پایگاه اطلاع رسانی بلاغ

تحلیل و تفسیر پیام های واقعه غدیرخم

دربین وقایع بیست وسه ساله ازبعثت رسول گرامی اسلام در جزیره العرب، یکی ازکلیدی ترین و جریان ساز، واقعه نصب علی علیه السلام به عنوان امام و خلیفه در غدیر خم بعد از بازگشت ازحجه الوداع درجحفه است؛ معرفت و شناخت همه جانبه به پیام الهی وسیاسی این واقعه، درصورتی امکان پذیر است که چند نکته کلیدی تبیین وتوضیح داده شود.

((گزارش اجمالی واقعه غدیر))
پیامبر(ص) در ذیقعده سال دهم هجری همراه هزاران نفر برای ادای مناسک حج از مدینه به طرف مکه حرکت کرد. این سفر رسول خدا (ص)، حجة الوداع، حجة الاسلام و حجة البلاغ نامیده می‌شود. در آن ماه امام علی(ع) برای تبلیغ اسلام در یمن بود و هنگامی که از تصمیم پیامبر(ص) برای سفر حج آگاه شد، همراه عده‌ای به سمت مکه نمود و پیش از آغاز مناسک، به رسول‌ خدا(ص) پیوست. مسلمانان حج‌گزار پنج شنبه ۱۸ ذی الحجه به غدیر خم رسیدند و پیش از جدایی اهالی شام، مصر و عراق از جمعیت، جبرئیل آیه تبلیغ را بر پیامبر(ص) نازل کرد و از جانب خداوند، به رسول خدا(ص) امر نمود تا علی(ع) را به عنوان ولی و وصی بعد از خود به مردم معرفی کند پس از نزول این آیه، پیامبر(ص) دستور توقف کاروان را صادر نمود و گفت آنانی که پیشاپیش حرکت می‌کنند، به محل غدیر بازگردند و کسانی که عقب مانده‌اند، به کاروان در غدیر خم، ملحق شوند.پس از اجتماع حج گزاران کنار برکه غدیر و آماده کردن منبر از جهاز شتران، رسول‌ خدا (ص) پس از ادای نماز ظهر، خطبه‌ای ایراد کرد که به خطبه غدیریه مشهور شد، درادامه خطبه دست علی(ع) را بلند نمود تا مردم او را ببینند و فرمود:
((ای مردم، آیا من از خود شما، به ولایت [سرپرستی] شما سزاوار‌تر نیستم؟ مردم پاسخ دادند: آری،‌ ای رسول خدا. حضرت فرمود: خداوند ولی من است و من ولی مؤمنین‌ام و من به خود شما، به ولایت [سرپرستی] شما سزاوار ترم. پس هر کس که من مولای اویم، علی مولای اوست.» رسول خدا(ص) سه بار این جمله را تکرار کرد و فرمود: «خداوندا، دوست بدار و سرپرستی کن هر کسی را که علی را دوست دارد و او را مولای خود بداند و دشمن بدار هر کسی را که او را دشمن می‌دارد و یاری نما هر کسی را که او را یاری مینماید و به حال خود رها کن هر کس را که او را وا می‌گذارد.» سپس خطاب به مردم فرمود: «حاضران این پیام را به غایبان برسانند. (الاحتجاج، ج ۱،ص۵۶،تاریخ طبری، ج۳، ص۲۴۷، السیره الحلبیه، ج۳، ص۳۶۹) 

((میزان اعتبار سند و روایت گزارش واقعه)) 

 واقعه غدیر ازنظر سند و اعتبار آنچنان قوی و متواتراست که انکار آن به منزله انکار وجود آفتاب در روز است، چراکه گزارش واقعه نه تنها در منابع تفسیری و دروایی شیعه متواتر است بلکه بزرگان اهل سنت نیزبه طریق مختلف حدیث غدیر خم را نقل کرده اند. در ذیل به بعضی از مهم ترین کتب ایشان که بر این حدیث مهر صحت گذاشته و آن را تایید کرده اند، همراه با حدیث اشاره می شود.

