قلعه ضحاک هشترود از آثار باستانی ایران است که در دوره‌های پیش از اشکانیان ساخته و در دوره پارتی‌ها در اوج کاربرد خود بوده و تا دوره تیموریان نیز سرپا و مورد استفاده قرار گرفته است.
ایران سرزمین قلعه‌ها است و در سراسر شهرهای آن قلعه‌های متفاوتی وجود دارد. این قلعه‌ها که به صورت پراکنده در مناطق مختلف ساخته شده‌اند، برخی دارای موقعیت کوهستانی و برخی نیز در درون دهکده‌ها یا شهرها ساخته شده‌اند. قلعه‌هایی که در مناطق کوهستانی و صعب‌العبور ساخته می‌شوند یا کارکرد نظامی دارند یا به قصد امنیتی و برای دور ماندن از حمله دشمن و به قصد دفاع شکل گرفته‌اند. قلعه هشترود نیز یکی از قلعه‌هایی است که در منطقه‌ای کوهستانی و صخره‌ای ساخته شده است که شواهد نشان می‌دهد به احتمال بسیار، دژی نظامی بوده است.
قلعه ضحاک
قلعه ضحاک یا قلعه آژدهاک که با نام محلی نارین قالا نیز شناخته می‌شود، در ۲۰ کیلومتری جنوب شرق شهرستان هشترود در استان آذربایجان شرقی قرار دارد. قلعه ضحاک را از بناهای بازمانده پایان دوره اشکانی و ساسانی می‌دانند. کارکرد این قلعه به طور واضح مشخص نیست. برخی براین عقیده‌اند که بنا کارکرد نظامی داشته و برخی دیگر کارکرد آن را مثل دیگر قلعه‌های ایران دانسته‌اند. برخی محققان سابقه قلعه را به قبل از اشکانیان نیز می‌رسانند و آن را مربوط به آژدهاک مادی می‌دانند که تا دوره تیموریان برپا بوده است و چون بنا در دوره اشکانی رونق بسیاری داشته است، اکثرا آن را مربوط به دوره اشکانی می‌دانند. در حال حاضر برج های دیده‌بانی اشکانی بنا همچنان سالم مانده‌اند. در بررسی باستان‌شناسی منطقه، سفال‌هایی به دست آمده که مربوط به حاکمیت‌های پیش از اشکانیان است.
وجه تسمیه نام قلعه از نام ضحاک و آژدهاک گرفته شده است. ضحاک شخصیتی اساطیری در شاهنامه است که در قلعه ضحاک زندگی می‌کرده و کاوه آهنگر علیه ظلم وی خروج می‌کند و او را از تخت به زیر می‌کشد. مطابق روایات شاهنامه، ضحاک فردی دارای نژاد تازی است. برخی نام ضحاک را معرب شده نام آژدهاک پادشاه ماد می‌دانند که به وسیله کوروش به زیر کشیده شد. به هر روی، این قلعه را برخی همان قلعه مادی آژدهاک می‌دانند و معتقدند قسمتی از دیوار اورارتو در این محل می‌تواند قرینه‌ای بر اثبات این امر باشد. مینورسکی در سال ۱۹۴۳ و بار دیگر در سال ۱۹۶۴ نام کهن قلعه ضحاک را بر آن داده و معتقد است که قلعه ضحاک با محلی که بطلمیوس به‌عنوان فاناسپا از آن نام برده مطابقت دارد.
مجموعه باستانی قلعه ضحاک «زوهنگ» در منابع یونانی از جمله در نوشته‌های پلوتارک با واژه‌‌هایی چون «فراسپ»، «فاناسپا» که معنای اسب باری، اسب تیزرو و اسب پیش‌رونده می‌دهد، یاد شده است. پلوتارک به شکست آنتونی رومی از فرهاد چهارم اشکانی در سال ۳۶ ق. م در شهر قلعه فراسپ بعد از ۲۷ روز نبرد اشاره دارد و تعداد کشته شدگان رومی را ۳۵ هزار نفر گزارش داده است و علت شکست این سردار رومی را، راه‌های کوهستانی کَس‌نگذر، زمستان سخت «کهرتون» یا «هشترود»، خطاهای استراتژیکی، تاکتیکی و سیاسی فرمانده خودخواه رومی، مبارزه مردانه مردم منطقه، دفاع قهرمانانه فراسپ، مبارزه همگان علیه ارتش روم و استحکامات فراسپ گزارش داده است. اینکه آیا منظور پلوتارک همین قلعه ضحاک باشد یا نه را نمی‌توان به یقین پاسخ گفت و این تنها نظر مینورسکی در این زمینه است.
معماری قلعه
قلعه ضحاک در حدود ۱۰کیلومتر طول و ۲کیلومتر عرض دارد. این قلعه که به‌عنوان دژ شناخته می‌شد، دارای معماری است که کارکرد نظامی آن را به ذهن نزدیک می‌کند. این قلعه از سه طرف مشرف به پرتگاه بوده و دیوارهای آن کنده‌کاری شده‌اند. قلعه از بخش‌های مختلفی تشکیل شده است. این بخش‌ها عبارت‌اند از مخازن سنگ، آب‌انبار، آسیاب، سالن شورا، حمام و ده‌ها قسمت دیگر. از مجموعه بناهای قلعه، تنها بنای خارج از خاک که تقریبا سالم مانده، چهارطاقی است که با گذشت زمان، پوشش طاق و یکی از پایه‌های آن تخریب شده که مورد مرمت قرار گرفته است.
