مقالات تخصصي ايثار و شهادت

ادبیات نظری :

فرهنگ اسلامی واجد ارزش های والای انسانی است که وصول به کمالات معنوی را میسر می سازد.از جمله این ارزش ها  شهادت است  که در مکتب مبین  اسلام جایگاه  ویژه ای برخوردار است. خدواند در آیه 74 سوره انفال  می فرماید:«کسانی که ایمان آورده اند و هجرت کرده اند  و در راه خداوند جهاد کرده اند و کسانی که ایشان را  جا و پناه داده اند و یاری داده اند، اینانند که به راستی مؤمن اند، برای ایشان آمرزش {الهی} و روزی پاک مقرر است.» از این آیه می توان  استنباط کرد که سوق دادن رفتارهای فردی و اجتماعی به سمت بندگی  خداوند و تربیت مؤمنین  حقیقی از آرمان های جامعه اسلامی  به شمار می رود که در پرتو فرهنگ شهادت تحقق می یابد. در جامعه و انسان  شهادت طلب رذایل جایگاهی ندارد و چنین جامعه و فردی  متصف به فضیلت های متعالی است. چرا که روحیه  شهادت طلبی تعلقلات دنیوی را از وجود انسان می ستاند و سلطه حق را به وی ارزانی می دارد.

آیت ا... شهید مطهری می نویسد  :« عالم و مربی و صنعتگر و فیلسوف و منفق، مدیون شهیدانند و شهدا مدیون کسی نیستند. زیرا که شهدا بودند که محیط آزاد به دیگران دادند تا آنان توانستند نبوغ خود را ظاهر کنند. خون شهید به زمین نمی ریزد بلکه هزار برابر می شود و به دیگران نیز تزریق می شود و در رگ های دیگران برای همیشه جریان می یابد و این است معنی جاوید  شدن خون شهید و این است معنی این که شهدا حماسه می آفرینند و به همین جهت پیشوایان آرزوی شهادت می کردند و به همین جهت اسلام در هر زمانی نیازمند به شهید است.»

اگر چنین پیامد درخشان  و گرانبهایی در فرهنگ شهادت نهفته  است پس درنگ در این  راه  لطمۀ جبران ناپذیری  بر پیکر جامعه اسلامی وارد می سازد و ایمان مؤمنین  را بطور جدی مورد تهدید  قرار می دهد. در شرایطی که زندگی  پر زرق و برق  دنیوی انسان ها را  در چشیدن  طعم بندگی  ناکام می گذارد و منفعت خواهی و عافیت طلبی را تقویت، و موانع متعددی را بر سر رشد فطرت  حقیقت جویی انسان ایجاد می کند،بهره گیری از راهکاهای مؤثر  ترویج فرهنگ  شهادت و ایثار ضرورتی  انکار ناپذیر و تکلیفی اساسی برای زمامداران جامعه اسلامی محسوب می شود. برای غلبه  بر هجمه فرهنگ مادی  که مجهز به تکنولوژی مدرن می باشد  نمی توان به اجرای  برنامه های  سطحی اکتفا  کرد. شناسایی بسترهای  مناسب و مکانیزم های مؤثر وبرنامه ریزی  بر مبنای آموزه های  دینی و علمی می تواند فضای مناسبی را بریا تقویت ایمان، رشد فطرت خواهی و اشاعۀ  روحیه شهادت طلبی در جامعه  پدید آورد.

بدون تردید تحقق و بقاء نظام جمهوری اسلامی  ایران  مرهون  فداکاری و جان نثاری شهیدانی است که در جریان انقلاب  و جنگ تحمیلی به دیدار حق شتافتند. بررسی حالات و زندگی شهدای گرانقدر نشان می دهد که با الهام  از رهنمودهای دین مبین اسلام و تبعیت  از سیره ائمه اطهار و اولیای الهی به امر  خودسازی  و تقرب  به باری تعالی اهتمام وافر داشتند وایثارگری مستمر در راه حق را به عنوان یک تکلیف  الهی پیشه خود ساختند. تجربه ها و شواهد  موجود در تاریخ  اسلام بیانگر  آن است  که شهادت در هر عصری  آثار حیات بخش  به دنبال داشته است. اولاً  جامعه را از اغراض شخصی، منافع مادی، حرص ها و آزها، جاه طلبی ها، شهوت رانی ها، خودخواهی ها، خودپرستی ها، تعصب ها و قومیت ها، منزه و پاک نگهه می دارد.ثانیاً همه تلاش ها  و فعالیت ها جهت  توحیدی به خود می گیرد و اصول عالی انسانیت  و جامعه انسانی  اصالت پیدا می کند. بنابراین ، فرهنگ  شهادت جامعه و فرد را به همیاری سوق می دهد. چون دراین فرهنگ، مصلحت فردی ترجیح داده می شود، زمینه روحی  همیاری در فرد فراهم می شود.آیه 69 سوره نساء می فرماید: « و کسانی که از خداوند و پیامبر اطاعت کنند، در زمره کسانی اند که خداوند آنان را نواخته است، اعم از پیامبران  و صدیقان و شهیدان و صالحان، و اینان  نیک رفیقانی هستند.»

حفظ و اشاعۀ روحیۀ شهادت طلبی  نه تنها  در افزایش کمالات انسانی، نقش بسزایی ایفا می کند بلکه ضامن مصونیت  و حفظ جامعه  در برابر اهریمنان است. با این وجود، هرچند در دوران شکل گیری  انقلاب شکوهمند اسلامی  و در دوران دفاع مقدس، فضای جامعه آکنده  از شوق به شهادت  و کشته شدن در راه خدا  گردید اما پس از  پایان جنگ تحمیلی و گذشت زمان، اقداماتی قبال توجه برای حفظ روحیه  شهادت طلبی در جامعه صورت نگرفت و برنامه منسجمی  برای گسترش  این ارزش حیات بخش  و متعالی که ضامن بقای  جامعه اسلامی است، اجرا نگردید. باید اذعان  کرد که سهل انگاری  در این زمینه دستاوردی جز استحاله فرهنگی نوجوانان و جوانان دامن زدن به بحران هویت و تهی ساختن  جامعه از معنویت نداشت. اکنون این سوال مطرح است که چگونه می توان در جهت تحقق  ارزش های اسلامی از قبیل شهادت طلبی، ایثارگری و... حرکت کرد تا نه تنها  هویت دینی  و اسلامی جامعه حفظ شود بلکه گسترش یابد. در این راستا، اولین  قدم شناسایی  بسترها و عوامل  تأثیر گذاری بر شکل گیری و گسترش ارزش هاس اسلامی است تا بر مبنای آن  بتوان برای دست یابی  به اهداف فوق، برنامه ریی کر. به نظر می رسد  که یکی از کانون های اصلی  تربیت معنوی  و هدایت جامعه  به سوی ارزش های اسلامی، مساجد هستند. مسجد به عنوان  مرکز جماعات  مذهبی و معبد مسلمین از صدر اسلام تا کنون  نقش برجسته ای  در حفظ  و گسترش دستاوردهای  اسلام داشته است. با عنایت به اهمیت  و جایگاه مسجد  در تربیت معنوی جامعه، در این پژوهش    کوشش می شود  تا تأثیر  حضور در مساجد  و میزان  همبستگی  آن با شهادت طلبی، ایثارگری و گرایش به ارزش های اسلامی مورد  بررسی قرار گیرد. اهداف اساسی پژوهش حاضر عبارتند از:

1-احصاء عوامل، مقومات و موانع فرهنگ شهادت از طریق  بررسی منابع معتبر اسلامی؛

2-بررسی رابطه  بین حضور  در مساجد با شهادت طلبی، ایثارگری و گرایش به ارزش های اسلامی؛

3-کاربرد یافته های تحقیق برای برنامه ریزی توسعه فرهنگی.

با عنایت به مباحث فوق  این تحقیق در پی آن است تا فرضیات  ذیل را به آزمون گزارد:

1-بین حضور در مسجد و روحیه شهادت طلبی  همبستگی وجود دارد.

2-بین حضور در مسجد و ایثارگری  همبستگی وجود دارد.

بین حضور در مسجد و گرایش ارزش های اسلامی همبستگی وجود دارد.

آیات قرآن  کریم کلمه  مسجد  مجموعاً28 مرتبه ذکر شده است .از کل آیاتی  که کلمه مسجد در آنها بکار رفته،کلمه مسجد در پانزده مورد، با پسوند«الحرام» (مسجد الحرام) و پنج مرتبه  به تنهایی آمده است. یک مورد نیز مسجد  با پسوند «الاقصاء» (مسجد الاقصی)، و یک مرتبه، مسجد با پسوند«ضرار»(مسجدضرار) آمده و درشش مورد کلمه  مسجد بصورت جمع(مساجد)وارد شده است.

مسجد در اسلام  از اهمیت  و عظمت  والایی برخوردار است و آیات و روایات  فراوانی  بر حضور مسلمانان  در آنجا و  مشارکت در امور آن تأکید دارند. مسجد  سمبل  شهرهای اسلامی به حساب می آید و نقشها و کارکردهای گوناگونی در جامعه  به عهده دارد. نیازمند و ثروتمند،رئیس وزیر دست، فرمانده و سرباز، امتیازهای مادی  و ظاهری را کنار می نهند و همه در کنار یکدیگر  و دوش به دوش هم در مسجد  به عبادت می پردازند. درآنجا  تنها ارزش های حقیقی همچون تقوا و جهاد مطرح هستند و بر اساس  فقه اسلامی، شایسته است آنان  که از فضیلت هایی همچون  علم،تقوا، ایثار و جهاد برخوردارند، درصف اول  جماعت بایستند. مسجد عنصری اساسی برای سلامت و بقای اصل و اساس هر جامعه است. مسجد از آغاز  تنها  به عنوان  معبدی  ساده برای برگزاری  مراسم عبادی  معرفی نشده بود بلکه از بدو تأسیس، علاوه بر اینکه  جایگاه عبادت  و محل ادای فرائض  دینی مسلمانان بود، مرکز  تمام فعالیت های آموزشی، سیاسی و اجتماعی آنان نیز بشمار می آمد.

