قرآن در کلام امام صادق علیه السلام

قرآن از سوی خداوند برای هدایت بشر بر پیامبر اکرم، حضرت محمد مصطفی(ص) نازل شد و معجزة جاویدان اوست.قرآن کامل ترین کتاب وحیانی خدا، کتاب انسان سازی، باب معرفت الله...

قرآن از سوی خداوند برای هدایت بشر بر پیامبر اکرم، حضرت محمد مصطفی(ص) نازل شد و معجزة جاویدان اوست.
قرآن کامل ترین کتاب وحیانی خدا، کتاب انسان سازی، باب معرفت الله و کتاب قانون برای سلامت و سعادت جامعة بشری در ابعاد گوناگون است.
بر این اساس انسان باید این کتاب را بشناسد و به معارفش راه پیدا کند. رسول اکرم(ص) اهل بیت (ع) را مرجع شناخت کامل قرآن معرفی کرد و امت اسلامی را به آنان ارجاع داد، زیرا ایشان، داناترین افراد بشر برای معرفی این کتاب آسمانی هستند.
امام صادق(ع) دربارة قرآن کریم و شیوة بهره مندی از آن و ارزش و جایگاه سخن الهی، کلمات بسیاری دارد که در این نوشتار به اختصار به برخی از محورهای سخنان و سفارش های حضرتش اشاره می کنیم.
1. قرآن، تجلّی گاه خداوند
آیات قرآن، هر یک نشانه ای از پروردگار است و سخن الهی، جلوه ای از قدرت و علم و حکمت خداست.
امام صادق (ع) می فرماید:
«خداوند بر خلق خویش در کلام خودش تجلّی کرده است، ولی آنان خدا را نمی بینند».(1)

2. پیمان نامة الهی
قرآن، عهدی پایدار میان خداوند و مردم است و آیات این کتاب شریف، متن این پیمان نامه را بیان می کند. در پیمان نامه باید نگریست، به آن باید پای بند بود، مفاد آن را نباید زیر پا گذاشت.
امام صادق (ع) دربارة این پیمان نامه و لزوم تلاوت بخشی از آن در هر روز، چنین می فرماید:
«قرآن عهد خداوند نسبت به بندگان اوست. سزاوار است که یک انسان مسلمان در این عهد نامة الهی بنگرد و هر روز پنجاه آیه از آن را بخواند».(2)
روشن است که مرور بر مفاد یک پیمان نامه، برای یادآوری از آن قرارداد و رعایت آن در عمل است. میثاق خدا با بندگان بر شناختن دستورات الهی و پند گرفتن از حکایات قرآن و عمل به اوامر و تدبّر در آیات است.
زیباست که امام صادق (ع) وقتی می خواست قرآن تلاوت کند، مصحف شریف را به دست راست خویش می گرفت، و دعایی که به پیمان بودن قرآن و پایبندهای انسان در قبال این قرارداد، اشاره دارد می خواند. مضمون آن دعا چنین است:
«خداوندا! من عهد و کتاب تو را گشودم. خدایا! نگاهم را در این کتاب، عبادت قرار بده و قرائتم را اندیشیدن و اندیشیدنم را پند آموزی. خدایا! مرا از آنان قرار بده که از مواعظ تو در این کتاب، پند می گیرند و از نافرمانی ات پرهیز می کنند. وقتی کتاب تو را می خوانم، بر دل و گوشم مهر مزن و بر دیدگانم پرده میفکن و قرائت مرا خالی از تدبّر مگردان، بلکه مرا چنان قرار بده که در آیات و احکامش ژرف بنگرم. دستورهای دین تو را بگیرم و عمل کنم و نگاه مرا در این کتاب، غافلانه و قرائتم را بیهوده و بی ثمر مساز».(3)

