نقش زنان در حادثه کربلا

نقش زنان در حادثه کربلا

زنان در حادثه کربلا به طور مستقیم و غیرمستقیم در زمینه های تربیتی، همراهی و تشویق مجاهدان به صبر و استقامت، مشارکت داشتند.

گرچه تاریخ عاشورا را 72 نفر از پاک ترین و باصفاترین مردان الهی در سال 61 هجری به وجود آورده اند اما از این نکته هم نباید غافل بود که در جریان این واقعه مهم، زنان بزرگواری بودند که در تاریخ افتخارآمیز نهضت اباعبدالله علیه السلام از آنان به عظمت و ایمان یاد شده است که می توان در دو بخش: 1- زنان اهل بیت علیهم السلام و 2- زنان غیر اهل بیت علیهم السلام، تاریخ زندگانی آنان را مورد بررسی قرار داد. زنان در حادثه کربلا به طور مستقیم و غیرمستقیم در زمینه های تربیتی، همراهی و تشویق مجاهدان به صبر و استقامت، مشارکت داشتند.

1- نقش تربیتی زنان

تعلیم و تربیت فرزندان به عنوان زیربنای شخصیت افراد حاضر در کربلا از دو جهت مثبت و منفی قابل بررسی است. در کربلا به ظاهر دو گروه متضاد کنار هم قرار گرفته بودند، اما در واقع دو تربیت متضاد سبب رویارویی این دو گروه شد. تربیت مثبت اباعبدالله علیه السلام و یارانش و تربیت منفی یزید و طرفدارانش. نقش آفرینی این شخصیت ها در دو جنبه آن، دامانی است که در آن پرورش یافته اند. چنانچه امام حسین علیه السلام برای معرفی خویش در روز عاشورا و آگاه کردن دل های بیدار به مادر بزرگوارش فاطمه سلام الله علیها و مادربزرگ فداکارش خدیجه علیها السلام اشاره فرمودند.[1]

امام حسن علیه السلام هنگام مناظره با معاویه در مورد یکی از علل انحراف او از حق به نقش مادرش اشاره کرد.[2] با دقت در زندگی فاطمه علیها السلام به روشنی می توان به شایستگی آن حضرت، برای تربیت فرزندان شایسته به خصوص دو امام معصوم؛ امام حسن و امام حسین علیهما السلام پی برد، چراکه آن حضرت خود پرورش یافته قرآن و وحی بود و از محضر روحانی و پاک پدری چون خاتم پیامبران صلی الله علیه و آله و مادرانی چون خدیجه علیها السلام بهره برده بود.

تعلیم و تربیت فرزندان به عنوان زیربنای شخصیت افراد حاضر در کربلا از دو جهت مثبت و منفی قابل بررسی است.

دختران حضرت فاطمه علیها السلام؛ حضرت زینب کبری علیها السلام و ام کلثوم نیز افرادی مؤمن و متعهد و مفسر و مدافع قرآن و حق بودند.

از شخصیت های بزرگ دیگری که پس از فاطمه علیها السلام ادامه دهنده راه آن حضرت بود، حضرت ام البنین علیها السلام مادر بزرگوار قمر بنی هاشم است که تلاش های بی دریغ ایشان برای تربیت فرزندانی شایسته چون اباالفضل العباس و برادرانش که همگی در واقعه عاشورا به شهادت رسیدند، گویای مقام والای این بانو است.

ام البنین زنی عالم، فاضل و آشنا به عظمت مقام اهل بیت علیهم السلام و در محبت و دوستی ایشان دارای اخلاص بود. از جمله آنکه بعد از ازدواج با حضرت علی علیه السلام هنگامی که به خانه امام آمد، حسنین بیمار بودند. ام البنین همچون مادری مهربان از آن دو پرستاری می کرد و شب ها بر کنار بسترشان بیدار می نشست.[3] بعد از عاشورا هنگامی که «بشیر» خبر شهادت تک تک فرزندانش را به وی می داد او بعد از شنیدن خبر شهادت هر کدام از آن ها از احوال امام حسین علیه السلام می پرسید و می گفت: «ای بشیر، از امام حسین علیه السلام به من خبر بده، همه فرزندانم و همه آنچه در زمین و آسمان است فدای امام حسین علیه السلام باد.»[4] بنابراین ام البنین علیها السلام فرزندان خود را طوری تربیت نمودند که پیرو راه این خاندان باشند.