مسجد کارکردهای  مختلفی دارد که در ذیل  بشرح آن ها پرداخته می شود:

در باب کارکرد آموزشی مسجد شایان  ذکر است که تعلیمات عمومی پیش از ظهور اسلام  در ایران وجود  نداشت و نخستین  با بوسیله  اسلام مطرح گردید و از همان آغاز، مسجد به عنوان جایگاه اصلی دانش به فعالیت پرداخت. پس از ظهور  اسلام و تابش فروغ  دامن گستر  آن بر سرزمین  ایران، تحصیل علم و دانش چونان وظیفه ای  مقدس مورد  توجه  نوجوانان  مسلمان قرار گرفت  و مساجد به عنوان  نهادهای آموزشی، رسالت تعلیم و تربیت آنان را به عهده گرفتند. دیری نپایید که در پرتو عملکرد های علمی مساجد، زمینه  مساعدی برای ظهور نوابغ بزرگ  به وجود آمد، و تمدنی اساسی پایه گزاری شد.

در زمینه کارکرد اقتصادی مسجد  در جنگ  می توان گفت که در کشور ما حضور فعال  مساجد، آنها را به  ستادهای  مردمی توزیع  کنترل شده  اجناس تبدیل  کرد و به نوعی مرکز سازماندهی اقتصادی شرایط جنگی مبدل ساخت. استفاده وسیع  از نیروهای مردمی مساجد، هم توفیق  بسیج اداری را بیشتر می ساخت و هم مانع اشتغال کاذب می شددر طول جنگ تحمیلی، مسجد  یکی از مراکز مهم  تدارکاتی بود  که از طریق دریافت هدایای مردمی،آذوقه، پوشاک و سایر  مایحتاج رزمندگان را گردآوری کرده  به مناطق جنگی ارسال  می داشت؛ این کار از عهده دولت  و سازمان های رسمی خارج بود.

یکی از کارکردهای مسجد، سازماندهی نیروهاست.گاستون بوتول بمنظور تبین نحوه سازماندهی نیروهای انتظامی، انواع رزمندگان را به سه دسته تقسیم  می کند: «رزمنده  می تواند یک مشمول، مزدور یا سرانجام یک متعصب باشد. فرد مشمول  روحیه تسلیم دارد. این تسلیم می تواند با قاطعیت، شجاعت، نفرت و غیره همراه باشد یا نباشد. فرد  مزدور که جنگیدن را یک حرفه می داند، تمایل  دارد که با بیشترین  سود و کمترین خطر ممکن بجنگد. جنگهایی که در  آن ارتش های حرفه ای  در مقابل یکدیگر قرار می گیرند، جنگ هایی هستند  که قربانیان آن ها حداقل  در میان سربازان ، کمتر از سایر جنگهاست... حالت فرد داوطلب پیچیده تر است. بی تردید جنگ برای  دواطلب از جاذبه خاصی برخوردار است زیرا او با روی گشاده  آن را می پذیرد و در آن شرکت می کند. اما جنگ  فی نفسه یک هدف نیست.فرد دواطلب  برای دفاع از یک آرمان وارد جنگ می شود.  جذب و اعزام  نیروی دواطلب  مسجدی او را از انگیزه های نیرومند  اعتقادی برخوردار می سازد و این نیرو از جنبه  کمی و کیفی  در جنگ کارساز است. در غالب مساجد، ستاد بسیج برای فعالیت های پشت  جبهه اعم از حفاظت شهری و محلی، ارائۀ خدمات به مردم، پشتیبانی و تدارک جبهه و تأمین  نیروی انسانی دواطلب وجود داشت. این نوع سازماندهی  نیروی دواطلب  پیشینۀ مهمی داشت. نیروهای  دواطلب معمولاً کسانی بودند که در مراسم دسته جمعی  روزانه یا هفتگی در  مسجد محل یا در مساجد مهم  منطقه و گاهی در هیأت های  سیار و... به شارژ یکدیگر  می پرداختند. در این مراسم دعا و نیایش جمعی که مستمراً برگزار می شده، افراد نیرویی می یابند که آنا را از لحاظ روحی  مستعد حضور در جبهه کند. مساجد بعنوان  مهمترین پایگاه های بسیج و سازماندهی غیر رسمی  امکانات غیر دولتی و نیروی مستعد انسانی، سرمایه مهم  و بالقوه ای برای جامعه هستند که باید محافظت شوند، بویژه  در جامعه ای که احزاب  و گرو ه ها به عنوان  سازمان های غیره دولتی هنوز رشد نیافته اند. در چنین جوامعی، حتی اگر احزاب  بوجود آمده باشد و رشد یابند نیز آن ها نمی توانند جایگزین کارکرد مسجد شوند.

در باب کارکرد فرهنگی مسجد  شایان ذکر است که انتقال فرهنگ  مسجد به جبهه، آثار  تعیین کننده ای به لحاظ فردی و جمعی  در پی داشت. در جای جای جبهۀ جنگ، مسجدی برپا بود. هر نقطه ای که چند نفر حضورداشتند،در بیابان ها چادری برپا شد یا سنگر بزرگتری محل اقامت  جماعت قرار می گرفت و یا زمینی بی فرش بی سقف بعنوان  مکان نماز جماعت  و مسجد تعیین می شد و در هر نقطه ای  جماعتی برپا بود. درجنگ همه جا مسجد شد.

مسجد کارکرد نظامی هم دارد.پیامبر اکرم (ص) مقدمات فکری و اجتماعی بیشتر غزوات را در مسجد  فراهم می کرد.آن حضرت  با ایراد خطبه های  گرم و پورشور، مسلمانان را برای نبرد با دشمنان اسلام بسیج می کرد و از همانجا  نیروهای  مسلمان  را به جبهه های نبرد  با دشمنان اسلام  بسیج می کرد و از همانجا نیروهای  مسلمان را به جبهه های نبرد اعزام می کرد. به گفته  ابن هشام، پیامبر (ص) و اصحاب  برای حضور  در غزوه احد، روز جمعه  پس از پایان  نماز از مسجد حرکت کردند. مسجد  ستاد فرماندهی جنگ بود.

درجریان جنگ تحمیلی  برای نخستین بار  پس از صدر اسلام، آموزش فنون نظامی  و رزمی در برخی از مساجد به اجرا درآمد.آموزش فنون رزمی، دفاع شخصی و استفاده از انواع  سلاح های سبک در بعضی  از مساجد  برای بانوان و مردان  که مناسب نیازهای جنگ باشد  و نیز آموزش کمک های اولیه درمانی انجام  می گردید. هرچند  این آموزش ها،  کیفیت کاملاًمطلوبی نداشت، برای ضرورت ها و فوریت های جنگی  مناسب بود، به ویژه که همواره  در معرض خطر گسترش  جنگ و یا تجاوز  نظامی قدرتهای غربی و آمریکا بودیم.

تبلیغات یکی دیگر از  کارکردهای مسجد است. پس از استقرار رسول خدا(ص) در مدینه، مسجد که تنها  مرکز عمومی و کانون ارتباط جمعی در جامعۀ نوخاسته اسلامی بود، به عنوان  پایگاه اساسی کل فعالیت های  تبلیغاتی مسلمانان  مورد استفاده قرار گرفت. پیامبر اکرم (ص) در این پایگاه بزرگ  تبلیغی، درپرتو تعالیم  آسمانی اسلام  و از طریق تدریس، وعظ، ارشاد، ایراد خطبه های نماز جمعه و دیگر  سخنرانی ها به نشر  فرهنگ عظیم اسلامی پرداخت.ایشان  با برپایی آئین های باشکوه جمعه و جماعت و تشکیل  حلقه های علمی، عظمت آیین خویش را به نمایش گذاشت.

در مورد  کارکرد سیاسی مسجد شایان ذکر است که پیامبر اکرم(ص) پس از بنیان گزاری نظام نوین اسلامی در مدینه، به منظور دخالت  مسلمانان  در شیوه حکومت، اهداف  سیاسی اسلام  را با مردم در میان گزاشت. و مسجد را که مرکزی عمومی و محل تجمع  مسلمین برای ادای فرائض دینی بود، به عنوان پایگاه حکومت  و نهاد سیاسی اسلام  برگزید.از آن پس، تجسم عینی همبستگی  دین و سیاسیت  در اسلام به بهترین  وجه در مسجد متجلی گردید.

مساجد در دوره صلح نیز  نقشهای  مختلفی را ایفا  می کنند. حفظ  یاد و خاطره  شهدای جنگ  و تجلیل مداوم  از شهدای هر محله  در مساجد همان  محل از جمله  این نقش هاست. دسته هایی از اهالی محل در مناسبت  های گوناگون برای بازدید از خانواده های  شهدا در مسجد  محل تجمع کردند و پس از سازماندهی، به منزل شهدا می رفتند. این توجه به بازماندگان  شهدا موجب می شد که آنها احساس تنهایی نکنند و فکر نکنند که فراموش شده اند. در این زمینه، اقدامات دولتی ضمن آن که بسیار مهم  است اما کافی نیست. ایجاد احترام  محلی و بزرگداشت های محلی در مساجد برای شهدا مانع از سرخوردگی، احساس  زیان دیدگی  وابستگان و بازماندگان  کشته شدگان جنگ گردیده، به کاهش  عوارض  سوء ناشی از جنگ  کمک شایانی می کند.

روش شناسی تحقیق :

هدف عمده پژوهش حاضر، بررسی رابطه بین  حضور افراد در مسجد و شهادت طلبی، ایثارگری و گرایش  به ارزش های اسلامی است. از آنجا که بسیاری از شهدای گرانقدر  با میل و رغبت  درونی  و قلبی خود مسیر شهادت را انتخاب نموده اند و در ا ین  را با عزم  راسخ به دیدار معبود شتافته اند، می توان  اطمینان حاصل کرد که این افراد شهادت طلب بوده اند. جامعۀ آماری  این پژوهش  همه شهیدان شهر تهران (مناطق بنیاد شهید تهران بزرگ) است. برای گرد آوری داده های تحقیق، اقدام  به نمونه گیری شد. بعلت تفاوت های موجود  بین مناطق مختلف تهران ، جامعه آماری  تحقیق حاضر به 5 منطقه شمال، جنوب، شرق، غرب و مرکز  تقسیم شد.آنگاه مناطق 1،3،5،7،8 بصورت تصادفی انتخاب شدند. با عنایت  به تفاوت تعداد شهدا در مناطق تهران، از نمونه گیری طبقه ای نسبی استفاده شده است. یعنی  به تناسب تعداد  شهدا در مناطق ، افراد نمونه  برآورد شده اند. تعداد 618 نفر از شهدای  جنگ تحمیلی  بعنوان نمونه این تحقیق انتخاب شده اند.

