فلسفه نقوش در لباس محلی قوم ترکمن

فلسفه نقوش در لباس محلی قوم ترکمن از این قرار است که پس از اسلام، منسوجات متنوع و نفیس فراوانی باقی‌مانده است که از سلیقه و ذوق سرشار هنرمندان ایرانی حکایت می‌کند. از میان این آثار، دستاوردهای خلق شده توسط اقوام ترکمن به ویژه سوزن‌دوزی همواره حائز اهمیت بوده است.
لباس سنتی زنان ترکمن، پیراهن بلند، شلوار، سربند و کلاه است. پیراهن جامه‌‌‌‌‌ای بلند و ابریشمین است که خود آن را می‌‌‌‌‌بافند. ابریشم ترکمنی با دستگاه ساده‌‌‌‌‌ای به نام «تارا» و بصورت طاقه هایی باریک بافته می‌‌‌‌‌شود. هر طاقه ۵/۲ تا ۵ متر درازا و ۳۰ تا ۴۰ سانتی‌‌‌‌‌متر پهنا دارد و بیشتر به صورت نوارهایی قرمز با راه راه زرد است.
زنان ترکمن از دیر زمان تاکنون سر آستین‌ها، مچ شلوار، دور یقه لباسشان را سوزن‌دوزی می‌کردند و نقش‌های پراکنده روی لباس می‌دوختند. سوزن‌دوزی مصور ترکمن از زمان سکاها و در دیگر دوره‌ها نیز به‌همراه سایر دوخت‌ها از رواج کامل برخوردار بوده است.

دوره اوج این هنر را در دوران افشاریه و زندیه و به خصوص قاجاریه باید دانست که آثار فراوان باقی مانده از این دوران با بهره گیری از طرحهایی چون طرح مکرر کوکبی و نقوشی چون سواستیکا، ترنجی، شمسه ای، کاسه، نیم کاسه و… نمود دارد.با طاقه ابریشم، پیراهنی ساده و بلند می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌دوزند که آن را قرمزی یا کوینک می‌‌‌‌‌نامند. زیر کوینک شلوار می‌‌‌‌‌پوشند و پایین شلوار را تا زانو با حریر رنگین و سوزندوزی شده، می‌‌‌‌‌آرایند. طرح‌‌‌‌‌های سوزندوزی شده بر جامه‌‌‌‌‌ها معمولا نقوش شاخ قوچ، مثلث، دایره و یا نقش نگاره‌‌‌‌‌هایی ویژه هر طایفه است. . نقوش مورد استفاده در سوزن دوزی ترکمن بیشتر هندسی و قرینه و به صورت ذهنی است.

سوزن دوزی ترکمن بر پارچه های ابریشمی، نخی، پنبه ای، پشمی و با استفاده از نخهای ابریشم الوان جلوه گر شده و به ترکمن دوزی شهرت یافت. این نقوش عموما از تکرار یک یا چند نقش ساده دیگر شکل گرفته اند و هنرمند عمدتا از اشکال ساده شده پیرامونش الهام گرفته است.در میان قوم شریف ترکمن برخی جانوران مانند شتر، اسب، سگ، قوچ و… به دلیل نوع زندگی صحرا نشینی ارزشمند هستند و به صورت نقوش انتزاعی وارد صنایع دستی آنان شده است. بکارگیری برخی نقوش جانوران و حشرات در بافته ها و پوشاک سنتی، بدلیل مهار کردن و دفع شر آن جانور یا حشره موزی در محیط زندگی یا فضای آلاچیق بوده است.

کلاه و سربند، هم طایفه زن را نشان می‌‌‌‌‌دهد و هم نشانگر ازدواج یا تجرد شخص است. دختران پیش از ازدواج روسری ساده و کلاه سوزندوزی شده بر سر می‌‌‌‌‌کنند و پس از ازدواج کلاهی به شکل مخروط ناقص از نی یا چوب جارو. روی کلاه را با روسری می‌‌‌‌‌پوشانند و روی آن دستمالی بزرگ از حریر یا نخ ‌‌‌‌‌ندازند که با یک سر آن روی دهان را می‌‌‌‌‌پوشانند. این دستمال، یاشماق نام دارد. کلاه زنان سالمند کوچکتر است و پیشانی‌‌‌‌‌بندی به رنگ سیاه نیز می‌‌‌‌‌بندند.