2- زنان اهل بیت امام حسین علیه السلام

- زینب کبری علیها السلام

عقیله بنی هاشم زینب کبری علیها السلام دخت امیرالمؤمنین علیه السلام و فاطمه زهرا علیها السلام در 5 جمادی الاول سال 5 یا 6 هجری در مدینه متولد شد. کنیه آن حضرت ام کلثوم[5] و ام الحسن است اما دارای کنیه های مخصوص مثل: ام المصائب، ام النوایب[6] نیز بود. القاب آن حضرت نیز بسیار است از جمله عقیله بنی هاشم، کعبه الرزایا، عالمه غیرمعلمه، معصومه صغری، صدیقه صغری، عقیله الطالبین و... .[7]

زینب کبری در سال 17 هجری با عبدالله بن جعفر بن طیار بن ابیطالب پسر عموی خود ازدواج کرد و از او 4 پسر و 1 دختر به دنیا آورد که دو پسرش به نام های عون و محمد در کربلا به شهادت رسیدند.[8] زینب کبری علیها السلام از همان دوران کودکی انس و محبت زیادی به برادرش امام حسین علیه السلام داشت به طوری که فقط در دامان آن حضرت آرام می گرفت. آن حضرت از علم و دانشی که از غیب سرچشمه می گرفت بهره داشت و این بر اساس نفس مطمئنه و ملکات فاضله و روح آرام و خستگی ناپذیر او بود. ایشان بعد از شهادت برادر بزرگوارش بیش از یک سال و نیم زندگی نکرد و در سن 57 یا 58 سالگی وفات یافتند و طبق نظر مشهور در شام مدفون گشت.

- ام کلثوم علیها السلام

رقیه کبری علیها السلام ملقب به ام کلثوم، دومین دختر فاطمه زهرا علیها السلام و خواهر کوچک حضرت زینب علیها السلام، در سال 6 هجری متولد شد.[9] درباره تاریخ زندگانی ایشان اختلاف نظرهایی وجود دارد و کلمات ضد و نقیض زیادی گفته شده است. اختلافی که درباره ام کلثوم علیها السلام وجود دارد این است که: آیا او همان زینب کبری است یا غیر اوست. عده ای معتقدند ام کلثوم علیها السلام در کربلا حضور نداشت بلکه قبل از آن وفات نموده است. در مقابل عده ای نیز بر خلاف این، عقیده دارند و می گویند ام کلثوم علیها السلام زنده بود و در کربلا حضور داشت.[10] پس با توجه به این اقوال یک احتمال این است که ام کلثوم علیها السلام در کربلا حضور داشته است. اما با توجه به اینکه به حضرت زینب علیها السلام هم ام کلثوم می گفته اند، یک احتمال این است که مراد از ام کلثوم همان زینب باشد. پس در نهایت اینکه در واقعه عاشورا و در جریان اسارت هر جا نامی از ام کلثوم برده شده، شاید مراد همان زینب علیها السلام باشد و به فرض اینکه خواهرش حضور داشته باشد باز چون رهبریت و هدایت همه کارها به دست او بود، باید ایراد خطبه ها و احتجاج ها را از حضرت زینب علیها السلام بدانیم.[11]

- ام کلثوم صغری علیها السلام

ایشان دختر امیرالمؤمنین مشهور به رقیه صغری است که همسر مسلم بن عقیل بود. مادر او صهباء دختر ربیه می باشد.[12] این بانو در کربلا حضور داشت و همراه اهل بیت علیهم السلام به اسارت رفت و به قولی 85 سال زندگی کرد.[13]

- فاطمه دختر امیرالمؤمنین علیه السلام

او با خانواده امام حسین علیه السلام پس از شهادت ایشان به شام رفت. این بانو تا زمان امام صادق علیه السلام زندگی کرد و در سال 117 در سن 80 سالگی وفات یافت.[14]

- ام هانی دختر امیرالمؤمنین علیه السلام

وی نیز همسر عبدالرحمن بن عقیل بود که در واقعه کربلا به شهادت رسید، ام هانی نیز همراه اهل بیت علیهم السلام به اسارت گرفته شد.[15]

- صفیه دختر امام علی علیه السلام

او زنی فاضله بود و در کربلا حضور داشت و به همراه اهل بیت علیهم السلام به اسارت رفت و در سال 127 وفات یافت.[16]

- شهربانو علیها السلام

اولین زن امام حسین علیه السلام دختر یزدگرد پادشاه ساسانی در ایران و مادر امام سجاد علیه السلام بود.[17] این بانو به نقلی حدود 23 سال قبل از واقعه عاشورا در سال 38 هجری پس از به دنیا آمدن امام سجاد علیه السلام از دنیا رفت و در مدینه دفن گردید.[18]