در این تحقیق  یک متغیر مستقل  وجود دارد که تحت عنوان  میزان حضور در مسجد بیان شده است. میزان شهادت طلبی، میزان ایثارگری و میزان گرایش به ارزش های اسلامی  نیز مهم ترین متغیر های وابسته این  تحقیق هستند.

در پژوهش حاضر نمونه ها(618 نفر) براساس چهار متغیر به 4 درجه  خیلی کم،کم، زیاد و خیلی زیاد دسته بندی شدند. به عنوان مثال میزان  حضور در مسجد  یک نمونه می توانست  یکی از درجات مذکور  را در برگیرد و در مورد سایر  متغیرها نیز چنین بود. حال  برای انجام مقایسه  بین گروه ها و اجرای  آزمون همبستگی   هر نمونه  یک زوج  نمره وجود داشت. مثلاً نمره مربوط  به میزان حضور  در مسجد و نمره میزان شهادت طلبی . بعد  از انجام این دسته بندی، بین زوج  نمرات ضریب  همبستگی پیرسون  محاسبه گردید و معناداری  ضریب بدست آمده  نیز مشخص گردید. علاوه بر گروه های  به وجود آمده گروه های دیگری  نیز در این پژوهش به وجود آمدند که این گروه ها بیشتر  براساس اطلاعات  شناسنامه ای نمونه ها بوده است از جمله گروه های سنی، گروه های مربوط به یگان خدمتی، گروه های مجرد و متاهل، گروه های نوع شهادت و... بین این گروه ها و 4 گروه  متغیر مذکور نیز بررسی هایی انجام گرفته است  که نشان می دهد مثلاً بین سن و میزان  حضور در مسجد  رابطه ای وجود دارد یا خیر.

در این پژوهش می بایست  چهار متغییرمورد  اندازه گیری قرار گیرد : 1- میزان حضور شهدا در مساجد2میزان شهادت طلبی آنها 3- میزان ایثارگری آنها 4- میزان گرایش آنها به ارزشهای اسلامی.برای ساخت ابزار  اندازه گیری  ابتدا به تعریف  عملیاتی متغیرهای مذکور پرداخته شد سپس برای هرکدام از متغیرها، سوالاتی  تدوین گردید. برای این که میزان  خطا به  حداقل برسد  تصمیم بر آن شد که از 3 گروه افراد در خصوص  شهدای نمونه برداری شده سوال گردد:

1-    خانواده محترم شهدا2-همرزمان شهدا(بعداً بعلت عدم دسترسی به این گروه، اقدام  به حذف  آن شد)3-افرادی که اهل مسجد بودند و شهید مورد نظر را می شناختند. نمرات  داده شده  توسط این  گروه تا حدود زیادی  می توانست نشان دهنده  نمره واقعی نمونه مورد نظر باشد. بدین  منوال در بخش  نخست  پرسشنامه ای حاوی  31 سوال ساخته شد.سوالات پرسشنامه  طوری تدوین شدند که بتوانند متغیرهای  پژوهش را انادزه گیری کنند. این سوالات  بر اساس اتفاق نظر  گروه پژوهشی این تحقیق تهیه و تدوین شد.بدین معنی  که در مقابل تک تک سوالات  گروه پژوهش می بایست نظر می داد که آیا سوال مورد نظر متغیر را اندازه گیری می نماید یا خیر. در نهایت  و پس از طی  چندین مرحله تجدید نظر بر روی فرم سوالات ، پرسشنامه ای حاوی 31 سوال تدوین گردید.

پرسشنامه  یاد شده هنوز آماده  اجرا نبوده و می بایست  با حجم کمتری بطور آزمایشی  مورد وارسی قرار گیرد و مشخص شود که آیا پرسشنامه  مورد نظر می تواند برای اندازه گیری متغیرهای پژوهش بکار بسته  شود یاخیر.به عبارت دیگر،آیا پرسشنامه از اعتبار کافی برخوردار است یا خیر.در این مرحله طبعاً برخی از سوالات با کل پرسشنامه همخوانی ندارند و یا مربوط به  اندازه گیری  متغیرهای دیگری هستند که حتماً می بایست  در فرم اصلی مورد  تجدید نظر قرار گرفته ، ترمیم  و یا حذف گردند.

در نهایت پرسشنامه ای حاوی  25 سوال  برای اندازه گیری متغیرهای حضور در مسجد، شهادت طلبی،  ایثارگری و گرایش  به ارزشهای اسلامی بوجود  آمد. پرسشنامه اخیر برای اجرای تحقیق  مورد استفاده  قرار  گرفت.

در باب اعتبار  پرسشنامه شایان ذکر است که بطور کلی  منظور از اعتبار، بررسی  این موضوع است  که آیا سوالات پزوهش  واقعاً  متغیر و یا متغیرهای  مورد نظر  را اندازه گیری می نمایند یا خیر. چنانچه  سوالی  و یا  گروهی از سوال ها  برای اندازه گیری  مثلاً درجه شهادت  طلبی بوجود آمده باشند می بایست همان  متغیر را  اندازه گیری نمایند و گرنه در بکار گیری آنها  در پژوهش های بعدی اجتناب  خواهد گردید. از طرف دیگر بررسی  وضعیت  پایانی نیز بدین منظور انجام  می گردد تا مشخص شود آیا تست (پرسشنامه) را می توان  در سایر زمان ها و در نمونه های مشابه بکار بست یا نه  یعنی آیا تست  اندازه گیری  یکسانی در اندازه گیری های  متعدد به دست خواهد داد یا خیر. از آنجا که اعتبار شرط  روایی است یعنی در صورت وجود  اعتبار در حقیقت روایی نیز وجود دارد لذا بررسی میزان اعتبار در این پژوهش  با این  فرض بکار رفته  که در صورت وجود  اعتبار  می توان به روایی آن نیز اطمینان حاصل نمود.

برای گرد آوری داده های  تحقیق به آدرس نمونه(شهید) مورد نظر که از بنیاد شهید  منطقه اخذ  شده بود، مراجعه گردید. با برگزاری یک جلسه توجیهی ، نحوه  گردآوری داده ها به پرسشگران  توضیح داده شد. این  عمل بدان دلیل  انجام گرفت  که خطای مربوط به اجرای پرسشنامه از خانواده مورد نظرنام و نشانی هم رزم شهید  به همراه نام و نشانی  مسجدی که شهید در آن  حضوری فعال داشت، گرفته شود. این افراد  بعد از توجیه  کامل  به منزل شهید مورد نظر  مراجعه و نسبت  به تکمیل پرسشنامه  اقدام می کردند.

نتایج پژوهش

در بحث  یافته های پژوهش  هدف پژوهشگر بررسی  رابطه بین متغیرهای  وابسته است، بدین معنی با درستکاری  پژوهش متغیر  مستقل در متغیر  وابسته  چه تغییراتی حاصل شده است. همانطور  که قبلاً نیز اشاره شد در این پژوهش  متغیرهای مستقل  و وابسته فراوانی  وجود دارد اما آنهایی که از اهمیت  ویژه ای برخوردارند به قرار ذیل هستند:

متغیر مستقل این پژوهش  میزان حضور در مسجد است.قصد  اصلی ما در اینجا  این است  که با بررسی میزان  حضور فرد در مسجد ، رابطه آن با روحیه  شهادت طلبی، مورد بررسی قرار دهیم. علاوه بر روحیه  شهادت طلبی، متغیرهای  وابسته  دیگری نیز وجود دارند : ایثارگری  و گرایش به ارزش های اسلامی. به  عبارت دیگر  در این پژوهش  یک متغیر مستقل  عمده و اصلی  وجود دارد که آن عبارت است از  میزان  حضور در مسجد  و چند متغیر وابسته  نیز وجود دارند که عبارتند از شهادت طلبی، ایثارگری و گرایش  به ارزشهای اسلامی.

با تعیین میزان همبستگی  بین متغیرهای فوق، می توان مشخص ساخت  که آیا بین متغیرهای  مستقل  و وابسته  رابطه ای معنا دار وجود دارد یا نه. محاسبه ضریب همبستگی عددی بدست می دهد که نشان می دهد متغیرها چه نوع رابطه ای (مستقیم  یا معکوس) با هم داند و میزان  آن چقدر است. علاوه بر آن، با استفاده از آزمون  آماری می توان  مشخص ساخت  که میزان رابطه بدست آمده ، معنا دار است یا خیر.

با این توضیح، مشخص می شود  که در این پژوهش از آزمون آماری  استفاده شده است تا چگونگی  معنا داری آنها  از لحاظ داشتن  ارتباط مشخص گردد. از آنجا  که سطوح اندازه گیری  متغیرهای  این پژوهش  از سطح متغیر اسمی تا فاصله ای را در بر می گیرد لذا از آزمون های آماری مخصوص این دو  سطح استفاده شده است.

برای متغیرهای سطحی آزمون خی و برای متغیرهای  سطوح فاصله آزمون همبستگی پیرسون استفاده شده است. از طرف دیگر  به لحاظ اهمیت کار  به موضوع توصیف آماری  داده ها  نیز اقدام شده است.

مهم ترین  داده ها توصیفی  تحقیق حاضر عبارتند از :

-منطقه 7 با نمونه 174 نفری بیشترین  فراوانی را داشته است که در مقایسه با دیگر مناطق  28 درصد  را شامل می شود. منطقه 5 با حجم نمونه 75 نفری  نیز در آخرین  رتبه  این پنج منطقه  قرار گرفته است.

-توزیع سنی شهدای این پژوهش از 14 الی  66 سال بوده است که بیشترین فراوانی متعلق به به گروه های سنی  20 الی 22 سال است.

