یَعْقوب بن اِسْحاق دورَقی اَهْوازی معروف به اِبْن سِکّیت (۱۸۶ق – ۲۴۴ق)، از بزرگان اهل لغت و ادب و از شیعیان و یاران امام جواد(ع) و امام هادی(ع).
دلیل نام‌گذاری‌اش به ابن سکیت، سکوت‌های طولانی پدرش بوده است. او از عالمان مهم علم نحو و ادبیات عرب است و مهمترین اثرش اصلاح المنطق نام دارد.
وقتی متوکل از او درباره مقایسه فرزندانش (المعتز بالله و المؤید بالله) با فرزندان حضرت علی(ع) (حسنین) سؤال کرد، او در پاسخ، گفت: قنبر غلام علی(ع) برتر از تو و فرزندانت است. همین امر باعث کشته شدن او به دستور متوکل شد.
ولادت و کنیه
گفته شده ابن سکیت در سال ۱۸۶ق[۱] در دورق، از شهرهای خوزستان به دنیا آمد و سپس همراه خانواده‌اش به بغداد رفت.[۲]
کنیه ابن سکیت، ابویوسف است.[۳] سکیت لقب اسحاق، پدر او بوده که اشاره به سکوت‌های طولانی او دارد.[۴]
شخصیت و جایگاه علمی
عالمان شیعی، وی را از اصحاب امام جواد(ع) و امام هادی(ع) معرفی کرده‌اند که نزد آنان محترم بوده است.[۵] رجالیان شیعه او را ثقه و از بزرگان علم لغت و نحو دانسته و گفته‌اند هیچ طعنی درباره او نیست.[۶] افندی اصفهانی از ثعلب نقل کرده است که پس از ابن اعرابی کسی عالم‌تر از ابن سکیت به لغت نبود.[۷]
مدرس تبریزی نیز او را از بزرگان شعر و ادب و نحو و لغت و حامل علوم عربیه و ثقه دانسته است و گفته است که در شعر و علوم قرآنی تبحر داشت.[۸]
آثار
ابن سکیت تألیفاتی دارد که در شمار مهمترین منابع علم لغت و نحو است.
آثار چاپی
- اصلاح المنطق که معروفترین اثر وی است
- الاضداد
- الالفاظ
- القلب و الابدال
- شرح دیوان الحُطَیئة
- شرح دیوان الخنساء
- دیوان طرفة بن عبد
- شرح دیوان عروة بن ورد
- شرح دیوان قیس بن خطیم
- شرح دیوان نابغه ذبیانی
- شرح دیوان مزرّد
آثار خطی
- البحث
- المقصور و الممدود
- منطق الطیر و منطق الریاحین
آثار منسوب
- الابل
- الاجناس الکبیر
- الارضین و الجبال و الاودیة
- الاصوات
- الامثال
- ساب
- الانواع
- الایام و اللیالی
- البیان
- التصغیر
- التوسعة فی کلام العرب
- خلق الانسان
- الدعاء
- الزبرج
- السرج و اللجام
- سرقات الشعراء و ما تواردوا علیه
- الطرق
- الطیر
- فَعَل و اَفْعَل
- المثنی و المبنی و المکنی
- المذکر و المؤنث
- معانی الابیات
- معانی الشعر الکبیر
- معانی الشعر الصغیر
- النبات و الشجر
- النوادر
- الوحوش
- الحشرات
- ماجاء فی الشعر و ما حُرّف عن جهته
چگونگی شهادت
بنا بر نقل منابع، وی در ۵ رجب سال ۲۴۴ق و در ۵۸ سالگی درگذشت.[۹] روایات در باب چگونگی وفات او متفاوت است. برخی می‌گویند: او به دلیل شیعه بودن کشته شده[۱۰] و در این باره به داستان سوال و جواب او با متوکل اشاره کرده‌اند؛ ابن سکیت معلم فرزندان متوکل بود، روزی متوکل به او گفت: دو فرزند من «معتز» و «مؤید» نزد تو محبوبترند یا حسنین فرزندان حضرت علی؟ ابن سکیت در پاسخ خلیفه عباسی گفت: به خدا سوگند قنبر خادم علی بن ابی طالب(ع) از دو فرزندت و پدر این دو نزد من بهتر است. متوکل سخت برآشفت و به کارگزارانش دستور داد تا زبانش را از پشت سرش بیرون بکشند.[۱۱] همچنین نقل شده غلامان متوکل به امر او ابن سکیت را زیر پا انداختند و شکمش را لگدمال کردند و به خانه‌اش بردند تا درگذشت.[۱۲]
تک‌نگاری
- ابن سکیت دورقی اهوازی شهید ولایت، عبدالکاظم علی‌نژاد
پانویس
- پرش به بالا↑ دائرة المعارف تشیع، ج ۱، ص ۳۲۶.
- پرش به بالا↑ صدر، تأسیس الشیعة، ۱۳۷۵ش، ص ۱۵۵.
- پرش به بالا↑ نجاشی، رجال نجاشی، ۱۴۱۶ق، ص ۴۴۹.
- پرش به بالا↑ صدر، تأسیس الشیعة، ۱۳۷۵ش، ص۱۵۵.
- پرش به بالا↑ نجاشی، رجال نجاشی، ۱۴۱۶ق، ص ۴۴۹. تفرشی، نقد الرجال، ۱۴۱۸ق، ج ۵، ص ۹۴.
- پرش به بالا↑ حلی، خلاصة الاقوال، ۱۴۱۷ق، ص ۲۹۹.
- پرش به بالا↑ افندی، ریاض العلماء، ج۵، ص ۳۸۵.
- پرش به بالا↑ مدرس، ریحانة الادب، ۱۳۶۹ش، ج ۷، ص ۵۶ و ۵۷.
- پرش به بالا↑ دانشنامه ایران و اسلام، ج ۲، ص ۶۳۱.
- پرش به بالا↑ نجاشی، رجال نجاشی، ۱۴۱۶ق، ص ۴۴۹.
- پرش به بالا↑ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۳ق، ج ۲۱، ص ۱۳۹.
- پرش به بالا↑ امین، اعیان الشیعة، ج ۱۰، ص ۳۰۶.
منابع
- نجاشی، احمد بن علی، رجال نجاشی، قم،جامعه مدرسین، ۱۴۱۶ق.
- افندی، عبدالله، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، قم، مطبعة الخیام، بی‌تا.
- حلی، حسن بن یوسف، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، نشر الفقاهة، ۱۴۱۷ق.
- خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، بی‌جا، بی‌نا، ۱۴۱۳ق.
- امین، محسن، اعیان الشیعة، بیروت، دارالتعارف، بی‌تا.
- تفرشی، مصطفی بن حسین، نقد الرجال، قم، آل البیت، ۱۴۱۸ق.
- مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانه الادب فی تراجم المعروفین بالکنیه او اللقب، تهران، خیام، ۱۳۶۹ش.
- صدر، حسن، تاسیس الشیعه لعلوم الاسلام، تهران، اعلمی، ۱۳۷۵ش.