۱. سنن ترمذی: زید بن ارقم عن النبی(ص) قال: من کنت مولاه فعلی مولاه. (ج۱۲، ص۱۷۵) 

۲. مصنف ابن ابی شیبه: حدثنا مطلب بن زیاد عن عبدالله بن محمد بن عقیل عن جابر بن عبدالله قال: کنّا بالجحفة بغدیر خم إذا خرج علینا رسول الله فأخذ بیدعلی فقال: من کنت مولاه فعلی مولاه. (المصنف، ج۷، ص۴۹۵)

۳. المعجم الکبیر للطبرانی: عن أبی إسحاق الهمدانی قال سمعت حبشی بن جناده یقول: سمعت رسول الله(ص) یقول یوم غدیر خم: اللهم من کنت مولاه فعلی مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه و انصر من نصره و اعن من اعانه. (معجم الکبیر، ج۴، ص۴)
همچنین وی حدیث مذکور را به همین طریق از زید بن ارقم، ابو ایوب انصاری و بریده نقل می کند.

۴. تفسیر ابی السعود و تفسیر اللباب لابن عادل: در این دو کتاب در تفسیر آیه سأل سائل بعذاب واقع (سورمعارج، آیه ۱) وارد شده است: می گویند سائل، حارث بن نعمان فهری بود و علت نزول آیه این است هنگامی که قول پیامبر مبنی بر اینکه هر که من مولای اویم پس علی مولای اوست به گوش او رسید، سوار بر ناقه خود شد و پیش پیامبر آمد و گفت: ای محمد! امر کردی ما را که شهادت بدهیم خدایی جز خدای واحد نیست و اینکه تو فرستاده از جانب اویی و ما آن را پذیرفتیم. امر کردی پنج بار در روز نماز بخوانیم و زکات اموالمان را بدهیم و ما قبول کردیم. امر کردی که در هر سال یک ماه روزه بگیریم و حج بگزاریم و ما پذیرفتیم؛ ولی به اینکه پسر عمت را بر ما برتری دهی، هیچ گاه راضی نمی شویم. ایا آنچه گفتی، از جانب خودت بود یا از جانب خدا؟ پیامبر فرمود: به آن خدایی که کسی غیر از او خدا نیست قسم که آن را از نزد خداوند گفتم. پس در این وقت حارث می گوید: خدایا! اگر آنچه محمد می گوید، حق است، از آسمان بر ما سنگی فرود آر یا عذابی بر ما نازل کن! پس به خدا قسم، به ناقه اش نرسید، مگر اینکه خدا سنگی به جانبش پرتاب نمود که از مغز سرش وارد شد و از دبرش بیرون آمد و کشته شد. (ج۱۵، ص۴۵۶)

۵. الدر المنثور عن ابی هریره: لما کان یوم غدیر خم و هو یوم ثمانی عشر من ذی الحجة قال النبی(ص): «من کنت مولاه فعلی مولاه فانزل الله الیوم اکملت لکم دینکم(مائده‌، آیه ۳)شگفت اینکه صاحب این کتاب پس از نقل این یک حدیث، آن را ضعیف و غیر قابل اطمینان دانسته است و ما در فصل بعد، راویان حدیث غدیر را از نگاه خود ایشان مورد بررسی قرار می دهیم. (الدر المنثور، ج۳، ص۳۲۳)

۶. تفسیر ابن کثیر: در شأن نزول آیه یا آیها الرسول بلغ ما انزل الیک...( می گوید: و قد روی ابن مردویه من طریق ابی هارون عن ابی سعید خدری انها نزلت علی رسول الله(ص) یوم غدیر خم حین قال لعلی: «من کنت مولاه فعلی مولاه» ثم رواه عن أبی هریره و فیه انه الیوم الثامن عشر من ذی الحجه یعنی مرجعه من حجة الوداع. (ج۳، ص۲۸)