-تعداد شهدای دارای مدرک دیپلم  از سایر شهدا بیشتر است. افراد  دارای مدرک تحصیلی راهنمایی، ابتدایی، بی سواد، فوق دیپلم و لیسانس در مرتبه های بعدی قرار دارند.

-شهدای مجرد  81 درصد  و شهدای متأهل 19 درصد بوده اند.

-شهدایی که دارای یک فرزند بوده اند بیشترین درصد (5درصد) شهدا را شامل می شده اند.شهدای دارای2،3،4،5،7،8 فرزند در مراتب  بعدی قرار گیفته اند.85 درصد  شهدا فرزند نداشته اند. این درصد شامل  شهدای مجرد هم میشود که طبعاً فرزند  نداشته اند.

-شهدای بسیج با 45 درصد بیشترین شهدا را تشکیل می داده اند  و بعد از آن شهدای ارتش (24درصد)، سپاه(18درصد)، سایر (12درصد)و جهاد (6/0درصد) در رتبه های بعدی قرار گرفته اند.

- در این پژوهش نحوه  شهادت شامل خط مقدم، پشت جبهه، بمباران جبهه، بمباران شهرها و سایر بوده  است که بیشترین شهدا  مربوط به شهدای خط مقدم  با 71 درثد  بوده است.

-53درصد  شهدا دارای  وصیت نامه  و 47 درصد آن ها فاقد وصیت نامه بوده  اند.

-مطابق این نتایج  پژوهش 4 درصد  شهدا قبل از شهادت ، جانباز نیز بوده اند.

در این  به بررسی میزان  ارتباط بین متغیرهای پژوهش  پرداخته می شود:

بر اساس فرضیه های ا ین تحقیق  بین میزان حضور فرد در مسجد  و شهادت طلبی، ایثارگری و گرایش به  ارزش های اسلامی  رابطه وجود دارد. از آنجا که  سوالات پرسشنامه  بر اساس متغیرهای  فوق دسته بندی  گردیده اند اینک می توان با درکنار هم قرار دادن  سوالات مربوط  به هم و جمع نمودن  آنها، نمرات  تک تک  آزمودنی ها را بدست آورد. این کار  برای همه متغیرها (4متغیر اشاره شده) انجام می گردد تا مشخص شود  هر نمونه  در هرکدام از  چهار متغییر  چه نمره ای کسب کرده است. در قدم  بعدی می توان  بین نمرات  آزمودنی ها(نمونه های این پژوهش  که شهدای گرانقدر هستند) در هر کدام از متغیرها ی فوق  ضریب  همبستگی محاسبه  کرده  و مشخص ساخت  که این متغیرهای  چه نوع رابطه ای  با همدیگر دارند و میزان ارتباط چقدر است. برای انجام  این کار از ضریب  همبستگی پیرسون استفاده شده است در جدول 3-47 نتایج این آزمون ملاحظه  می گردد بر اساس این جدول  که در حقیقت همبستگی بین  متغیرهای پژوهش است، ملاحظه می شود  که متغیرهای با یکدیگر  همبستگی معناداری دارند. حضور  در مسجد  با متغیرهای  شهادت طلبی، ایثارگری و گرایش  به ارزش های  اسلامی به ترتیب  447/0،332/0  و 471/0 همبستگی دارد که هر سه در سطح  a=0.01 معنا دار هستند. علاوه بر آن  سه متغیر  پژوهشی نیز  یا یکدیگر همبستگی  معنادار در سطحa=0.01  معنا دار هستند. علاوه بر آن سه متغیر  پژوهشی  نیز یا یکدیگر همبستگی معنا داردر سطح a=0.01 دارند. جدول 3-47 در حقیقت نتایج  کلی پژوهش  را به نمایش گذاشته است:

جدول 3-47) ماتریس ضریب همبستگی  متغیرهای پژوهش در سطح  معناداری یک درصد

** معنا دار در سطح  یک درصد

بررسی رابطه بین  4 متغیر پژوهشی  یعنی شهادت طلبی، حضور در مسجد، ایثارگری و گرایش به ارزش های اسلامی  به همین جا ختم نمی شود.  در این پژوهش  متغیرهای دیگری  نیز وجود دارند که جا دارد رابطه بین  آنها و 4 متغیر  مذکور مورد بررسی  قرار گیرد. به عنوان مثال ، متغیر سن، تحصیلات و یگان  خدمتی چه رابطه ای  با هرکدام  از چها متغیر پژوهشی  دارند. در جدول 3-84- رابطه بین  این متغیرها با 4 متغیر پژوهشی  نشان داده شده است. همانطور  که ملاحظه می شود:

1-    رابطه بین متغیر  سن و متغیر میزان حضور فرد  در مسجد در سطح  a=0.05 معنادار بوده است.بنابراین ، بین دو  متغیر سن و حضور در مسجد  رابطه وجود دارد یعنی افرادی  که 20 تا 22 سال  سن داشته  اند، بیشتر از سایر افراد به مسجد می رفته اند.

2-    رابطه بین سن شهید و میزان شهادت طلبی نیز در سطح a=0.01 معنادار است.

3-    بین یگان خدمتی شهدا (بسیج،سپاه، ارتش، جهاد و سایر) و میزان  حضور در مسجد، شهادت طلبی، ایثارگری، و گرایش به ارزش های اسلامی  رابطه وجود داشته است. شهدایی که در یگان بسیج بوده اند بیش از سایرین  در مسجد حضور داشته اند، به میزان  بیشتری  شهادت طلب بوده اند، بیش از سایرین  ایثارگر بوده اند و بیش از سایرین  به ارزش های اسلامی گرایش داشته اند.

3-84- خلاصه آزمون های آماری  انجام شده بر روی متغیرهای پژوهش

*معنا دار در سطح (5%)

**معنادار در سطح1%

بحث و نتیجه گیری :

در خصوص رابطه  بین حضور فرد در مسجد و میزان شهادت طلبی شایان ذکر است که بین این دو متغیر، رابطه ای در سطح  بسیار بالاa=0.01  وجود دارد. در مباحث  نظری نیز اعتقاد بر این بود  که بین آنها رابطه ای عمیق می بایست  وجود داشته باشد. با توجه به تحلیل آماری انجام شئه  که عبارت از آزمون  آماری ضریب  همبستگی پیرسون  که عدد 477/0=R بود مشخص گردید که این میزان در سطح a=0.01 معنادار است معنای دیگر  آن رابطه  آن است که متغیر حضور در مسجد  به میزان (447/0)یعنی 20 درصد متغیر  شهادت طلبی  را تبیین می کند  این میزان 20 درصد نشان دهنده ، ضریب  تعیین متغیرهای مورد نظر است.

در خصوص رابطه  بین حضور فرد  در مسجد و ایثارگری شایان ذکر است  که بین این دو متغیر رابطه معناداری در سطح a=0.01 وجود دارد. با توجه به یافته های پژوهش، بین دو  متغیر مورد نظر  همبستگی به میزان 332/0= r  وجود دارد که با توجه   به حجم نمونه بالا این میزان در سطح  بسیار خوب و حتی  در سطح 01/0 نیز معنا دار بوده است. در مورد  متغیر  نیز می توان  گفت که حضور  در مسجد  به میزان (332/0)یعنی 11 درصد ایثارگری را تبیین می نماید.

در خصوص  رابطه بین حضور  فرد در مسجد  و گرایش به ارزش های  اسلامی شایان ذکر است که افرادی که روحیه شهادت طلبی  دارند در حقیقت  ضمن اینکه  ایثارگر هستند  به ارزش های اسلامی  نیز گرایش دارند.از طرف دیگر  افرادی که به ارزش های اسلامی  گرایش دارند در حقیقت  روحیه شهادت طلبی و ایثارگری و حضور آنها در مسجد نیز بیشتر است. در اینجا  نیز همبستگی به دست آمده بین  حضور فرد در مسجد  و گرایش به ارزش های اسلامی(یعنی 471/0=r) رابطه معنا دار در سطح  بسیار بالا وجود دارد. در بررسی میزان  تبیین گرایش  به ارزش های اسلامی بر اساس  میزان حضور فرد  در مسجد نیز می توان  گفت که ضریب  تعیین در اینجا(471/0) یعنی  22 درصد می باشد. نتایج  خلاصه شده در جدول  3-47 میزان رابطه بین  این چهار متغیر را نشان داده است. در این جدول همه متغیرها در سطحa=0.01  با یکدیگر رابطه معنا دار دارند.

این تحقیق محدودیت  هایی نیز داشته است. یکی از مهم ترین  آن ها، دشواری سنجش  پذیری متغیر شهادت طلبی است که تعمیم پذیری  یافته های پژوهش را تحت تأثیر  قرار می دهد زیرا در بین شهدای عزیز، افرادی هستند که بمباران شهرها به شهادت رسیده اند. بنابراین، ممکن است  وجود روحیه شهادت طلبی در این افراد، محل تأمل باشد.

در راستای نتایج  تحقیق  پیشنهادات ذیل قابل ذکر است:

-         یافته های  پژوهش نشان می دهد  که بین  مسجد و روحیه  شهادت طلبی، ایثارگری و گرایش  به ارزش های اسلامی، رابطه  ای معنادار وجود دارد. لذا پیشنهاد می گردد که مسجد بعنوان  یک راهکار مهم  ر ترویج  فرهنگ ایثار  و شهادت مورد توجه قرار گیرد.

-         نتایج تحقیق بیانگر  آن است  که تربیت یافتگان  در بسیج از روحیه  شهادت طلبی و ایثارگری بالایی برخوردار هستند. بنابراین، تقویت  و توسعه  پایگاه های بسیج  در جوار مساجد، یکی دیگر از راهکارهای  اشاعۀ  روحیه شهادت طلبی است.

-         یافته های تحقیق این حقیقت  را آشکار می سازد  که نوجوانان و جوانان  از روحیه شهادت طلبی  و ایثارگری بالاتری برخوردار هستند. بنابراین، اتکا  به این سرمایه های عظیم  که بیشترین درصد  جمعیت کشور را  تشکیل می دهند و برنامه ریزی برای تجهیز آنان به معنویت  و اخلاق متعالی اسلامی، اقدامی راهگشا جهت  ترویج  فرهنگ ایثار و شهادت  تلقی می باشد.

