از آثار ارزشمند و مهم ایران کهن شهری تاریخی است که در مرکز شهر همدان قرار گرفته است. قدمت این اثر بالغ بر ۳۰۰۰ سال می باشد. این مجموعه‌ی عظیم و باشکوه، در تاریخ ۲۴ شهریور سال ۱۳۱۰ به ثبت ملی رسیده است.
تاریخچه
هگمتانه توسط اقوام آریایی تاسیس شده و به عنوان پایتخت اولین حکمرانان ایران مورد استفاده قرار گرفته است. با توجه به نقل قول‌های تاریخی و بررسی‌هایی که در اوایل توسط کارشناسان تاریخی و باستان‌شناسان در این مکان صورت گرفت، هگمتانه، مکانی باستانی و متشکل از کاخ‌ها، عمارات و آثار برجای‌مانده از حکومت مادها و هخامنشیان می باشد. طبق موقعیت مکانی و استراتژیک شهر تاریخی هگمتانه، باستان‌شناسان احتمال می‌دهند این شهرتاریخی حدودا هزار سال پیش از میلاد مسیح مورد اشغال قرار گرفته است.
مادها هشتصد سال پیش از میلاد این منطقه را به عنوان پایخت خود انتخاب کرده و مورد استفاده قرار دادند. طراحان و سازندگان این شهر تاریخی، مجموعه‌ای شاهانه را که شامل قصر، خزانه‌داری و اقامتگاه نظامی است، روی تپه‌ای ساخته و هفت دیوار متحدالمرکزی که هر دیوار بخش درونی آن از دیوار بخش بیرونی، مرتفع‌تر در نظر گرفته شده است دور تا دور آن است، با توجه به اطلاعات موجود در دانشنامه‌ی ایرانیکا، سلسله‌ی ماد، ۷۰۸ سال قبل از میلاد تاسیس و هگمتانه نیز به عنوان پایتخت آن برگزیده شد. از نکات جالب و قابل توجه در خصوص هگمتانه نام این شهر است که در سنگ نوشته‌ای برجای‌مانده از بیستون (این سنگ‌نوشته متعلق به داریوش اول معرفی شده است)، به هَمگمَتانَ به زبان فارسی باستان، آک-مَ-دَ-نَ به زبان ایلامی و آ-گَ-مَ-تَ-نُ به زبان اکدی، حک شده است.
جغرافیای هگمتانه
هگمتانه به دلیل قرار‌گیری در دل تپه‌ای وسیع، به تپه‌ی هگمتانه نیز معروف است، وسعت تپه‌ی یاد شده که به عنوان پهناورترین تپه‌ی باستانی ایران یاد می‌شود، بالغ بر ۳۰ هکتار است و با توجه به احتساب قسمت‌هایی که در گذشته بخشی از تپه‌ی باستانی بوده ولی به دلیل ساخت وسازهای صورت گرفته‌ی امروزی به عمارات مسکونی تبدیل شده است، از ۴۰ هکتار نیز تجاوز خواهد کرد.
معماری هگمتانه
حفاری های انجام شده در این مجموعه‌ی عظیم راز زیبایی را فتح نمود، بقایای شبکه‌ی آب‌رسانی کاملا پیشرفته و منظمی که طراحان آن را به گونه‌ای احداث کرده‌اند که در فاصله‌ی بین کانال‌های آب، راه‌های عبوری با عرضی بالغ بر ۳.5 ایجاد کرده‌اند. همچنین در کف این راه‌های عبور از آجرهای مربعی شکل و کاملا یکسان به عنوان پوشش استفاده شده است. کارشناسان معماری و باستان‌شناسان، طی پروژه‌ی حفاری و کاوش بر این مجموعه، اطلاعات دیگری در مورد معماری هگمتانه به دست آوردند. به نظر می‌رسد واحدهای ساختمانی متشکل از حیاط مرکزی، اتاق‌ها و انبارها به صورت قرینه در اطراف ساخته شده‌اند که در فاصله‌ی ۳۵ متری بین معابر قرار گرفته‌اند. با ادامه‌ی حفاری‌های صورت گرفته بر تپه‌ی هگمتانه که وسعتی بالغ بر ۱۴۰۰۰ مترمربع را دربر می‌گیرد، حصاری طولانی به بلندای ۹ متر و همچنین دو برج بزرگ و کم‌نظیر و بخش‌هایی از حصار وسیع شهر که از قطری برابر با ۹ متر و ارتفاعی برابر با ۸ متر برخوردار است، کشف شده است. به نظر می‌رسد این حصار از برج‌هایی بزرگ و عظیم بوده که در فاصله‌هایی معین ساخته شده‌اند. و باید بدانید که هگمتانه‌ی قدیم در این حصار قرار داشته است.