3. گنجینه ای کامل و جامع
معارف قرآن، کامل و جامع و بی پایان است. به تعبیر خود قرآن «تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ‏ءٍ»(4) است؛ بیانگر هر چیز، هر پند و نصیحت، هر حکم و قانون، هر علم و دانش ریشه در قرآن دارد.
امام صادق (ع) می فرماید:
«خداوند در قرآن، بیان هر چیز را نازل کرده است. به خدا قسم هیچ چیزی را که بندگان به آن نیازمندند، فروگذار نکرده و برای مردم بیان فرموده است».(5)
حتی برای آگاهی از سرگذشت پیشینیان و سرنوشت آیندگان و دانش های آسمان و زمین باید به مصحف شریف نگریست و به کمک اهل بیت علیهم السلام، از این منبع و گنجینة کامل و جامع الهی بهره جست.
آن حضرت در سخنی دیگر چنین می فرماید:
«خداوند بی همتا و قدرتمند، کتاب خویش را بر شما نازل فرمود و او راستگو و نیکوکار است. در قرآن خبر شما و خبر آنان که پیش از شما بودند و آنان که پس از شما خواهند آمد، همچنین خبر آسمان و زمین است...».(6)
4. دستورات همیشگی
دین خدا و آیات قرآن، حاوی یک سلسله احکام الهی است که تا دامنة قیامت استمرار می یابد. آنچه که حلال الهی و حرام الهی است، مشمول مرور زمان نمی شود و حکم خدا در اثر «جوّ» یا «شرایط جدید» یا «تمایلات این و آن» تغییر نمی کند.
امام صادق (ع) در تشریح بعثت های سلسلة نورانی انبیا به دورة بعثت رسول خاتم (ص) می رسد و می فرماید:
«تا آن که محمد (ص) آمد و قرآن را آورد و شریعت و راه و روش قرآن را، پس حلال آن تا روز قیامت حلال است و حرام آن تا روز قیامت حرام می باشد»(7)
و در سخنی دیگر، جریان قرآن را در عصرها و زمان ها، همچون جریان شب و روز و ماه و خورشید می داند. با بیان امام صادق (ع) راه بر اندیشة کسانی که احکام خدا را مقطعی و دوره ای می دانند و عصر حاضر را برای اجرای احکام قرآن مناسب نمی دانند و قوانین وحی را برای تنظیم امور بشریت امروز و جامعة کنونی کافی نمی بینند، بسته می شود.
5. زنده و شادابی جاودانه
غیر از احکام قرآن و حلال و حرام آن که ابدی است. خود این کتاب ژرف و فصیح و متین نیز با گذشت زمان کهنه نمی شود و پیوسته معارف آن برای همة اقشار در همة زمان ها درخشندگی و آموزندگی دارد.
امام صادق (ع) در حدیثی به رمز و راز این جاودانگی و شادابی همیشگی در کلام خدا اشاره دارد. مردی از آن حضرت می پرسد: «چرا قرآن هرچه بیشتر خوانده و بحث شود بر تازگی و طراوت آن افزوده می شود؟» فرمود: «چون خداوند تبارک و تعالی، آن را تنها برای زمانی خاص و مردمی خاص قرار نداده است. از این رو، در هر زمانی و برای هر مردمی، تا روز قیامت تازه و با طراوت است»(8).
6. پندگیری و درس آموزی
در خلال آیات قرآن، سرگذشت اقوامی از گذشته آمده است، چه نیکان و صالحان که در سایة ایمان و عمل و پیروی از حق، سعادتمند شدند، چه عنودان و لجوجان که با تکذیب انبیا و انکار خدا و طغیان و فساد، گرفتار عذاب الهی گشتند. قرآن، کتاب قصه و داستان نیست، ولی سرشار از قصص و حکایات افراد و امت‌هاست و همه بر اساس درس گرفتن و الهام و عبرت و پند.
امام صادق (ع) می فرماید:
«بر شما باد به قرآن! هر آیه ای را که یافتید که گذشتگان، با عمل به محتوای آن آیه نجات یافتند، شما هم به آن عمل کنید و هر آیه را دیدید که بیانگر هلاکت پیشینیان است، شما هم از آن (عامل هلاکت) بپرهیزید»(9).
7. آموزش، تلاوت و حفظ
ضرورت یادگیری، تلاوت و حفظ قرآن کریم به گونه های مختلف در کلام امام صادق (ع) مطرح است. می فرماید:
«سزاوار است که مؤمن نمیرد، تا آن که قرآن را آموخته باشد، یا در حال و مسیر فرا گرفتن قرآن باشد»(10).
آن حضرت تلاوت این کتاب آسمانی را سفارش کرده و می فرماید:
«... بر شما باد به تلاوت قرآن، زیرا درجات بهشت براساس تعداد آیات قرآن است. در روز قیامت به قاری قرآن گفته می شود بخوان و بالا برو. او با خواندن هر آیه ای، درجه ای بالا می رود».(11)
پیشوای ششم در مورد حفظ قرآن می فرماید:
«کسی که حافظ قرآن و عمل کنندة به آن باشد، همراه با سفیران والا مقام و نیکوکار الهی (فرشتگان مقرّب) خواهد بود(12) ».