-         شایسته است  که گرایش به شهادت طلبی افراد مسجد در وضعیت  فعلی نیز مورد مطالعه و تحقیق  قرار گیرد.

-         برای تعمیم پذیری یافته ها ی پژوهش در سطح کشور پیشنهاد می شود  این تحقیق  در سطح ملی  نیز انجام  شود تا پشتوانه علمی  لازم  را برای اجرای برنامه های مرتبط  به دست آورد.

منابع مورد استفاده  در تحقیق :

1-بوتول، گاستون(1368)، جامعه شناسی جنگ، ترجمه هوشنگ فرخجسته، تهران: سازمان انتشارات  آموزش انقلاب اسلامی.

2-باقی،عماد الدین (1367)، مسجد و دفاع مقدس، تهران: ستاد عالی کانون های  فذهنگی، هنری مساجد.

3-پاشا شریفی، حسن و نسترن شریفی (1380) روش های تحقیق  در علوم رفتاری، تهران: انتشارات سخن.

4-جوادی یگانه، محمدرضا(1376)، نظر سنجی  از جوانان تهرانی  پیرامون مساجد، تهران: سازمان تبلیغات  اسلامی.

5-خالد، شیخ حسن(1971)، الشهید فی اسلام، بیروت: دارالعلم للملاین.

6-ــــــــــــ (1379)،الشهید و الشهاده  فی القران و الحدیث، تهران: موسسه  الشهید  الثوره الاسلامیه فی ایران.

7-دلاور، علی(1375)، روش تحقیق در روانشناسی  و علوم تربیتی ، تهران : نشر  ویرایش.

8- دربندی ، سید علیرضا (1374)، علل کاهش  حضور مردم  در مساجد، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.

دفتر همکاری حوزه  و دانشگاه(1374)، فلسفه  تعلیم و تربیت ، تهران: انتشارات  سمت.

10-سرمد، غلامعلی و عباس بازرگان(1376)، روش های تحقیق  در علوم رفتاری،تهران: انتشارات آگاه.

11-سجادی، سید جعفر(1362)، فرهنگ  و معارف اسلامی ، تهران : شرکت مؤلفان و مترجمان ایران.

12- شاکری، سید رضا  و حیدر محمدی (1378)، مسجد در احادیث شیعه ، تهران: ستاد عالی کانون های فرهنگی، هنری مساجد.

13-شکری شید رضا و حیدر محمدی(1378)، مسجد در احادیث سنت، تهران: ستاد عالی کانون های فرهنگی و هنری مساجد.

14-شایگان، فریبا(1377)، بررسی عوامل مؤثر بر حضور و مشارکت  مردم در مساجد، پایان نماه  کارشناسی ارشد ، تهران : دانشگاه  علامه طباطبایی.

15-طه، عثمان(1378)، قرآن کریم ، ترجمه  آیت الله العظمی مکارم شیرازی، قم  : موسسه  الامام علی بن  ابی طالب.

16-فراهتی، عباسعلی(1377) مسجد و تؤثیرات علمی ، اجتماعی آن در جامعه  آن در جامعه اسلامی، پایان نامه ، تهران: دانشگاه امام صادق (ع).

17-قابل ، احمد(1375)، مسجد  در صدر اسلام ، تهران: ستاد عالی کانون های فرهنگی ، هنری مساجد.

18-گلدسته و همکاران(1377)، راهنمای کاربرانSPSS ، تهران : چاپ نیل.

19-مطهری، مرتضی (1379)، حماسه  حسینی، تهران : انتشارات صدار.

20-مصطفوی، حسن(بی تا)، التحقیق فی کلمات  القرآن الکریم.

21-معین، محمد(1378)، فرهنگ فارسی، تهران: انتشارات امیرکبیر.

22هومن، حیدر علی(1379)، استنباط آماری در علوم رفتاری، تهران: انتشارات دیبا.

23-ـــــــــــــ(بی تا)، بنیاد شهید  حسنه جاریه امام«راه اندازی». روابط عمومی بنیاد شهید.

چکیده :

ادبیات نظری

از بدو تولد بشر و سیر  طبیعی و تکاملی آن همواره  نیاز به عنوان مقوله جدایی ناپذیر  از آن مطرح بوده است. باید اذعان داشت  که اصلی ترین  پایه زندگی جمعی را نیازهای طبعیی و اجتماعی تشکیل داده اند. در این مسیر پر پیچ و خم  در هر مرحله از زمان  با استمداد از شیوه های گوناگون  این نیازها را مرتفع نموده ان. انسان ها به تبع توانائیهایشان هر کدام سهمی در رفع این نیازها داشته اند. چنانچه در زندگی ایلی و کشاورزی افراد ناتوان خانواده  تحت پوشش بوده و نیازهای آنها توسط سایر اعضای خانواده تأمین می شده است. در کشور ما ایران نیز بعد از وقوع انقلاب اسلامی  توجه ویژه ای به رفع نیازهای مردم صورت گرفت. در ادامه واستمرار  حرکت پویا  و تکاملی انقلاب اسلامی  و رخداد جنگ و به تبع آن تأسیس نهاد بنیاد شهید، این نهاد وجه  همت خود را در قبال  شهادت ، شهید  و خانواده شهید  متمرکز ساخته  و فعالیتهای گسترده  و متونعی را در جهت  تحقق اهداف ترسیم شده و در زمینه  فرهنگ ایثار وشهادت، شهید  و خانواده شهید انجام داده و می دهد. بنابریان برای دستیابی هر چه بهتر به اهداف خود شناخت دقیق  و علمی از نیازهای مختلف خانواده معظم شهدا مهم و اساسی به نظر می رسد. تا با شناخت بهتر ، برنامه ریزی کارآمدتری در جهت  برطرف نمودن  نیازهای آنان  به انجام برساند. بنابریان  این اهداف این طرح را می توان به دو دسته تقسیم کرد :

الف)شناسایی سطح نیازهای تأمین شده خانواده معظم شهدا در قالب خدمات ارائه شده در ابعاد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی.

ب)شناسایی میزان ضرورت  و اولویت  نیازها در ابعاد فرهنگی اقتصادی، اجتماعی و با توجه  به رسالتهای بنیاد شهید انقلاب اسلامی.

در این راستا  پرسشهای اصلی این پژوهش به شرح زیر طرح می گردد.

-نیازهای اقتصادی، اعضای خانواده معظم شاهد به تفکیک(همسران و فرزندان ) کدام است؟

-نیازهای اجتماعی اعضای خانواده معظم شاهد به تفکیک  ( همسران و فرزندان) کدام است؟

-نیازهای فرهنگی اعضای خانواده معظم شاهد به تفکیک  ( همسران و فرزندان) کدام است؟

-سلسله مراتب  واولویت نیازهای خانواده های معظم شاهد به تفکیک( همسراتن و فرزندان) چگونه است؟

متداولترین تعریف  نیاز در مطالعات  نیاز سنجی  عبارت از تعریفی است که متکی بر نوعی فاصله یا شکاف  است اگر چه در بسیاری از متون  نیاز به مثابه  نوعی فاصله یا شکاف  استفاده می شود اما برای اولین بار  این برداشت  از نیاز توسط راجر کافمن ارائه شده است. از نظر وی  نیاز در قلمرویی وجود دارد که در آن موقعیت  مطلوب  یا مورد نظر فاصله دارد. بسیاری از صاحبنظران این حوزه از تعریف اخیر  نیاز به عنوان یک تعریف عینی و قابل  سنجش یاد می کنند از طرفی همانطور که بورتن و مریل خاطر نشان  ساخته اند، تعیین وضعیت مطلوب چیزها یک مسئله  مربوط به داوری ارزشی است، که نمی تواند  از ساختار ارزشی که فرد بدان وابسته  است و از طریق تجربه بدست آورده است جدا تلقی گردد. با توجه به اینکه ساختار ارزشی افراد متفاوت است  توافق درباره آنچه که باید باشد کار مشکلی است به این دلیل وضعیت مطلوب همواره  امری نسبی است و نمی توان  آنرا قطعی و فراگیر  قلمداد کرد در حمایت از این مسئله والتن برای تشریح مبانی فلسفی  بررسی نیازها به طور ضمنی وابستگی مفهوم  نیاز را به ارزشها مورد بررسی قرار می دهد به تصور وی این بیان  که فرد یا گروهی از افراد دارای نیاز هستند به این معناست که :

الف) آن فرد یا افراد در حالت  و وضعیت معینی قرار گرفته اند.

ب)آن وضعیت با ارزشهای معقول و موجود در جامعه ناسازگار است.

ج) بنابراین  وضعیت مورد نظر باید تغییر یابد.

والتن با این بیان نشان می دهد که نیاز سنجی مشتمل بر دو نوع سنجش می باشد اول : سنجش واقعی ( معنی اینکه فرد  در وضعیت  معینی قرار دارد) دوم سنجش هنجاری( وضعیت ذیربط با ارزشهای معینی ناسازگار است و باید برطرف شود) بنابراین مقوله بررسی نیازها مقوله ای است که در آن هم داده های عینی و هم داده های مبتنی بر نگرش ها و ارزش ها مورد نیاز باشد(والتون،1969:43)

نیاز سنجی نیز تا حدودی وابسته به  تعریفی است که از نیاز ارائه می شود اما در یک تعریف فراگیر می توان نیازسنجی را فرایند جمع آوری و تحلیل اطلاعات دانست که منجر به شناسایی نیازهای افراد، گروه ها، مؤسسات   جوامع می گردد. نیاز سنجی به یک فرایند  یا جریان اشاره دارد که نتیجه آن عبارت است از مجموعه ای از نیازها که بر اسا س اولویت  تظیم شده اندوباید برای کاهش  و یا برطرف کردن  آن اقدامات  اساسی صورت پذیرد. هدف اصلی نیازسنجی دستیابی به اطلاعات درباره  وظایف اصلی و عملی لازم بر ایفای وظایف سازمانی و مهارتها و نگرشهای ضروری برای انجام  آن وظایف است از این رو می توان گفت  نیازسنجی، یک ابزار گرد آوری اطلاعات  است که چنانچه به درستی اعمال شود می تواند سازمان را از یک موضع  انفعالی  و ابهام آمیز خارج سازد.