- لیلا مادر علی اکبر علیه السلام

دختر ابی مره عروه بن مسعود ثقفی بود که با امام حسین علیه السلام ازدواج کرد و حضرت علی اکبر علیه السلام از او متولد گردید. از حضور این بانو در کربلا، هیچ ذکری در کتب تاریخی و مقاتل به میان نیامده است.[19]

- رباب همسر بزرگوار امام حسین علیه السلام

او در سفر کربلا همراه آن بزرگوار بوده است. رباب علیها السلام از امام یک دختر به نام سکینه و یک پسر به نام عبدالله داشت که در روز عاشورا به شهادت رسیدند و خود با دخترش به اسارت رفتند.[20]

- سکینه دختر امام حسین علیه السلام

نام این بانو آمنه یا ایمنه است و سکینه لقب او می باشد.[21] آن حضرت در سرزمین کربلا حضور داشت و سن او را می توان حدود 24 سال دانست زیرا تاریخ وفات او را 5 ربیع الاول 117 هجری در 80 سالگی دانسته اند.[22] پس در سال 61 هجری او حدود 24 سال داشت و در سال 37 هجری متولد شده است. عبدالله بن حسن، شوهر او بود که در واقعه کربلا شهید شد و آن حضرت همراه مادر و عمه خود به اسیری رفت.[23]

- فاطمه دختر امام حسین علیه السلام

این بانو دارای مقام علم و تقوا بود و در سال 30 هجری متولد و 7 سال از خواهرش سکینه بزرگ تر است. مادر او ام اسحاق بود و در 30 سالگی به همراه همسرش حسن مثنی در کربلا حضور داشت و همراه اهل بیت علیهم السلام به اسارت رفت و در سال 110 هجری وفات یافت.[24]

- رقیه دختر امام حسین علیه السلام

بعضی از مقاتل[25] نقل کرده اند که دختر سه یا چهار ساله ای در خرابه شام، خواب پدرش را دید و از اهل بیت علیهم السلام سراغ پدرش را گرفت، اما نام او را ذکر نکرده اند. اما اصل حضور دختر سه یا چهار ساله امام حسین علیه السلام قطعی است.

- رمله همسر امام حسن مجتبی علیه السلام

نام دیگر این بانو نجمه بود که با پسرش قاسم بن الحسن در واقعه عاشورا شرکت داشت و همراه اهل بیت علیهم السلام به اسارت رفت.[26]

- فاطمه دختر امام حسن مجتبی علیه السلام

کنیه اش ام عبدالله و ام الحسن و مادر امام باقر علیه السلام از زنان با عظمت خاندان پیامبر بوده است. فاطمه به همراه شوهرش امام زین العابدین و فرزندش امام باقر علیه السلام به کربلا آمد و به همراه اسیران به شام می رود.[27]

3- زنان غیر اهل بیت

زنان حاضر در کربلا، علی رغم تمامی مشکلات که احتمال وجود آن را در بین راه می دادند حاضر نبودند فرزند پیامبر خدا را در این سفر تنها بگذارند. علاوه بر حضور زنان اهل بیت علیهم السلام زنان مؤمن دیگری نیز به همراه همسر، پدر و فرزندان شان به کربلا آمده بودند که پس از شهادت مردان با زنان اهل بیت به اسارت رفتند.

زنان حاضر در کربلا، علی رغم تمامی مشکلات که احتمال وجود آن را در بین راه می دادند حاضر نبودند فرزند پیامبر خدا را در این سفر تنها بگذارند.

- طوعه کنیز آزاد شده اشعث بن قیس کندی

اولین زنی که در این راه با یاری امام حسین علیه السلام گام برداشت و سفیر آن حضرت، مسلم بن عقیل را به خانه اش پناه داد و از او پذیرایی نمود.[28]

- ام وهب

ام وهب یکی دیگر از زنان شجاع و فداکاری است که با تشویق شوهرش عبدالله بن عمیر و پسر تازه دامادش وهب بن عبدالله برای یاری رساندن به فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله به فرزندش گفت: «از تو راضی نمی شوم مگر زمانی که در مقابل امام حسین کشته شوی.»

