هنگام بازگشت از حج، در جحفه و محل غدیر خم، آیه ای نازل شد و بر اساس آن، پیامبر صلی الله علیه وآله مأمور به تبلیغ پیامی از سوی خدا به مردم شد؛ پیام مهمی که اگر رسول خدا صلی الله علیه وآله آن را نمی رساند، رسالت الهی را انجام نداده بود و آن پیام، وصایت و خلافت علی علیه السلام پس از پیامبر صلی الله علیه وآله بود.
این آیه که به «آیه تبلیغ» معروف است، چنین است: «یا أَیهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَیک مِنْ رَبِّک وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ یعْصِمُک مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لا یهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرِینَ».۱
به اجماع مفسران شیعه و روایات اهل بیت علیهم السلام و مورخان شیعی، این آیه درباره امامت علی علیه السلام نازل شده است و از دلایل عمده اثبات امامت آن حضرت است و هر چند اهل سنت کوشیده اند با تردید و تشکیک در مکان و زمان نزول آیه، آن را از حجیت و سندیت بیندازند؛ اما دلایل و نقل ها به حد تواتر آن قدر زیادند که تردیدی در این موضوع باقی نمی ماند.
علامه امینی با نقل این واقعه و نزول آیه و خطبه پیامبر صلی الله علیه وآله در غدیر و حوادث مربوط به آن، از ۱۱۰ نفر از صحابه و ۸۴ نفر از تابعین و ۳۵۶ نفر از راویان اهل سنت یاد کرد که این واقعه را نقل کردند.
پیامبر خدا صلی الله علیه وآله با آن که در طول ۲۳ سال، بارها موضوع ولایت و وصایت امام علی علیه السلام را مطرح کرده بود، اما از واکنش منفی و مخالفت های سران قریش، نسبت به اعلان عمومی آن بیمناک بود و تضمین بر نگه داری پیامبر صلی الله علیه وآله از آن خطرها و بیم ها در آیه «وَاللهُ یعصمُکَ مِنَ النّاس»، اشاره به همین نکته است.
رسول خدا صلی الله علیه وآله در اجرای این فرمان الهی، در غدیر خم، در حضور جمعیتی بیش از صدهزار از مسلمانان که از حجه الوداع باز می گشتند، ضمن خطبه ای بلند، آن حضرت را به امامت مسلمین منصوب کرد و از مردم خواست به خیمة امام علی علیه السلام بروند و به او، به عنوان امیرالمؤمنین، سلام و تحیت بگویند؛ هر چند این روشن ترین واقعه و قطعی ترین سند را برای خلافت امام علی علیه السلام، نادیده گرفتند و پس از وفات پیامبر صلی الله علیه وآله، در سقیفه گرد آمدند و در یک انتخاب ناقص، دیگری را به خلافت برگزیدند.
نزول آیه «الیوم اَکمَلتُ لَکُم دینَکُم...»۲ پس از پایان مراسم غدیر، بر اهمیت نقش امامت در فرهنگ دینی و تداوم خط رسالت، گواه است.
«غدیر خم»، نام محلی است که پیامبر صلی الله علیه وآله در بازگشت از حجه الوداع، در سال دهم هجری، در روز ۱۸ ذی حجه، امیر المؤمنین علیه السلام را به خلافت و امامت نصب کرد. غدیر به معنای برکه و آبگیر و خُم، نام منطقه ای بین مکه و مدینه در وادی اراک، در چهارمیلی جحفه است که این واقعه در آن جا روی داد. این حادثه، سرفصلی نو در تاریخ اسلام شد و آن روز مهم به عنوان عید، شناخته شد و فرهنگ شیعی بر اساس پیمان با مولایی که در آن روز و آن مکان به عنوان جانشین رسول خدا صلی الله علیه وآله تعیین شد، شکل گرفت و ولایت امیر المؤمنین علیه السلام به صورت روشن و بی تردید، اعلام شد. غدیر خم، هم به عنوان یک منطقه جغرافیایی قابل ذکر است و هم به عنوان یک روز مهم و تاریخی در اسلام و فرهنگ شیعه.
از نظر تاریخی، غدیر خم، یکی از برجسته ترین اعیاد اسلامی و شاخص های فکری تشیع است؛ روزی که آیه تبلیغ ولایت امیر المؤمنین علیه السلام در ۱۸ ذی حجه نازل شد و خطبه پیامبر صلی الله علیه وآله در آن روز که به خطبه غدیریه معروف است، بیان گر ولایت علی علیه السلام است. این حادثه و حدیث «من کنت مولاه...»، مبنای امامت و خلافت بلافصل امام علی علیه السلام است و خود آن حضرت و ائمه دیگر و علمای شیعه پیوسته به آن استناد کرده اند.