در تبیین نیازهای فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی از نظریه "نظامها" یا "خرده سیستم" پارسنز و نظریه" وسیله و هدف مرتن" استفاده شده است. در نیاز سنجی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی خانواده معظم شاهد یا اتکا به نظریه  پارسنز و چهار نیازی که در این نظریه اشاره شده به بررسی موضوع پرداخته خواهد شد. این نیازها چنانچه در نظریه پارسنز بیان شده در جوامع مختلف و فرهنگ های مختلف شیوه های ارضایشان متفاوت است.اما تئوری دیگری که در این  تحقیق از آن مدد می جوید تئوری وسیله و هدف مرتن است مرتن بیان می دارد در هر سیستم  اهداف تعریف شده ای وجود دارد(نیاز) که اولویت های افراد  آن جامعه نامیده می شوند. بنابراین افراد برای رسیدن به این اولویت ها و اهداف یا سائقه ها نیازمند وسایل لازم می باشند. وسایل پذیرفته شده ای  که از طرف فرهنگ  و جامعه تعریف شده  باشد تا با بهره جویی از آن وسایل به ارضای نیازهای خود (مرتن، به نقل از ملکی،1380:66).

پیشینه و پژوهش :

در سال 1375 در تحقیقی به عنوان " بررسی نیازهای اموزشی کارکنان مراکز تحقیقاتی درجه یک جهاد سازندگی" با هدف بهسازی برنامه ریزی آموزشی در این مراکز این نتایج بدست آمده است: سطح تحصیلات دانشگاهی پژوهشگران مراکز تحقیقاتی درجه یک  با پاسخگویی به نیازهای شغلی آنان در زمینه دانش نظری وقتی متناسب می باشد که محتوای دوره های آموزشی کوتاه مدت گزرانده شده توسط پژوهشگران  با نیازهای شغلی  آنان مطابقت داشته باشد.همچنین تحصیلات  دانشگاهی پژوهشگران  در تحقق و پیشبرد  اهداف  واحد سازمانی  آنان نقش بسزایی دارد. دوره های آموزشی کوتاه مدت  برگزار شده توانسته  است در تحقق و پیشبرد اهداف  سازمانی مراکز تحقیقاتی درجه یک مؤثر واقع شود. علاوه بر این گذراندن  آموزش های عمومی (مشترک) توسط  پژوهشگران  به منظور توصیب بهینه  علمی و اعتقادی  آنان لازم است اما پژوهشگران نسبت به سرپرستان ، گذران آموزشهای عمومی را ضروری تر می دانند و نیز گذراندن  آموزش های تحقیقی توسط پژوهشگران  به منظور  تقویت دانش نظری  و فنی آنان ضروری است. اما در نظر مسئولین مستقیم شان گذراندن آموزش های تخصصی نسبت  به آموزش های عمومی از اولویت بیشتری برخوردار است (ضیایی نجف آبادی،1375) در تحقیق  دیگری با عنوان " بررسی نیازهای آموزشی پژوهشگران پژوهشگاه  علوم و تکنولوژی دفاعی" به منظور طراحی و برنامه ریزی آموزشی بهینه این نتایج حاصل شده است : بین رشته تحصیلی پژوهشگران در بدو خدمت با نیازهای شغلی آنان رابطه مثبت و معنا دار وجود دارد. اما میان برنامه های آموزشی و نیازهای شغلی پژوهشگران رابطه منفی گزارش شده است. همچنین بین  نظرات و خواسته های پژوهشگران با متوای برنامه آموزشی  پژوهشگاه  رابطه منفی گزارش شده است. در فرضیه دیگری  رابطه بین  آموزش پژوهشگران و پیشرفت شغلی آنان منفی بوده است. می توان نتیجه گرفت برنامه های آموزشی پژوهشگاه  سبب پیشرفت  شغلی پژوهشگران نمی شودواین برنامه ها منطبق با شرایطی که موجب  ارتقاء  شغلی و علمی و توانایی انجام مسئولیت های مهمتر و پیچیده تر وافزایش کارایی آنان گردد، نمی باشد(نجات ثابت،1374). در پژوهش  دیگری با عنوان " نیاز سنجی  کارکنان  آموزش و پرورش  شهرستان خرم آباد با مدل انگیزشی مازلو" مهمترین  نیازهای معلمان آموزش و پرورش خرم آباد نیاز به خودیابی، نیاز به خود شناسی و نیاز به احترام  و تکریم بیان شده است. در بررسی دیگری با عنوان " بررسی و مقایسه میزان  نیاز به راهنمایی در مورد ارضای نیازهای اجتماعی و روانی و تحصیلی در حد بالا ، نیاز های جسمانی، مذهبی و شغلی در حد متوسط و نیاز به راهنمایی دختران  در مورد  ارضای  نیازهای روانی تحصیلی در حد بالا، ارضای نیازهای جسمانی، اجتماعی، مذهبی، شغلی در حد متوسط، همچنین بین میزان نیاز  به راهنمایی در مورد ارضای نیازهای اجتماعی، روانی، مذهبی دانش آموزان  پسر و دختر تفاوت معناداری وجود دارد(زهرا کار،1380). در تحقیقی با موضوع " بررسی نیازهای آموزشی پسران  دوره متوسطه  شهر تهران  در مورد بهره گیری  از اوقات فراغت "این نتایج به دست آمده است. بین  وضع موجود و مطلوب فعالیت های ورزشی بیرون از منزل و ورزش های درون  منزل  تفاوت معناداری وجود دارد و لیکن بین وضع  موجو.د و وضع  مطلوب فعالیت های مطالعاتی، استفاده از وسایل  سمعی و بصری، برنامه های سیاسیت مذهبی و فعالیت های هنری و تفریحی، تفاوت  معناداری وجود نداشت( امجدیان، 1378) در بررسی دیگری با عنوان " سنجش  نیازهای آموزشی ومدیران  آموزش استثنایی استان تهران" به منظو ر بهینه سازی برنامه های آموزشی نتایج زیر بدست آمده است. بین رشت ه تحصیلی و نیازهای شغلی  تفاوت معنا داری وجود دارد. هر چه  دانش و مهارت مدیران بالاتر  برود، نیازهای شغلی افزایش می یابد. بین میزان و وظایف سازمانی رابطه  مثبت و معنا داراست. بین محتوای دوره های آموزشی ضمن خدمت  و نیازهای شغلی، رابطه ضعیفی گزارش شده است. بین دوره های آموزشی ضمن خدمت و بهره وری نتایج تحقیق حاکی از این است که این دوره ها بهره وری را افزایش می دهد( دارابی،1379) در پژوهش دیگری با عنوان " سنجش نیازهای فرهنگی دانشجویان" این نتایج به دست آمده است. هیچ کدام  از نیازهای فرهنگی- مذهبی بر اسا س شاخص  سلسله  مراتبی در اولویت  اول و دوم قرار نمی گیرد. نیاز های فرهنگی مرتبه  چهارم  را به خود اختصای  می دهند. به طور کلی می توان گفت  از میان 89 نیاز فرهنگی  در این پژوهش  نیازهای علمی ، آموزشی ، فرهنگی و هنری، نیاز به آگاهی سیاسی و دینی ، نیازهای معطوف  به جلب توجه  واحترام  و نیاز به آزادی بیان قلم از اولویت و ضرورت بیشتری برخوردار هستند(جهاد دانشگاهی، 1376). در پژوهشی به عنوان" نیاز سنجی مرحله ای و همگرا طرحی برای برنامه ریزی معلواین" این نتایج ارائه شده اند که در بررسی نیاز سنجی از چهار  طبق نیازهای هنجاری، نیازهای نسبی، نیازهای احساس شده  و نیازهای بیان شده  استفاده شده است : (پاولوس،1988).

روش شناسی پژوهش:

جامعه آماری در این پژوهش عبارتست از تمامی همسران  و فرزندان شاهد که مجموعاً 200682 نفر بودند.(گزارش شناخت بنیاد شهید و امور ایثارگران  به هیأت دولت، تیر1383) 1200 نفر به عنوان حجم نمونه به صورت تصادفی انتخاب شد، اما با توجه  به احتمال  گم شدن  و احیاناً ناقص بودن بعضی از پرسشنامه ها تعدا 1250 پرسشنامه تهیه شد و در بین پاسخگویان  توزیع شد که در نهایت تعداد 58 پرسشنامه به علت ناقص بودن کنار گذاشته شد و در کل تعداد 1192 پرسشنامه  برای تجزیه و تحلیل داده ها کد گزاری و وارد کامپیوتر شد. با توجه به ساخت  نا متناجس  و نا همگن جامعۀ آماری روش نمونه گیری طبقه ای متناسب استفاده گردید. بدین ترتیب جامعه اماری به چند طبق تقسیم شده پس از هر طبقه یک نمونه یه صورت اتفاقی ساده یا سیستماتیک انتخاب شد که این تعداد نمونه  در هر طبقه به اندازه نسبت آن طبقه در کل جامعه آماری می باشد. از تعداد 28 استان کشور استان های تهران، فارس، اصفهان، همدان، زنجان، گیلان بصورت تصادفی انتخاب شدند. پس از گردآوری داده ها، برای تجزیه و تحلیل  داده ها به دلیل  توصیفی بودن  از آمار توصیفی و در برخی جداول نیزX2   استفاده شده است.

