زابل شهری در استان سیستان و بلوچستان و یکی از شهرهای مهم و مرزی ایران است. این شهر یکی از تاریخی‌ترین شهرهای ایران‌زمین است.
زابل شهری زیبا در استان سیستان و بلوچستان است که آثار تاریخی زیادی را در دل خود جای داده است. بسیاری از شهرهای مرزی به دلیل موقعیت حساس، کمتر مورد توجه گردشگران قرار می‌گیرند و شاید عدم رسیدگی و اطلاع‌رسانی در رابطه با این شهرها، آن‌ها را بیش‌ازپیش مهجور کرده است. در این مطلب به شناخت فرهنگ و آداب و رسوم زابل می‌پردازیم، اگر قصد دارید تا نوروز امسال به نقاط بکر ایران بروید، با ما همراه باشید تا در انتها زابل را به لیست سفرتان اضافه کنید.
جغرافیا
شهرستان زابل با مساحت ۳۴۴ کیلومترمربع در ضلع شمال شرقی استان سیستان و بلوچستان قرار گرفته است. شهرستان زابل از شمال به شهرستان نیمروز، از شرق به شهرستان هیرمند و از جنوب به شهرستان‌های هامون و زهک و از غرب به شهرستان هامون محدود می‌شود.
فاصله مرکز شهرستان تا مرکز استان ۲۰۷ کیلومتر است. فاصله زابل تا تهران ۱۵۴۸ کیلومتر و ارتفاع از سطح دریا ۴۸۰ متر است.
آب و هوای زابل از نوع بیابانی و گرم و خشک با حداقل دما در دی‌ماه ۷ درجه و حداکثر دما در تیرماه بالای ۴۵ درجه گزارش شده است. جریان باد در شهرستان در کلیه فصل‌ها برقرار است، بادهای ۱۲۰ روزه حاصل توده‌های پرفشار غربی است که در فصل تابستان از شمال شرق به جنوب شرق می‌وزد. حداکثر وزش این باد در تیرماه به صد کیلومتر در ساعت هم می‌رسد که در مسیر باعث جابجایی ریگ‌های روان می‌شود و طوفان‌های شن، تپه‌ماهور و ماسه‌بادی‌ها را شکل می‌دهد.
لازم به ذکر است که متأسفانه در سال‌های اخیر زابل در لیست آلوده‌ترین شهرهای جهان قرار دارد و دلیل آن‌هم میزان ذرات معلق در هوای این شهر است.
تاریخچه و وجه‌تسمیه
هیرمند، قدیمی‌ترین بخش زابل است که در کتیبه‌های تاریخی به آن اشاره شده است. در دوران حکومت هخامنشیان و اشکانیان و ساسانیان، نام‌های مختلفی به منطقه زابل داده شده است. در بسیاری از متون نام سرزمین نیمروز به چشم می‌خورد. در برخی متون منظور از سرزمین نیمروز، به معنای سرزمین‌های جنوبی و دیگری به معنای نصف‌النهار مبدأ که در گذشته به دیده دانشمندان ایرانی و مسلمان از سیستان عبور می‌کرده است.
زابل امروز، درگذشته زمین‌هایی با تپه‌هایی از رسوبات دریایی بود که قسمتی از آن در مسیر رودخانه قرار داشت با کم شدن آب رودخانه بر وسعت خشکی‌های اطراف آن اضافه شد و با اتصال این منطقه به روستای حسین‌آباد، آبادی بزرگی تشکیل شد. بعدها تأسیس پادگان نظامی بر اهمیت این منطقه افزود.
از ارتفاعات مهم زابل، کوه خواجه و قلعه رستم است که در غرب زابل قرار دارد. در بالای این کوه تصویری از رستم پهلوان که گرزی دو سر در دست دارد، نقش‌بست‌ها است. در دامنه‌های جنوبی آن‌هم ویرانه‌های بناهای منسوب به دوره اشکانیان به‌جامانده که در زمان خود بسیار باشکوه بوده است.
فرهنگ و آداب‌ورسوم
پوشش
پوشش محلی در بسیاری از مناطق زابل شبیه پوشش محلی سیستان و بلوچستان است. پوشاک مردان این خطه شامل دستار، سرپوش، پيراهن و شلوار است. به دستار در زبان محلی لنگوته، می‌گويند و بيشتر به رنگ سفيد است. پيراهن مردان بلند و تا سر زانو است و شامل سه نوع چين‌دار، ساره (عربب) ترک‌دار است. نوع چين‌دار آن از كمر چين مي‌خورد. معمولا پيراهن به هر صورت كه باشد، شلوارش نيز به همان صورت ساده يا چين‌دار خواهد بود. روی لباس مجالس و افراد مرفه ابريشم‌دوزی می‌شود. در گويش محلی سيستان به شلوار، تمو يا تومون و به پيراهن پنر می‌گويند و نوع ترک‌دار آن را چل تريز می‌نامند كه از قسمت زیرحلقه آستين به پايين حداقل از ۳۴ ترک تشکیل شده است. همچنين مردان سيستانی جليقه‌ای روی پيراهن می‌پوشند كه به آن باسكت يا جلیقه می‌گويند. پوشاک مردان سيستانی تا حدودی به پوشاک مردم خراسان كنونی شباهت دارد.
پاپوش مردان دو نوع است، چپلی يا چپت و تارقی. تارقی، كفشی است که از پوست گاو تهیه می‌شود. تخت تارقی از لاستيک فرسوده و رويه آن بندهايی است كه به‌صورت ضربدر، روی‌هم قرار می‌گیرد و از چرم دوخته می‌شود.
