غیر قابل اعتماد شمرده‌اند؛[۲۶] چنان‌که در کتاب مقتل جامع سید‌الشهدا نیز شهادت علی اصغر با تیر سه‌شعبه را ناشی از گزارش مقتل‌های متأخر مثل تذکرة الشهدا و کبریت احمر دانسته‌اند.[۲۷]
چگونگی دفن و مکان آن
درباره چگونگی دفن علی‌اصغر در منابع اختلاف است؛ بر اساس برخی از منابع امام حسین(ع) با شمشیر خود قبری کند و او را به خاک سپرد.[۲۸] اما عده‌ای از مورخان نوشته‌اند امام(ع) قنداقه خون‌آلود او را به زینب (س) سپرد.[۲۹] برخی نیز نوشته‌اند که بدنش را کنار بدن دیگر شهدا قرار داد.[۳۰] بعضی محل دفن او را در کنار دیگر شهدای کربلا دانسته و برخی دیگر معتقدند او بر روی سینه امام حسین(ع) دفن شده است.[۳۱]
زیارت‌نامه
در زیارت ناحیه مقدسه با عبارت «أَلسَّلامُ عَلَی الرَّضیعِ الصَّغیرِ؛ سلام بر آن شیرخوار کوچک» به او سلام داده شده است.[۳۲] همچنین در زیارت الشهداء، حرمله بن کاهل اسدی به عنوان قاتل وی لعن شده است.[۳۳][یادداشت ۲]
سوگواری
شیعیان علی‌اصغر را باب الحوائج می‌دانند[۳۴] و برخی از مساجد، حسینیه‌ها و هیئت‌های عزاداری خود را به نام او نام‌گذاری می‌کنند. آنان شب هفتم محرم را به او اختصاص داده‌اند و در این شب با محوریت او به مرثیه، نوحه و روضه‌خوانی می‌پردازند. روضه او از روضه‌های سوزناک واقعه عاشورا شناخته می‌شود. همچنین در برخی مناطق شیعیان در دهه محرم، تعزیه علی‌اصغر را به نمایش می‌گذارند؛ در این تعزیه گهواره‌ای را با پارچه سبز تزیین می‌کنند تا نماد شیرخوارگی و خردسالی او باشد.[نیازمند منبع]
همچنین هر ساله مراسم بزرگداشت حضرت علی اصغر(ع) از سوی مجمع جهانی بزرگداشت حضرت علی اصغر(ع) به نام همایش شیرخوارگان حسینی در اولین جمعه ماه محرم برگزار می‌شود.[۳۵]
خون خورم در غم آن طفل که جای لبنش ریخت دست ستمِ حرمله، خون در دهنش
کودکی کآب ز سرچشمه عصمت می‌خورد گشت از سوز عطش، آب سراپا بدنش
گر تن نوگل لیلا نبُوَد لاله سرخ از چه آغشته به خون گشت چنین پیرهنش
غنچه‌ای از چمن زاده زهرا بشکفت که شد از زخم سنان، چون گل صد برگ، تنش
گلشنی ساخته در دشت بلا گشت که بود غنچه‌اش اصغر و گل، قاسم و اکبر، سَمَنش
تشنه‌لب، کشته شد آن شاه که با خنجر و تیر گشت بُبریده و شد دوخته بر تن، کفنش[۳۶]
پانویس
مفید، الارشاد، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۱۳۵.
نگاه کنید به: طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۷۸ق، ج۵، ص۴۴۸ و ۴۶۸؛ ابن جوزی، تذکره الخواص، ۱۴۱۸ق، ص۲۲۷.
محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام حسین، ۱۳۸۸ش، ج۷، ص۳۳.
محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام حسین، ۱۳۸۸ش، ج۷، ص۳۳، پانویس.
خوارزمی، مقتل الحسین، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۳۷.
ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، مؤسسه انتشارات علامه، ج۴، ص۱۰۹.
برای نمونه نگاه کنید به: اربلی، کشف الغمة، نشر رضی، ج۱، ص۵۸۱ و ۵۸۲؛ شافعی، مطالب السئول، ۱۴۱۹ق، ص۲۵۷.
برای نمونه نگاه کنید به: ابن‌شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، مؤسسه انتشارات علامه، ج۴، ص۱۰۹؛ اربلی، کشف الغمة، نشر رضی، ج۱، ص۵۸۱ و ۵۸۲.
نگاه کنید به: مفید، الارشاد، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۱۳۵؛ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، مؤسسه انتشارات علامه، ج۴، ص۱۰۹.
شافعی، مطالب السئول، ۱۴۱۹ق، ص۲۵۷.
مفید، الارشاد، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۱۰۸.
طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۷۸ق، ج۵، ص۴۴۸؛ خوارزمی، مقتل الحسین، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۳۷؛ ابن طاووس، اللهوف، ۱۳۴۸ش، ص۱۱۷.
ابن جوزی، تذکرة الخواص، ۱۴۱۸ق، ص۲۲۷.
ابن طاووس، اللهوف، ۱۳۴۸ش، ص۱۱۷.