در این تحقیق با استفاده از پرسشنامه ای مشتمل بر سؤالات باز و بسته و با روش حضوری به جمع آوری اطلاعات اقدام گردید است. برای بدست آوردن گویه های پایدار و معتبر ابتدا پرسشنامۀ  سؤال تهیه شد و به تعداد 50 پرسش گردید و اطلاعات راجع  به جمعیت  مورد مطالعه از50 نفر پرسیده شد. پس از تکمیل  پرسشنامه ها، داده ها جمع آوری شده و اعتبار درونی گویه ها بدست آمد. برای این منظور از روش آلفای کرونباخ استفاده شده است. در این روش شاخص  هماهنگی کل مقیاس آماره ای به نام آلفا است که حداقل  باید 70% بوده تا مقیاس آرای پایابی باشد. در سنجش  نیازهای اقتصادی که مرکب از 36 سؤال بود آلفای بدست آمده 62% بود که با حذف 3سؤال که دارای ابهام بود، ضریب آلفای این قسمت به 81%رسید در سنجش نیازهای فرهنگی آلفا78% بود که سؤالات  بدون تغییر باقی ماند و در سنجش نیازهای اجتماعی که مرکب از 11 سؤال بود، آلفا 59% بود  که با حذف دو سؤال مبهم  مقدار آلفا به 78% رسید. پرسشنامۀ تهیه شده جهت سنجش روایی ابزار به رویت تعداد از متخصصن و ناظر علمی طرح رسید و با انجام اصلاحاتی مورد تأیید قرار گرفت.

نیازهای فرزندان شاهد در بعد اجتماعی دوره راهنمایی :

براساس داده های جدول شماره 3 برررسی اولویت بندی نیازهای اجتماعی فرزندان شاهد دوره راهنمایی از نظر خودشان نشان می دهد که آن ها نیاز به شرکت  در باشگاهها و کلوپ ها را در اولویت اول و نیاز به آشنایی به نحوه برقراری ارتباط صحیح  با جنس مخالف را در اولویت آخر قرار می دهند،آنها رتبه 2 تا 5 را به فعالیت های اجتماعی اختصاص می دهند و نسبت به دسته ها و گروه های اجتماعی ارزش های جدید توجه کمتری نشان داده اند.

والدین بر خلاف فرزندان رتبه اول را به نحوه  مواجهه با ارزش جدید و در رتبه آخر نیز با فرزندان خود موافق نیستند. فرزندان رتبه آخر را به آشنایی با نحوه بر قراری ارتباط صحیح با جنس مخالف می دهند، در حالیکه والدین به آن رتبه 8 می دهند . والدین نیاز به آموزش مهارت های اجتماعی را در رتبه آخر قرار می دهند در حالیکه فرزندان به آن رتبه 4 می دهند بر سر نیاز به فعالیتهای اجتماعی توافق وجود دارد والدین رتبه 3 تا 6 و فرزندان رتبه 2تا5 را به آنها اختصاص می دهند.

مربیان رتبه 1 را به آموزش مهارت های اجتماعی می دهند و در رتبه آخر با دانش آموزان شاهد موافق هستند، اما با والدین توافق کمتری دارند. در عین حال بین سه گروه حدوداً بر سر آموزش مهارت های زندگی توافق وجود دارد، والدین و فرزندان آن را در رتبه اول و مربیان آنرا در رتبه 3 قرار می دهند. برای مربیان آشنایی با ارزشها و سنت های اجتماعی و نحوه مواجهه با ارزش های جدید اهمیت بیشتری دارد و آنها را در رتبه سوم و چهارم قرار می دهند. برای بررسی معنی داری تفاوت بین این سه گروه در زمینه نیازهای اجتماعی فرزندان شاهد دوره راهنمایی، فرضیه تحقیق مبنی براینکه نظرات فرزندان، والدین و دبیران درباره نیازها در بعد اجتماعی تحت تأثیر وضعیت پاسخگویان قرار دارد مورد تأیید قرار گرفت.  125/26=( 001/0 و 8 ب=45/8> X (م)X 

دوره دبیرستان : بر اساس داده های جدول شماره 3 بررسی اولویت بندی نیازهای اجتماعی فرزندان شاهد دوره راهنمایی از نظر خودشان نشان می دهد  که آنها نیاز به شرکت در باشگاهها و کلوپ ها را در رتبه اول و نیاز به آشنایی با نحوه  مواجه با ارزش های جدید را در اولویت آخر قرار داده اند. نیاز به شرکت در فعالیت های اجتماعی، نیاز به آموزش مهارت های زندگی را در اولویت دوم تا چهارم قرار داده اند.

والدین دانش آموزان  دبیرستانی همانند فرزندان خود برای نیاز به شرکت در باشگاهها و کلوپ ها با یک رتبه  اختلاف، اهمیت قایلند. فرزندان به آن رتبه 1 و والدین به آن رتبه 2 می دهند. فرزندان و والدین بر سر رتبه آخر یعنی«نیاز به آشنایی با نحوه مواجهه با ارزشهای جدید» کاملاً توافق دارند. به طور کلی بین نظرات والدین و دانش آموزان با یک دورتبه تختلاف توافق وجود دارد.

دبیران دبیرستانی رتبه اول نیازها را به «نیاز به آشنایی با نحوه مواجهه باارزشهای جدید» می دهند و رتبه آخر را به نیاز به آشنایی و فعالیت در جنبش های  دانش آموزی – دانشجویی می دهند : نظرات دبیران دبیرستانی با دانش آموزان  و والدین آنها تفاوت زیادی وجود دارد.

برای بررسی معنی داری تفاوت بین نظرات  این سه گروه  در زمینه نیازهای اجتماعی فرزندان شاهد دوره  دبیرستان  فرضیه تحقیقی، مبنی بر اینکه نظرات فرزندان، والدین  و دبیران  درباره  نیازها در بعد اجتماعی تأثیر  وضعیت پاسخگویان قرار دارد مورد تأیید قرار گرفت. 125/26=( 001/0 و 8 ب=45/8> X (م)X 

دانشجویان :

بررسی الویت بندی نیازهای دانشجویان  شاهد  در بعد اجتماعی (براساس جدول2) نشان می دهد  که آنها نیاز به شرکت  در فعالیت های  اجتماعی را  در رتبه 1 و نیاز به آشنایی و فعالیت  در جنبش های دانش آموزی و دانشجویی را در رتبه  آخر قرار می دهند. آنها نیاز به آشنایی با نحوه  برقراری ارتباط صحیح با جنس مخالف را در رتبه 6 قرار می دهند و از این  نظر با دانش آموزان  راهنمایی و دبیرستان  تفاوت دارند.

نیازهای فرهنگی

جدول شماره  4 : میانگین و اولویت بندی نیازهای فرزندان شاهد از نظر خودشان، والدین و مربیان در بعد فرهنگی

بررسی نیازهای  فرزندان شاهد  در بعد فرهنگی :

دوره راهنمایی

بر اساس جدول شماره 4 فرزندان شاهد  دوره راهنمایی نیاز به دایر شدن  کتابخانه  ویژه  فرزندان شهدا را  در رتبه  اول و نیاز  دایر شدن  مجامع  و گروههای  ویژه  فرزندان شهدا را در رتبه  آخر  قرار می دهند. نیاز به ایجاد  فرصتها و امکاناتی  برای شرکت  در فعالیت های  هنری  نظیر موسیقی  و تئاتر را در اولویت  دوم قرار می دهند.

والدین، نیاز  به دایر شدن  مجامع  و گروههای  ویژه  فرزندان  شهدا را در رتبه  اول و تعیین  حدود انتظارات  از فرزند شهید  در زمینه  فعالیت های  فرهنگی  را در رتبه  آخر قرار  می دهند و این در حالی است که رتبه  اول فرزندان، رتبه  3 والدین  است  و رتبه  آخر فرندان  رتبه 1 برای والدین است.

مربیان نیاز  به کسب اطلاعاتی  در زمینه  اثرات فرهنگی  شهدا بر جامعه  را در رتبه  اول ونیاز  به ایجاد  فرصتها و امکاناتی برای فعالیت های  هنری  را در رتبه  آخر قرار می دهند. بین  والدین  و مربیان  بر سر اطلاعاتی در زمینه  اثرات  فرهنگی  شهدا  بر جامعه  توافق بیشتری وجود دارد.

برای بررسی  میزان معنی داری تفاوت  بین نظرات  این سه گروه  در زمینه  نیازهای فرهنگی  فرزندان  شاهد دوره  راهنمایی با استفاده  از کای دو فرضیه  تحقیقی  مبنی بر اینکه  نظرات والدین  و دبیران  درباره  نیازها در بعد فرهنگی  تحت تأثیر  وضعیت  پاسخگویان قرار دارد مورد تأیید قرار گرفت. 50/15=(05/0 و 8 ب=24/84> X (م)X 

دوره دبیرستان :

بر اساس جدول  شماره 4 دانشجویان  رتبه اول  نیازهای فرهنگی خود را به «انجام  فعالیت های فرهنگی» و رتبه آخر «دایر شدن  کتابخانه  ویژه  فرزندان شهدا» اختصاص  داده اند. یافتن فرصت و  امکان  شرکت در فعالیت های هنری در رتبه  دوم وسوم قرار دارند.بررسی فرضیه  2 : بین فرزندان شاهد از نظر نیاز در ابعاد  اجتماعی و فرهنگی تفاوت وجود دارد.

جدول شماره  5: نتایج حاصل از آزمون مجذور کای یک متغییری بر حسب میزان نیاز در هر بعد.

چون 46/18=(001/0 و4) ب X< (برای هر دو بعد)(م) X است، فرضیه  صفر رد و فرضیه تحقیقی مبنی بر تفاوت بین فراوانی های  مشاهده شده و فراوانی های  مورد انتظار در جامعه  تأیید  می شود. از این رو  می توان نتیجه  گرفت  که بین فراوانی  های  مشاهده شده  و فراوانی های  مرود انتظار در جامعه  تفاوت وجود دارد.یعنی نیاز های فرهنگی  فرزندان شاهد متفاوت از نیازهای اجتماعی آنان است.

بررسی فرضیه 3 : بین فرزندان شاهد در مقاطع مختلف تحصیلی  از نظر نیاز در ابعاد اجتماعی و فرهنگی تفاوت وجود دارد.

جدول شماره 6 : نتایج حاصل از آزمون  مجذور کای  چند متغیری برای نیازهای فرزندان شاهد در مقاطع  تحصیلی

چون 50/15=(05/0 و8) بX<(برای هر دو بعد)(م) X است، فرضیه  صفر رد و فرضیه  تحقیقی مبنی متأثر  شدن نظرات فرزندان شاهد در زمینه  نیاز در ابعاد اجتماعی و فرهنگی  از وضعیت  پاسخگویان  مورد تأیید  قرار می گیرد. به عبارت  دیگر نیاز های فرهنگی و اجتماعی  فرزندان  در دوره راهنمایی، دبیرستان و دانشگاه  با یکدیگر متفاوت است.