۷. تفسیر آلوسی: در شأن نزول همین آیه می گوید: عن ابن عباس (رضی الله تعالی عنه) قال: نزلت هذه الایة فی علی (کرم الله وجهه) حیث امر سبحانه ان یخبر الناس بولایته فتخوف رسول الله أن یطعنوا فی ذلک علیه فاوحی الله تعالی الیه هذه الایة فقام بولایته یوم غدیر خم و أخذ بیده. فقال (علیه الصلاة و السلام): «من کنت مولاه فعلی مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه؛ این آیه زمانی نازل شد که خداوند ابلاغ ولایت علی به مردم را به پیامبر امر فرمود و آن حضرت از طعن مردم بر این خائف بود. پس این آیه نازل شد و پیامبر در روز غدیر امر حق تعالی را به اجرا رساند و فرمود: «هر که من مولای اویم، علی مولای اوست. (روح ازمعانی، ج۵، ص۶۷)

۸. فتح القدیر: قال رسول الله(ص) إلی بریده: یا بریده ألست بالمؤمنین من أنفسهم؟ قلت: بلی یا رسول الله. قال: «من کنت مولاه فعلی مولاه. (ج۶، ص۲۰)

۹. تفسیر رازی: نزلت الایة فی فضل علی بن ابی طالب(ع) و لما نزلت هذه الایة أخذ بیده و قال: «من کنت مولاه فعلی مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه». فلقیه عمر فقال: هنیئاً لک یا بن ابی طالب أصبحت مولای و مولی کل مؤمن و مؤمنة. و هو قول ابن عباس و البراء بن عازب و محمد بن علی. (مفاتیح الغیب، ج۶، ص۱۱۳)

۱۰. امالی، المحاملی: قال سعید بن جبیر عن ابن عباس: قال رسول الله(ص) : «من کنت مولاه فعلی مولاه. (ج۱، ص۳۶)

۱۱. الکنی و الاسماء للدولابی: عن زید بن ارقم قال: کنا مع رسول الله(ص) بین مکة و المدینة إذا نزلنا منزلاً یقال له غدیر خم فنودی أن الصلاة جامعة فقام رسول الله(ص) فحمدالله و اثنی علیه ثم قال: «اَلستم تعلمون انی أولی بکلّ مؤمن من نفسه». قالوا: بلی نشهد انک أولی بکلّ مؤمن من نفسه. قال: «فانی من کنت مولاه فهذا مولاه» و اخذ بید علی. (ج۵، ص۳۸))
حاصل اینکه زید بن ارقم می گوید: با رسول خدا(ص) بین مکه و مدینه در غدیر خم بودیم که ندای نماز جماعت داده شد، پس از نماز رسول خدا برخاست و پس از حمد و ثنای الهی فرمود: ایا نمی دانید که من به جان هر مؤمن از خودش اولی هستم؟ همه گفتند: بله، یا رسول الله! تو از نفس هر مؤمن به او سزاوارتری. آن گاه فرمود: «هر که من مولای او هستم، پس این مولای اوست»، درحالی که دست علی را بالا گرفته بود.

۱۲. شرح مذاهب اهل السنه: عن زید بن ارقم و البراء قالا: کنّا مع رسول الله(ص) یوم غدیرخم و نحن نرفع غصن الشجرة عن رأسه فقال:«ألا ان الله ولیی و أنا ولی کلّ مؤمن، من کنت مولاه فعلی مولاه» و فی غیر هذه الروایة: «اللهم وال من والاه و عاد من عاداه».
نویسنده پس از ذکر حدیث چنین می گوید: «و هذا حدیث غریب صحیح و قد روی حدیث غدیر خم عن رسول الله(ص) نحو مائة نفس و فیهم العشرة و هو حدیث ثابت لا أعرف له علة. تفرّد علی بهذه الفضیلة لم یشرکه فیها احد؛ این حدیثِ غریب اما صحیحی است که حدود صد نفر که عشره مبشره هم در میان آنهاست، نقل کرده اند. علی به این فضیلت یگانه شده است؛ به گونه ای که هیچ کس در این فضیلت با او برابر نیست. (ج۱، ص۱۰۴‌)
بانقل واقعه دراین منابع اهل سنت به نتیجه مهمی دست پیدامی کنیم وان اینکه واقعه غدیر نه نتها برای شعیان متواتر وغیر قابل انکا راست بلکه ازنظر بزرگان اهل سنت نیز متواتر وغیر قابل انکار است.