شخصیت و تفکر زن ترکمن با طبیعت عجین است، برای او طبیعت مظهر و نماد جاودانگی است و برای آن ارزش بسیاری قائل است. برای همین از نقش (بستانی، باغ نقش) که معنای درخت، گل و مفهوم کشاورزی را می‌‌‌‌‌رساند برای تزیین کلاه‌‌‌‌‌ها استفاده می‌‌‌‌‌کند.از مهمترین نقشها می توان به نقش گل آیدی اشاره کرد که نقش گلی است با نه گلبرگ که این عدد در فرهنگ قوم ترکمن، عدد خوش یمنی است و بنا به احترام به این نقش، در قدیم ترکمن ها فرد متوفی را روی بافته ای با این نقش حمل می کردند و زنان نازا برای بچه دار شدن، نقش گل آیدی را روی لباس خود سوزن دوزی می کردند یا این نقش توسط زنان روی لباس مردانشان نقش می بست تا همسرشان در جنگ به افتخار ملی برسد.

یکی دیگر از نقوش مهم، نقش قوچاق یا شاخ قوچ است که در بین ترکمن ها حائز اهمیت بوده و نشانه قدرت، نیرو و تولید است و با توجه به اشتغال ترکمن ها به دامداری، آنها به اهمیت قوچ واقف شده و ترسیم این نقش در همه انواع صنایع دستی این قوم رواج یافت.برای نقوش تفکیک جنسیتی قائل می‌‌‌‌‌شود، نقوشی که برای تزیین لباس دختران استفاده می‌‌‌‌‌شود، با لباس پسران متفاوت است. همچنین نقش‌‌‌‌‌های بکار رفته در لباس زنان با توجه به اینکه ازدواج کرده‌‌‌‌‌اند، مجرد و یا بیوه و یا در آرزوی بچه بسر می‌‌‌‌‌برند با هم متفاوت است. بطور مثال، نقش بال پرنده (قوش قنات) را روی کلاه پسران می‌‌‌‌‌دوزند، با این فلسفه که فرزند پسرشان مانند یک پرنده بال پرواز پیدا کند و در زندگی اوج بگیرد و موانع و سختی ها را پشت سر بگذارد و در زندگی سربلند و پیروز باشد.

یا نقش دورت گز (با ضم گ) چهار چشم که چشم بصیرت مرد ترکمن را به تماشا می‌‌‌‌‌گذارد. گول آییدی (گل شکفته یا گل نیمه شکفته) که رو یقه زنان دوخته می‌‌‌‌‌شود. وقتی نقش این گل به صورت توپر دوخته می‌‌‌‌‌شود ، یعنی زن زایمان کرده و صاحب فرزند است. اگر تو خالی دوخته شود یعنی در آرزوی فرزند دار شدن به سر می‌‌‌‌‌برد. نقش داغدان (چشم زخم) که الهام گرفته از یک درخت بنام داغدان است، بطرز خاصی دوخته می‌‌‌‌‌شود و از گردن کودکان بخصوص پسر بچه ها آویزان می‌‌‌‌‌شود که کودک از نگاه حسودان و بدخواهان در امان باشد. نقش قوچوق، قوچان (شاخ قوچ) که نشان دهنده ایستایی، شهامت، و شجاعت زن و مرد ترکمن است. قومی که از سختی‌‌‌‌‌ها و راه‌‌‌‌‌های صعب العبور زندگی با موفقیت و سربلندی راه می‌‌‌‌‌سپارد و بر مشکلات فائق می‌‌‌‌‌آید.

از سایر نقوش مورد استفاده در سوزن دوزی لباس محلی ترکمن می توان به نقش قوش قانات (بال پرنده)، دورت گوز (چهار چشم)، قویموق، قیچی، تکه نقش (تکه یکی از ایلات ترکمن)، عالم نقش، اردک نقش، موی نقش (نقش عنکبوت)، کعبه نقش، توتار نقش (نقش دوتار)، عمره نقش اشاره کرد.