کاوش‌ها در این اثر باستانی یک تالار وسیع ۱۱ در ۱۱ را با راهروهای جانبی کشف کرده که با مقادیر زیادی گچبری در طرح و نقش‌های متنوع و بیشتر با رنگ‌های اخرایی، زرد، آبی و سبز تزیین شده‌اند. این نقش‌ها شامل نقوش برجسته انسانی و حیوانی، نقوش هندسی و گل و گیاه است.
مصالح به کار رفته در این چهارطاقی آجر و گچ است. ابعاد این آجرها ۳۲ در ۳۲ و ارتفاع آن‌ها ۱۰ سانتی‌متری است. این مجموعه در روی تپه‌ای که سطح آن نسبتا مسطح است قرار دارد. ماحصل عملیات کاوش در منطقه نشان‌گر استقرار تمدن پارتی است. نیمی از اتاق‌های قلعه بی‌سقف در زمین کنده شده و نیم دیگر در کوه و به صورت حفره‌ای درآورده شده است. بیشتر این حفره‌ها چاله آبی هم (آب انبار) دارند. بر دیواره‌های این حفره‌های سنگی، طاقچه‌های کوچکی کنده شده است.
در قلعه ضحاک، تک حفره‌هایی دیده می‌شود که تمام آن را در صخره‌های عمودی کوه کنده‌اند. آب چشمه‌ای که در دامنه کوه مقابل قرار دارد با فشار متوسط لوله‌هایی که در زمین کار گذاشته شده از روی پشته‌های مابین گذشته و به بلندای قلعه می‌رسد. مسیر لوله آب از روی بستری که در زمین به وضوح نمایان است معلوم می‌شود به علاوه تکه‌های متعددی از لوله‌های گلی و بقایایی از قالب سنگی که از بستر کنده شده است در اطراف دیده می‌شود. بستر لوله به عرض ۵۰ سانتی‌متر و عمق آن یک متر بوده است. لوله‌های گلی از تکه‌های خرد تکمیل شده و در بستر هم قرار گرفته‌اند.
در قلعه نگاره‌ی به‌دست‌آمده، تصویر کلاغی است که پنجه بر پشت گاو زده و به میترا در آیین مهر بسیار شباهت دارد. این نگاره در یک فضای ۱۲۱ متر مربعی به‌دست آمده و در کنار آن نگاره‌های دیگری مثل یک سرباز پارتی، سر چند شیر در حال غرش، تصویر یک ایزدبانو، تصویر یک مرد در درون گل نیلوفر با پرتوهای خورشید به دست آمده است.
گچبری - دوره اشکانی - قلعه ضحاک هشترود
از کارهای انجام شده برای تسهیل بازدیدکنندگان از قلعه می‌توان موارد زیر را نام برد: راه‌اندازی سایت موزه به منظور نمایش اشیای به دست آمده از کاوش‌ها، احداث تعداد زیادی پلکان با ملات سیمان در مسیر اصلی ورودی قلعه و پلکان‌های سنگی در صخره‌ها برای گردشگران، نصب حایل در پرتگاهها و ایجاد پل فلزی بر روی رودخانه قرانقو به منظور تامین امنیت بازدیدکنندگان، انتقال برق تا پای قلعه، آماده‌سازی مسیر بازدیدکنندگان با آسفالت جاده، انتخاب سرمایه‌گذار برای ایجاد خدمات رفاهی و استقرار دو نگهبان دائمی از دیگر اقدامات صورت گرفته در این مجموعه محسوب می‌شود.
با توجه به قرار گرفتن هشترود در مسیر آزادراه تبریز - تهران و محور اتصال شهرهای جنوب استان و برخی از شهرهای آذربایجان غربی و استان کردستان به پایتخت، دارای موقعیت بسیار خوبی برای جذب گردشگر است. قلعه ضحاک از این جهت دارای شهرت جهانی است و با وجود داشتن جاذبه‌های گردشگری دیگری در هشترود، از لحاظ شهرت، قلعه ضحاک در صدر قرار دارد و هشترود با این قلعه شناخته می‌شود و گردشگران بسیاری برای بازدید از قلعه به این مکان سفر کرده و راه صعب‌العبور آن را طی می‌کنند تا قلعه را از نزدیک ببینند.
اگر علاقه‌مند به سفر به تبریز و سایر شهرهای آذربایجان شرقی هستید، کجارو فهرست کاملی از جاهای دیدنی تبریز را گردآوری کرده تا به‌راحتی بتوانید اطلاعاتی مانند آدرس و... را به‌دست آورید. علاوه بر این، کجارو با همکاری آژانس‌های معتبر گردشگری کشور در انتخاب بهترین و ارزان‌ترین تور تبریزگردی به شما کمک می‌کند و امکان یافتن تورها با پایین‌ترین قیمت را برای شما فراهم کرده است.