((برداشت متفاوت شیعه و سنی در فهم از غدیر)) 

هرچند شیعه وسنی در واقعه غدیر ازنظر تاریخی اتفاق نظر دارند، واین فراز خطبه غدیریه ((من کنت مولاه فهذا علی مولاه)) را متواتر می دانند، ولی ازنظر کلامی وفهم ازاین حدیث  برداشت متفاوت دارند.

یکم: برداشت بزرگان اهل سنت  ازواقعه غدیر به ویژه فراز ((من کنت مولاه فهذا علی مولاه)) آنست که مولاه درکلام رسول الله صلی الله علیه علیه وآله به معنای  دوستی ومحبت است ومقصود آن حضرت این است مسلمین امام علی علیه السلام را دوست بدارند، چراکه در بازگشت  ازیمن بین امام علی علیه السلام وعده ای ازاصحاب کدورتی به میان آمده بود پیامبر برای رفع این کدورت حج گزاران را در حجفه جمع کرد وفرمود ((من کنت مولاه فهذا علی مولاه)).

دوم: برداشت شیعیان ازواقعه غدیر وخطبه غدیریه به ویژه فراز ((من کنت مولاه فهذا علی مولاه)) امامت، ولایت و سرپرستی مسلمین است، برای صحت این تفسیر و در بطلان برداشت اهل سنت دلایل متعددی دارند.

دلیل اول؛ این است ازنظر اهل لغت کلمه ((مولا)) به معنای اولای درتصرف است (مفردات راغب، ص ۵۷۰،النهآیه ابن اثیر، ج۵، ص۳۲۲۷، صحاح اللغهه، ج۶، ص،۲۵۲) ودر اینجا به قرینه صدر خطبه که پیامبر فرمود((الست اولی بکم من انفسکم)) بایست نتیجه بگیریم تناسب صدر و ذیل خطبه اقتضای این را دارد که مولی در خطبه غدیریه به معنای سرپرستی باشد نه دوستی ومحبت.
دلیل دوم‌؛ این است بر فرض این که کلمه مولا درجای دیگر به معنای دوستی ومحبت باشد، دراینجا به خصوص به معنای دوستی ومحبت نیست بلکه به معنای امامت و لایت است، چرا که هیج عقل سلیمی نمی پذیرد که پیامبر سه روز مردم را دربیان گرم جحفه معطل کند وسپس به صدهزار جمعیت بگوید غرض من ازاین همه معطلی دراین بیابان ان بوده است که به شما بگویم ((من علی را دوست می دارم پس شماهم دوست بدارید))
دلیل سوم، بیعت در فرهنگ جزیره العرب تنها درجایی انجام می گرفت که بخواهند رهبری را انتخاب نمایند، در واقعه غدیر پس ازمعرفی امام علی علیه السلام، پیامبر دستور دادند که مردان وزنان با آن حضرت بیعت کنند و این بیعت در راستای پذیرش رهبری وامامت آن حضرت معنا پیدا می کند نه دوستی ومحبت.
دلیل چهارم؛ پس ازمعرفی علی علیه السلام توسط پیامبر بیعت کنندگان ازجمله خلیفه اول با این جمله ((بخ بخ لک یابن ابی طالب اصبحت وامسیت مولای ومولای کل مومن ومؤمنه)) که مرحوم بحرانی درکتاب غآیه المرام با ۸۹  سند ازاهل سنت و۴۳ سند ازشیعه آن را نقل کرده است به شادباش وتبریک آن حضرت پرداختند وکسی نمی تواند باورکند چنین عکس العملی در راستای دوستی ومحبت باشد بلکه مسله زعامت ورهبری بوده است.
دلیل پنجم‌؛ این است پیش ازآنکه پیامبر فراز((من کنت مولاه)) رابیان کنند سی دو بار دراین خطبه غدیریه واژه امام، خلیفه، وصی، وزیر در توصیف علی علیه السلام تکرارنمودند ودرپایان فراز((من کنت مولاه فهذا علی مولاه)) رابیان نمودند.
دلیل ششم؛ آنست شاهدی که اهل سنت در توجیه واقعه غدیر براینکه مولا به معنای دوستی است تا رفع کدورت بین امام علی علیه السلام وبعضی از صحاب در بازگشت از یمن به وجود آمده بود شده باشد همانگونه که درمنابع اهل سنت آمده است درسال هشتم هجرت بوده است نه سال دهم، و در مسجدالنبی بوده است نه درحجه الوداع، و هیچ ارتباطی بین واقعه غدیر وبازگشت از سفر یمن ندارد تا بتوان آن راشاهد براین توجیه قرار داد.