ابومخنف، مقتل الحسین، ۱۳۹۸ق، ص۱۷۳.
ابن جوزی، تذکره الخواص، ۱۴۱۸ق، ص۲۲۷.
ابن جوزی، تذکره الخواص، ۱۴۱۸ق، ص۲۲۷.
یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ۱۳۸۲ش، ج۲، ص۱۸۲.
خوارزمی، مقتل الحسین، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۳۷؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۷۸ق، ج۵، ص۴۴۸.
ابن جوزی، تذکره الخواص، ۱۴۱۸ق، ص۲۲۷؛ مفید، الارشاد، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۱۰۸.
بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۲۰۱؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۶۶، ج۹۸، ص۲۷۰؛ خوارزمی، مقتل الحسین، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۳۷.
ابن طاووس، اقبال الاعمال، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۵۷۴؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۸، ص۲۷۰.
طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۷۸ق، ج۵، ص۴۶۸؛ ابن جوزی، تذکره الخواص، ۱۴۱۸ق، ص۲۲۹.
محمدی اشتهاردی، سوگنامه آل محمد، ۱۳۸۰ش، چ۱۷، ص۵۳۵.
گروهی از تاریخ‌پژوهان، تاریخ قیام و مقتل جامع سید‌الشهدا، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۸۵۴، پانویس.
محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام حسین، ۱۳۸۸ش، ج۷، ص۳۵-۳۷.
گروهی از تاریخ‌پژوهان، تاریخ قیام و مقتل جامع سید‌الشهدا، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۸۵۴، پانویس.
خوارزمی، مقتل الحسین، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۳۷.
ابن طاووس، اللهوف، ۱۳۴۸ش، ص۱۱۷؛ ابومخنف، مقتل الحسین، ۱۳۹۸ق، ص۱۷۳.
مفید، الارشاد، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۱۰۸.
قاضی طباطبایی، تحقیق درباره اول اربعین حضرت سیدالشهداء(ع)، ۱۳۸۳ش، ص۹۵.
ابن مشهدی، المزار الکبیر، ۱۴۱۹ق، ۴۹۸.
ابن طاووس، اقبال الاعمال، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۵۷۴.
محدثی، فرهنگ عاشورا، ۱۳۷۶ش، ص۳۲۲.
«مراسم بزرگداشت جهانی حضرت علی اصغر»، وبگاه تابناک.
محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام حسین، ۱۳۸۸ش، ج۱۰، ص۳۹۴(شعر از جلال‌الدین همایی).
یادداشت‌ها
امام حسین(ع) پس از بردن جسد قاسم پسر امام حسن(ع) کنار دیگر شهدا، جلوی خیمه نشست که عبدالله [علی‌اصغر] را نزدش آوردند و امام او را در دامن خویش نشاند. در این هنگام مردی از بنی‌اسد، تیری روانه کرد و او را ذبح نمود. امام دستش را [زیر گلوی طفل] گرفت و چون پر از خون شد، آن را بر زمین ریخت و گفت: «پروردگارا! اگر یاری آسمان را از ما گرفته‌ای، پس آن را به صلاح ما قرار ده و انتقام ما را از این ستمکاران بگیر.» سپس او را برد و کنار دیگر کشتگان گذاشت.(مفید، الارشاد، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۱۰۸)
السلام علی عبدالله بن الحسین الطفل الرضیع، المرمی الصریع، المتشحط دما، المصعد دمه فی السماء، المذبوح بالسهم فی حجر أبیه، لعن الله رامیه حرملة بن کاهل الاسدی وذویه؛ سلام بر عبدالله پسر حسین، کودک شیرخوار تیر خوردهٔ به زمین افتادهٔ به خون غلتیده که خونش به آسمان بالا رفت و در آغوش پدرش به وسیلهٔ تیر ذبح شد. خداوند تیرانداز و پژمرده کننده‌اش حرملة بن کاهل اسدی را لعنت کند.(ابن طاووس، اقبال الاعمال، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۵۷۴)
منابع
ابن جوزی، سبط بن جوزی، تذکره الخواص، قم، منشورات الشریف الرضی، ۱۴۱۸ق.
اربلی، بهاءالدین، کشف الغمة فی معرفة الائمة، قم، نشر رضی، بی‌تا.
ابن‌شهر آشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب، قم، مؤسسه انتشارات علامه، بی‌تا.
ابن طاووس، علی بن موسی، اقبال الاعمال، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۹ق.
ابن طاووس، علی بن موسی، اللهوف علی قتلی الطفوف، تهران، جهان، ۱۳۴۸ش.
ابن مشهدی، محمد بن جعفر، المزار الکبیر، قم، دفتر انتشارات وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۱۹ق.
ابومخنف، لوط بن یحیی، مقتل الحسین، تعلیقه حسن غفاری، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، ۱۳۹۸ق.
بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ق.
خوارزمی، موفق بن احمد، مقتل الحسین، قم، انوارالهدی، ۱۴۲۳ق.
شافعی، محمد بن طلحه، مطالب السئول فی مناقب آل الرسول، بیروت، البلاغ، ۱۴۱۹ق.