8. عمل
گرچه یادگیری و تلاوت قرآن و نیز حفظ کردن آیات آن ثواب دارد و ارزشمند است، ولی تکلیف مسلمانان در این حدّ خلاصه نمی شود، قرائت و حفظ کردن باید همراه با عمل باشد و یا دادن و یاد گرفتن به قصد اجرای فرموده های خدای متعال.
حضرت امام صادق (ع) می فرماید:
«قاریان سه گونه اند: قاری ای که قرآن می خواند تا بدان وسیله از شاهان به نوایی برسد و بر مردم فخر و بزرگی فروشد، چنین کسی از دوزخیان است. قاری ای که قرآن می خواند و حروف و کلماتش را حفظ می کند، اما معانیش را رها می کند. این نیز از دوزخیان است و قاری ای که قرآن می خواند و با آن در زیر کلاه برک خود پنهان می شود و به آیات محکم آن عمل می کند و به آیات متشابهش ایمان می آورد و واجباتش را به جا می آورد و حلالش را حلال و حرامش را حرام می شمارد؛ این قاری از کسانی است که خداوند او را از گمراهی های فتنه نجات می دهد و از بهشتیان است(13) ».
9. آداب تلاوت
خواندن قرآن آدابی دارد، هم آداب ظاهری همچون مسواک زدن، وضو گرفتن، ترتیل (روشن و شمرده خواندن)، صوت زیبا، پناه بردن به خدا و... و هم آداب باطنی و حالت های روحی و توجّه قلبی و عنایت به کلام خدا و تدبّر و اندیشه در آیات و پیدا کردن حالت خشوع و تذکّر و تأثیرپذیری از تلاوت. این نکات در کلمات امام صادق (ع) بسیار بیان شده است. به برخی از این رهنمودها اشاره می کنیم:
9-1. تمیزی دهان
امام صادق (ع) در سخنی به نقل از پیامبر خدا (ص) فرمود: «گذرگاه قرآن را نظیف و پاکیزه کنید. عرض شد: ای رسول خدا! گذرگاه قرآن چیست؟ فرمود: دهان هایتان. عرض شد: با چه تمیزش کنیم؟ فرمود: با مسواک زدن(14) ».
9-2. پناهندگی به خدا
قرآن کریم می گوید: «پس هرگاه قرآن خواندی، از شیطان رجیم به خدا پناه بر».(15)
امام صادق (ع) در پاسخ به پرسش از استعاذه (پناهندگی به خدا) هنگام شروع هر سوره فرمود: «آری، از شیطان رجیم که پلیدترین شیاطین است، به خدا پناه بر».(16)
9-3. ترتیل (روشن و شمرده خواندن) و صوت زیبا
امام صادق (ع) در معنای آیة شریفه قرآن که می فرماید: «قرآن را با ترتیل بخوان!» (17) فرمود: «آن را با آرامش و تأمل (شمرده شمرده) و با صوت زیبا خواندن».(18)
9-4. تدبّر
لازم است خواندن قرآن همراه با تدبّر و اندیشیدن در آیات و عبرت آموزی و درس گرفتن باشد.
امام صادق (ع) دربارة آیة: «کسانی که به آنان کتاب دادیم، آن را تلاوت می کنند آن گونه که حق تلاوت آن است»(19) فرمود: آیاتش را روشن و شمرده می خوانند، سعی می کنند معانی اش را بفهمند، احکام و فرامینش را به کار می بندد، به وعده اش امیدوارند، از عذابش می ترسند، از داستان هایش سرمشق می گیرند، از مثل هایش پند می گیرند، امرهایش را به جا می آورند و از نهی هایش دوری می کنند. به خدا سوگند که حق تلاوت قرآن به حفظ آیات و پشت سر هم خواندن حروف و کلماتش و تلاوت سوره ای و مطالعة حواشی و هوامش آن نیست. حروف و کلماتش را حفظ می کردند و حدود و معانیش را فرو گذاشتند، بلکه به تدبّر و تأمل در آیات آن است؛ خداوند متعال می فرماید: «کتابی است خجسته که سوی تو فرستادیم، تا در آیات آن تدبّر کنند» (20-21)
9-5. خشوع
امام صادق (ع) فرمود: «کسی که قرآن بخواند، ولی قلبش رقّت پیدا نکند و در برابر خداوند خاضع نشود و در درون، حالت حزن و ترس و هراس نیابد، شأن و جایگاه والای خدا را سبک شمرده است».(22)
9-6. قرائت با حزن
تلاوت با حزن و حالتی اندوهناک که نشان دهندة تأثّر روحی قاری از آیات کلام خداست، ادب دیگری از آداب تلاوت است.
امام صادق (ع) فرموده است: «قرآن با حزن نازل شده است، شما هم آن را حزین قرائت کنید».(23)
10. گوش سپاری به قرآن
امام صادق (ع) می فرماید: «کسی که به حرفی از قرآن گوش سپارد [گرچه] قرائت نکند، برای او حسنه ای نوشته می شود و گناهی از او محو می شود و درجه ای برایش بالا می رود».(24)
و نیز آن حضرت به زاره فرمود: «هرگاه قرآن در حضورت خوانده شد، واجب است که گوش کنی و خاموش بمانی».(25)
این همان نکتة قرآنی است که در آیة 204 سورة اعراف آمده است: «و چون قرآن خوانده شود به آن گوش فرا دهید و خاموش باشید».
11. جوانان و قرآن
تلاوت و انس با قرآن، دل های جوانان را روشن و زندگی هایشان را با صفا می کند و عامل جذب آنان به پاکی و راه خدا می شود.
امام صادق (ع) می فرماید: «هر جوان مؤمنی که قرآن بخواند، قرآن با گوشت و خون او در می آمیزد و خداوند او را با فرشتگان بزرگوار همراه می سازد و قرآن روز قیامت نگهدارنده او [از دوزخ] خواهد بود».(26)
12. نکته های دیگر
همچنان که یاد شد، در دریای کلمات حضرت صادق (ع) گهرهای فراوان وجود دارد که دربارة قرآن کریم است. خلاصه ای از مضامین آن سخنان را که در دیگر روایات آمده است، تقدیم می کنیم.
امام صادق (ع)، قرآن را دارای ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه می داند و بهره گیری از قرآن را برای کسانی روا می شمرد که به این نکات توجه داشته باشند و گرنه گمراه می شوند و گمراه می کنند. تلاوت راستین را آن می داند که قرآن خوان، وقتی به آیات بهشت و جهنم می رسد، درنگ و تأمل می کند.
اهل بیت علیهم السلام را وارثان کتاب خدا و برگزیدگان خلق می شمرد و از این خاندان به عنوان «وجه الله»، «آیات بیّنات» و «حدود الله» یاد می کند و ولایت ائمه را قطب و محور قرآن و همة کتب آسمانی معرفی می کند. او اهل بیت پیامبر (ص) را خزانه داران علم الهی و بازگوکنندگان وحی خدا می داند.
آن حضرت قرآن را «ثقل اکبر» می نامد و آن را چراغ هدایت و فروغ تاریکی و حیات بخش قلب بینا و گشایندة چشم و دل می شمارد.
از منظر آن حضرت، قرآن معیار و ملاک درستی و حقانیت هر حرف و حدیث است و می فرماید: «هرچه که از ما برای شما نقل می شود، در صورتی که مخالف با قرآن باشد ما نگفته ایم و شما نپذیرید» و از تفسیر به رأی نهی می کند. (27)
به امید آن که در سایة راهنمایی های امام صادق (ع) با چشمه سار وحی الهی آشناتر شویم و با آن انس بیشتری بگیریم و «قرآنی» بیندیشیم و «قرآنی» عمل می کنیم. آمین یا رب العالمین.