بنابراین نمی توان باوجود چنین شواهد روشن واقعه به این عظمت را درحد بیان دوستی پیامبر وامام علی علیه السلام تنزل داد.

((پیام های واقعه غدیر خم)) 

هر چند از سال سوم بعثت وپس از نزول آیه مبارکه ((فانذر عشیرتک الاقربین)) تا سال دهم هجرت به مدت بیست سال بارها رسول خدا صلی الله علیه علیه وآله، امام علی علیه السلام را به عنوان وزیر، خلیفه، امام و وصی معرفی کرده بودند ولی معرفی آن حضرت درغدیرخم چند پیام مهمی داشت که حق تعالی پيامبرش را مامور به معرفی امام علی علیه السلام درغدیر خم نموده است.

پیام اول؛ واقعه غدیر آن بود که در کنگره بزرگی چون حج به صورت رسمی  وعملی نشان داده شود که نظام سیاسی اسلام ازجنس سلطنت نیست که یک شخص برجامعه تحمیل شود ومردم هیچ کاره باشند، و ازجنس جمهوریت هم نیست که رهبری جامعه وکیل مردم باشد هرزمان خواستند وی راعزل نمایند، ازجنس شیخوخیت نیست که ریش سفید بودن بتواند وی را برعرصه قدرت بنشاند هرچند صلاحیت نداشته باشد، بلکه رهبری درنظا م سیاسی ولایی است. یعنی انتصابی و انتخابی است که مشروعیتش قدسی وآسمانی است ولی اقتدار و فعلیت آن کاملا زمینی است به بیعت وانتخاب مردم وابسته است.

پیام دوم؛ واقعه غدیر آنست که این واقعه یک حادثه تاریخی نیست که تاریخ مصرفش همان زمان ومکانی باشد که این حادثه به وقوع پیوسته است، بلکه واقعه غدیر یک جریان سیاسی وفکری است که  فراتر از زمان ومکان است، ازهمین رو پیامبر همه مسلمین را مکلف به بازگویی این واقعه به همه نسل داده وفرمود:((فَلْیُبَلِّغِ الْحاضِرُ الْغائِبَ وَالْوالِدُ الْوَلَدَ إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ.) 

پيام سوم‌‌؛ این است رابطه امام وامت درنظام سیاسی اسلام ازجنس ونوع حزبی و تشریفاتی خشک نیست، بلکه ازنوع مرادی ومریدی، دوستی و محبت است که آنها را به هم گره می زند، رهبری به دلیل علقه دوستی ومحبت است که می خواهد  قبل از این که امام و رهبر جامعه باشد خود را خدمت گذار بداند، ومردم هم خود را فدایی وعاشق او می دانند نه امت، ازهمین رو درخطبه غدیریه آمده است: (( اللهمَّ والِ مَنْ والاهُ و عادِ مَنْ عاداهُ وَانْصُرْمَنْ نَصَرَهُ واخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ.))

تهیه و تنظیم؛ حجت الاسلام و المسلمین سیّد محمدتقی قادری