لباس زنان سیستانی و زابلی، ساده و با سوزن‌دوزی‌های زیبا است. از جمله لباس زنان بلوچ باید به سرپوش یا چارقد، روبند و کلاه اشاره‌کنیم. باید گفت آنچه زیبایی پوشاك زنان بلوچ را كامل و دوچندان می‌کند، زیورآلاتی از طلا و جواهرات است كه ساخت آن نیز یكی از هنرهایی سنتی و اصیل منطقه است.
آداب و رسوم
رسوم و آیین‌های بسیار خاصی در ناحیه زابل گرامی داشته می‌شود که ممکن است برای بسیاری از ما ناشناخته باشد. در این بخش به چند آیین زیبا و جالب اشاره می‌کنیم.
یکی از جشن‌های بزرگ در فرهنگ مردم زابل، جشن گندم است، این جشن در موقع برداشت گندم انجام می‌شود و افراد حین برداشت محصول رقص و پای‌کوبی می‌کنند. در آیین‌های مذهبی مثل عید فطر، عید غدیر، عید قربان و مبعث پیامبر، تولد امام علی (ع) و مراسم آیینی نیمه شعبان مردم در این روز به زیارت اهل قبور رفته و یک نوع شیرینی محلی به نام چلبک درست می‌کنند.
رمضان و سحرخوانی دو آیین مهم این منطقه در ماه مبارک رمضان است که هرکدام ویژگی خاص خود را دارد. برخی سوابق تاریخی و گفته‌ها نشان می‌دهد که آیین سحرخوانی و رمضان از حدود ۱۴۰۰ سال قبل یعنی از اوایل اسلام نزد ساکنین مرسوم بوده است. در این آیین که بین شب‌های ۱۲ تا ۱۷ ماه مبارک رمضان اجرا می‌شود، جمع زیادی از جوانان و نوجوانان هر محله در مقابل منازل مردم اجتماع کرده و اشعار محلی را با صدای رسا قرائت می‌کنند که از جمله آن اشعار «رمضو الله الله رمضو، رمضو الله خوشنوم خدا، رمضو اومْده مهمونش کنه، گوو گوساله ره قربونش کنه، ای سرا از کِنه که کولَک داره، اگه فهمو صابیو بورک داره، ای سرا از کِنه که رو و بادَه، دو پسر داره که نو دوماده» است.
یکی از رقص‌های محبوب این ناحیه رقص شمشیر است.
سوغاتی‌ها
نان‌ها و شیرینی‌های محلی زابل بسیار معروف هستند. از محبوب‌ترین شیرینی‌های محلی این ناحیه می‌توان به نان‌روغنی، چلبک، کلوچه خرمایی و قندی اشاره کرد.
صنایع‌دستی
بسیاری از صنایع‌دستی که در سیستان و بلوچستان زنان محلی به آن مشغول هستند، در زابل هم دیده می‌شود. از جمله صنایع‌دستی محبوب منطقه سیستان و شهر زابل می‌توان به سوزن‌دوزی، خامه‌دوزی، پریوار دوزی، سیاه‌دوزی، سکه‌دوزی و آینه‌دوزی، حصیربافی، خولک‌بافی، سیس‌بافی و ساخت جواهرات اشاره کرد.
غذای محلی
در این بخش لیستی بلند و بالا از غذاهای محلی زابل و منطقه بلوچستان را در اختیار شما قرار می‌دهیم:
چنگالی، غلور، آچار، کشک زرد، گندم شیر، املت سوزی، تجگی، پوری، شورو، لندو، لتی، گندم بریو، کشک کولی، خرمابریون، اشکنه کشته، چولی، بورک، دوغ بر، ماهی شیرپز، رخمی، قروت، پوچ، قتلمه دیگی، اشکنه آرددستمال، اوجیزک، اشکنه انارترش، گرماست، رشته بریو، اوجیزک گشنیز، کلوچه قندی، کلوچه خرمایی، ترکی، آرددستمال، کورگی، قوتوی سیستانی، شیرینک، شیره هندوانه، چمچه ریزک، پله.
جاذبه‌های گردشگری
جاذبه‌های تاریخی
با توجه به پیشینه تاریخی زابل، بناهای تاریخی و مناطق باستانی زیادی در این منطقه قرار دارد، یکی از محبوب‌ترین این محوطه‌های تاریخی، قلعه رستم است. قلعه رستم در ۶۰ کیلومتری جنوب غربی زابل قرار دارد و متأسفانه امروز مورد بی‌مهری قرارگرفته و عوامل جوی هم باعث تخریب این بناشده است. در این قلعه تاکنون کاوش باستان‌شناسی علمی صورت نپذیرفته، اما تکه‌های سفال‌های لعاب‌دار و بدون لعاب ریخته شده حکایت از تاریخ طولانی دارد.
از دیگر آثار تاریخی زابل می‌توان به قلعه کهک کهزاد، مجتمع بقیه‌الله، گمرک بلژیکی‌ها، کاروانسرای فرنگی، آسبادهای حوض دار، بانک ایران و انگلیس، موزه مردم‌شناسی، آرامگاه خواجه غلطان و دهانه غلامان اشاره کرد.
جاذبه‌های طبیعی
روستای تاریخی قلعه‌نو، منطقه شکارممنوع مک سرخ و جنگل شیله از مناطق خوش آب‌وهوای و جاهای دیدنی زابل است.