- دیلم همسر زهیر بن قین بجلی

وقتی زهیر از اجابت دعوت امام حسین علیه السلام امتناع نمود، به او گفت: سبحان الله فرزند رسول خدا از تو دعوت می کند تا به یاریش بشتابی اما تو در مقابل آن مردد هستی؟ چه می شود که سخن حضرت را بشنوی و در اولین فرصت خود را به حسین بن علی برسانی؟» زهیر در برابر گفتار عالمانه همسرش از جای برخواست و برای یاری امام حسین، عزم خود را جزم نمود[29] و در مصائب اهل بیت علیهم السلام شرکت نمود.

- همسر حبیب بن مظاهر اسدی

وقتی نامه رسان امام حسین علیه السلام نامه ای را به حبیب داد، او برای اینکه همسرش را آزمایش کند، گفت: من از پیوستن به یاران حسین کراهت دارم. در این هنگام همسرش شروع کرد به گریه کردن و گفت ای حبیب: آیا سخن رسول خدا در حق حسین بن علی و برادرش را فراموش کردی که فرمود: این دو فرزندم، دو سید اهل بهشت هستند. این دو امام هستند، چه قیام کنند و چه سکوت کنند و حال این پیام رسان و نامه اوست که به سوی تو آمده است و از تو یاری می طلبد و اما تو او را بدون جواب و پاسخ می گذاری؟ حبیب با مشاهده این صداقت و حقیقت، در حق وی دعای خیر کرد و او را از قصد خود آگاه کرد.[30]

- ام خلف

همسر مسلم بن عوسجه بود که پس از شهادت مسلم، پسرش را برای حمله به لشکر عمر سعد تشویق نمود.[31]

- ام الثغر

نامش خوضاء دختر عمر بن عامر کلابی که به ام الثغر مشهور است. عقیل بن ابیطالب با او ازدواج کرد و جعفر از او متولد شد که به همراه او در واقعه کربلا شرکت داشت.[32]

- فکیهه

همسر عبدالله بن اریقط و کنیز رباب همسر اباعبدالله بود و پسرش قارب در کربلا به شهادت و خود او با رباب به اسارت رفت.[33]

پی نوشت ها:

[1]. سید بن طاووس، لهوف، ص 159.

[2]. طبرسی، احتجاج، ج 1، ص 282.

[3]. علی ربانی خلخالی، چهره درخشان قمر بنی هاشم، ص 42.

[4]. جلیل مامقانی، تنقیح المقال، ج 3، فصل البساء، ص 42.

[5]. نورالدین جزایری، خصائص الزینبیه، ناصر باقری، ص 166.

[6]. همان، ص 66.

[7]. ذبیح الله محلاتی، ریاحین الشریعه، ج 1، ص 69.

[8]. همان، ص 257.

[9]. عباس قلی خان سپهر، ناسخ التواریخ (زندگانی حضرت زینب علیها السلام)، ج 1، ص 343.

[10]. محدث قمی، نفس المهموم، ص 346.

[11]. حسن الهی، زینب کبری عقیله بنی هاشم، ص 52.

[12]. علی بن حسین مسعودی، مروج الذهب، ج 3، ص 260.

[13]. ذبیح الله محلاتی، ریاحین الشریعه، ج 3، ص 299.

[14]. ذبیح الله محلاتی، بحار، ج 9، ص 550.

[15]. محمدحسین حایری، اعلام النساء، ج 3، ص 299.

[16]. همان، ص 237.

[17]. محمد حسّون، اعلام النساء المؤمنات، ص 456.

[18]. همان، بحار، ج 46، ص 8.

[19]. همان، کشف الغمه فی معرفه الائمه، ج 2، ص 249.

[20]. همان، اعلام النساء، ج 2، ص 47.

[21]. همان، تنقیح المقال، ج 3، ص 80.

[22]. محسن امین، اعیان الشیعه، ج 3، ص 492.

[23]. همان، زندگانی امام حسین علیه السلام، ج 2، ص 571.

[24]. همان.

[25]. محمد محمدی اشتهاردی، سوگنامه آل محمد صلی الله علیه و آله، ص 489، عباس قمی، ترجمه نفس المهموم، ص 584.

[26]. همان، اعلام النساء المؤمنات، ص 363.

[27]. همان، بحار، ج 46، ص 215.

[28]. همان، ص 28.

[29]. همان، اعیان الشیعه، ج 1، ص 604.

[30]. شیخ مفید، الارشاد، ج 1، ص 604.

[31]. علی شیرازی، زنان نمونه، ص 256-254.

[32]. همان، اعلام النساء، ج 1، ص 262.

[33]. ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبین، ص 97.