یادداشت: حجت الاسلام محمد حسن درایتی

پی نوشت ها:
1. بحارالانوار، ج89، ص107، ح2.
2. وسائل الشیعه (مکتبه الاسلامیه)، ج4، ص849، ح1.
3. بحارالانوار، ج 89
4. نحل: 89.
5. بحارالانوار، ج89، ص81، ح9.
6. کافی، ج2، ص599.
7. همان، ص18-17، ح2.
8. بحارالانوار، ج89، ص15، ح8.
9. الحیاه، ج2، ص116.
10 میزان الحکمه (با ترجمه فارسی)، ج9، ص337، ح16622.
11. بحارالانوار، ج89، ص197، ح4.
12. کافی، ج2، ص603، ح5.
13. بحارالانوار، ج89، ص179، ح10.
14. همان، ص213، ح11.
15. نحل: 98.
16. بحارالانوار، ج89، ص215، ح16.
17. مزمل: 4
18. بحارالانوار، ج89، ص191، ح4.
19 بقره: 121.
20. ص: 29.
21. منتخب میزان الحکمه، ص1008، ح5188.
22. بحارالانوار، ج 89 ص ، ح30.
23. وسائل الشیعه، ج4، ص857، ح1.
24. بحارالانوار، ج98، ص201، ح17.
25. همان، ص222، ح7.
26. همان، ص187، ح9.
27. ر.ک: کافی، ج2، ص596-634؛ وسائل الشیعه، ج4، ص823-866؛ بحارالانوار، ج89، ص222-221؛ الحیاه، ج2، ص67-184.