غدیر، عید ولایت است؛ روز اکمال دین و اتمام نعمت؛ برنامه ای الهی برای حیرت زدایی از اذهان و اعمال امت، در افق های آینده تاریخ. غدیر، تداوم خط رسالت، در آیینه امامت است. پس... عاشورا با امامت پیوند دارد و غدیر با کربلا پیوسته است. اگر امت، غدیرها را پاس بدارند، عاشوراهای مظلومیت و کربلاهای خون و شهادت، پیش نمی آیند و خورشید امامت، در محاق خلافت، قرار نمی گیرد. امت بی امام، رمه بی شبان است و گله بی شبان و راه بی علامت و شب بی چراغ، کشتی بی ناخدا، دشت بی چشمه، قنات خشکیده و بی آب...!
غدیر، نشان دادن خورشید بر گرفتاران ظلمت هاست؛ روز تکمیل دین و اتمام نعمت است؛ «عیدالله الاکبر» است؛ عید آل محمد صلی الله علیه وآله، عید هواداران حق و وفاداران به پیامبر صلی الله علیه وآله است. غدیر، عید عدالت و رهبری است؛ عید انسانیت و کمال طلبی است؛ عید شعله افکنی بر اندیشه ها و عید امیدآفرینی در دل هاست. غدیر، روز بشریت و روز انسان است. غدیر، تداوم رسالت محمد صلی الله علیه وآله در ولایت علی علیه السلام است. غدیر، عید «پیمان»، «میثاق» و «عهد» است.
امام صادق علیه السلام عید غدیر را بزرگ تر و شریف تر از جمعه، عید فطر و قربان می شمارد و از قول پیامبر خدا صلی الله علیه وآله روایت می کند که به امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: مردم، این روز راعید بگیرند.
این عید، مورد عنایت خاص خدا و رسول صلی الله علیه وآله بوده، امامان علیهم السلام نیز همواره یادآور آن واقعه مهم بودند و به پیروان خود دستور می دادند که این روز را عید گرفته، دور هم جمع شوند و به یکدیگر تبریک و شادباش گویند. برای این روز، برنامه هایی عبادی از قبیل دعا، زیارت، روزه و نماز خاصی است؛ تا حرمت این روز و مظلومیت اهل بیت علیهم السلام و حقانیت آنان برای رهبری امت، فراموش نشود.
پس این عید، سابقه ای کهن دارد و به عهد رسول خدا صلی الله علیه وآله باز می گردد و ساخته و پرداخته شیعه یا پدیده آمده از زمان آل بویه نیست. امام صادق علیه السلام، فرمود: خداوند، هر پیامبری را که بر انگیخت، این روز را عید گرفت و حرمتش را شناخت. نام این عید در آسمان، «یوم العهد المعهود» است و در زمین، «یوم المیثاق المأخوذ و الجمع المشهود».
امام علی علیه السلام در یکی از سال ها که عید غدیر با روز جمعه مصادف شده بود، در خطبه عید، ضمن بر شمردن اهمیت جمعه و غدیر و نقش جمعه در پاک سازی دل ها از آلودگی و بیان جایگاه والای توحید و نبوت و قبول ولایت به امر الهی، فضیلت روز غدیر را یاد آور شد و در ادامه فرمود: «پس از پایان این تجمع، به خانه هاتان برگردید و به خانواده خود وسعت و گشایش دهید و به برادران خود نیکی کنید و خداوند را بر نعمتی که بر شما ارزانی داشته، سپاس گویید. با هم باشید؛ تا خداوند، متحدتان سازد و به یکدیگر نیکی کنید؛ تا خداوند هم الفت شما را پایدار کند. از نعمت الهی به یکدیگر هدیه دهید؛ آن گونه که خداوند بر شما منت نهاد و پاداش آن را در این روز، چند برابر عیدهای گذشته و آینده قرار داد. نیکی در این روز، ثروت را می افزاید و عمر را طولانی می کند. ابراز عاطفه و محبت به هم در این روز، موجب رحمت و لطف خدا می شود. تا می توانید در این روز از دارایی تان خرج خانواده و برادرانتان کنید و در برخوردها و ملاقات ها ابراز شادمانی و سرور کنید».
زنده نگه داشتن این عید، از وظایف معتقدان به ولایت علوی است و برگزاری جشن در این روز، سنتی دینی و مقدس به شمار می رود. زیارت امام علی علیه السلام در این روز، نوعی تجدید عهد با اوست. در زمان های بعد به خصوص دوره آل بویه در ایران و عراق و همچنین در دوره حکومت فاطمیان در مصر، شام و یمن، زمینه بهتری برای جشن عید غدیر فراهم شد و در مناطق شیعی، جزء سنت های رایج گشت.

منبع: پرسمان - آبان ماه سال ۱۳۹۱ شماره ۱۱۹ - ۱۱۸ - خورشید غدیر بر بام تاریخ
---------------------------------
پی نوشت:
۱. مائده، آیه ۶۷.
۲. مائده، آیه ۳.