بررسی فرضیه  4 : بین دختران و پسران از نظر نیاز به دو بعد اجتماعی و فرهنگی تفاوت وجود دارد.

چون 48/9 = (05/0 و4) بX < (برای هر دو بعد) بX است، فرضیه صفر مبنی بر آورد نیازهای فرزندان شاهد راهنمایی، دبیرستان و دانشگاه  توسط خودشان مستقل  از جنس آنهاست  مورد تأیید  و فرضیه  تحقیقی رد شد. از این رو می توان  نتیجه گیری کرد که جنسیت آزمودنی ها در میزان برآورد نیازهای شان تأثیری نداشته است.

بحث و تفسیر نتایج

نظر به اینکه نیازهای  افراد  منحصر به خودشان است، مقایسه نتایج یک نایز سنجی  دیگر منطقی به نظر نمی رسد. تنها  اگر در مورد یک گروه  از آزمودنی ها دو یا چند  نیازسنجی صورت گرفته باشد، میزان تغییرپذیری نیازهای آنان قابل مقایسه  و بحث است. در  ارتباط با فرزندان شاهد یک نیازسنجی  دقیق و کاملی که همه جوانب نیازها را بررسی کرده باشد انجام نشده است(تاسال82،زمان انجام این تحقیق).در مورد فرزندان غیر شاهد  نیز چنین کاری صورت نگرفته است. به همین دلیل و دلایل پیشین محقق نمی تواند بحث جدی در این زمینه داشته باشد.

در عین حال می توان  به نتایج برخی  از تحقیقات که شباهت  کمی با تحقیق حاضر دارند اشاره نمود. در تحقیق قائدی(1381) که نیازهای مشاوره ای دانشجویان  در ابعاد مختلف متفاوت است. این نتیجه  یکی از نتایج تحقیق حاضر را مرود تأیید قرار می دهد. درآن تحقیق تفاوت بین جنس تءیید شده است در حالیکه در این تحقیق چنین تفاوتی مورد تأیید قرار نگرفته است.

در تحقیق دیبا واجاری(1380) که نیاز به راهنمایی دانش آموزان دبیرستانی شهر تهران مورد بررسی قرار گرفته است، نیز تفاوت در ابعاد مختلف مورد تأیید قرار گرفته است که نتایج تحقیق حاضر را تأیید می کند.

بررسی روندهای درونی  نتایج این تحقیق به طور کلی با برخی نظریه های همخوانی داد.مثلاً امور مربوط به ا زدواج و همسر یابی برای دانش آموزان  دبیرستانی اهمیت بیشتری پیدا می کند و سرانجام دانشجویان دانشگاه  به آن رتبه بالاتری اختصاص می دهند.پیشنهاد می گردد برای رفع نیازهای فرزندان شاهد، به آموزش، اطلاع رسانی و تدارک فرصت ها و امکانات مادی اقدام گردد. و وضع قوانین، ایجاد تشکیلات جدید و یا تغییر در رویه های جاری مد نظر قرار گیرد.

منابع :

1.امجدیان، کیومرث(1378)، بررسی نیازهای دانش آموزان پسر دوره متوسطه شهر تهران در زمینه بهره گیری از اوقات فراغت، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علامه طباطبایی.

2. بامشاد،جلال(1375)، بررسی و تعیین نیازهای آموزشی مدیران عالی وزارت جهاد سازندگی پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت معلم تهران.

3. بختیاری،علی(1378)،بررسی های آموزشی کارشناسان نهضت سواد آموزی  در مراکز استانی و حوزه مرکزی تهران، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علامه طباطبایی.

4.حاجی سیاری،مهدی(1379)، بررسی نیازهای آموزشی مدیران سازمان صدا و سیما، پایان نامه کارشناسی ارشد،دانشگاه علامه طباطبایی.

5.دیبا واجاری، مریم(1380)، بررسی میزان نیاز به راهنمایی دانش آموزان دبیرستانی شهر تهران، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه الزهرا.

6. دشت بزرگی، بهمن(1373)، بررسی ارضاء نیازهای روانی اجتماعی دانش آموزان  متوسطه بوسیله  دبیران پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس.

7. رضازاده، فریدون(1379)، بررسی مقایسه ای  نیازهای روانی و اجتماعی والدین دانش آموزان پسر عقب مانده ذهنی...، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علامه طباطبایی.

8.سلیمی، حسین(1375) تأثیر راهنمایی شغلی و مشاوره شغلی گروهی...، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علامه طباطبایی.

9.ضیایی آبادی، محمد حسین(1375)، بررسی نیازهای آموزشی کارکنان مرکز تحقیق درجه یک منابع طبیعی و امور دام، وزارت جهاد کشاورزی...، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علامه طباطبایی.

10.کاظمی،ناهید(1376)، کرایش های شغلی دختر و پسر در تهران، پایان نامه  کارشناسی ارشد، دانشگاه علامه طباطبایی.

11. عباس زادگان، سید محمد، ترک زاده، جعفر(1379)، نیاز سنجی در سازمانهای تهران، انتشارات بدر.

12.قائدی،یحیی(1380)، بررسی زمینه های مورد نیاز برای مشاوره دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد گرمسار،دانشگاه آزاد اسلامی گرمسار.

13.قائدی،یحیی(1379)،اصول برنامه ریزی آموزشی(جزو درسی) چاپ نشده.

14. کرمی، ابوالفضل (1378)، جزوه راهنمایی نیازهای دانش آموزان دبیرستانی دانشگاه علامه طباطبایی.

15. مازلو، ابراهام(1359)، انگیزش، ترجمه علی اصغر حسین پور، انتشارات فردین.

12.Jouranal of Scicence Teacher Education V.2,N.1(1991)

13.Kanfman .P(19M) Need Assessment. Educational technology publication.

14.Paplia , D.G(1993) Human Development. New York Megraohill.

انویسنده : مریم  دیبا واجاری

ین مقاله به بررسی نیازهای اجتماعی،فرهنگی فرزندان شاهد از دیدگاه خودشان، والدین و مربیان می پردازد سئوالات تحقیق عبارتند از : 1)فرزندان شاهد در زمینه اجتماعی و فرهنگی دارای چه نیازهایی هستند.2)آیا بین فرزندان شاهد در مقاطع مختلف تحصیلی از نظر نیاز در دو زمینه فوق تفاوت وجود دارد؟3)آیا بین پسران  و دختران در زمینه های فوق تفاوت وجود دارد؟4)آیا بین نظرات والدین، مربیان و فرزندان در مورد نیازهای فرزندان شاهد در زمینه اجتماعی و فرهنگی تفاوت وجود دارد؟5)آیا بین فرزندان شاهد از نظر نیاز به ابعاد اجتماعی و فرهنگی تفاوت وجود دارد؟ جامعه آ»اری شامل کلیه فرزندان شاهد در دوره راهنماییف دبیرستان و دانشگاه و والدین  و مربیان و دانش آموزان راهنمایی و دبیرستان است. برای انتخاب نمونه مناسب از میان جامعه آماری از روش طبقه ای برای انتخاب نمونه در مقاطع استفاده شد که تناسب جنس،مقطع تحصیلی، و پراکندگی استانی مد نظر قرار گرفته است. از روش خوشه ای نیز برای انتخاب استان ها و شهرستان ها استفاده شد. حجم نمونه درده استان انتخابی با لحاظ همه فاکتورهای فوق 1234 نفر بوده است. ابزار تحقیق پرسشنامه محقق ساخته بود که روایی و پایانی آن توسط محقق بررسی و محاسبه گردید. ضرایب پایانی محاسبه شده برای گروههای مختلف آزمودنیها، در همه موارد بالاتر از 9% بوده است. برای تحلیل داده های جمع آوری شده از فراوانی، میانگین، و رتبه بندی برای نشان دادن میزان نیاز و اولویت بندی  آنها استفاده شد. آزمون آماری تفاوت بین پسران و دختران شاهد از نظر نیاز در ابعاد اجتماعی و فرهنگی را مورد تأیید قرار نداد. در ارتباط بین فرزندان شاهد در مقاطع مختلف تحصیلی از نظر نیاز به ابعاد اجتماعی و فرهنگی تفاوت بین آن ها تأیید شد. در ارتباط با تفاوت بین نظرات والدین، مربیان و فرزندان نیز تفاوت مورد تأیید قرار گرفت.

ادبیات نظری :

نیاز یک مفهوم عمومی است که در زمینه های مختلف کاربرد نسبتاً وسعی دارد و تعارف متعددی از آن ارائه شده است. در یک تعریف عمومی نیاز چیزی است که برای ارضاء و تحقق یک هدف قابل دسترس یا تسهیل در آن می شود.(عباس زادگان،1379) به عقیده مورای افراد در هر لحظه نیازهای متعدد و گاهی متضاد دارند که روی رفتار آنها تأثیر می گذارد و هر یک از نیازها از دو جزء تشکیل شده اند. یک جزء کمی یا انژریکه شامل شدت یا چگالی نیاز برای رسیدن به یک هدف است و یک جزء کیفی یا جهت دهی که شامل هدفی است که نیاز به سمت آن هدایت می شود بنابراین  نیازها محورهای اصلی انگیزش افراد هم ازنظر جهت هم از نظر شدت اند.(گریفتن ومورهاد، ترجمه معمار زاده و الوانی،1374).از آنجا که شناسایی نیازهای فرزندان شاهد در ابعاد مختلف به ویژه فرهنگی و اجتماعی، مسئولین و پژوهشگران را دارای دین بیشتر و ادای وظیفه رهنمون می شود، بررسی دو مسئله ضروری به نظر می رسد، یکی بررسی نیازهای فرزندان شاهد در ابعاد مختلف و دیگری تحقق هدفهای مورد نظر.

در تحقیقات متعدد، روان شناسان و محققان علوم تربیتی حوزه نیازها را گسترش داده اند. برای مثال مازلو(1954) پنج مقوله،هرزبرگ دو مقوله، گرووال(1997)پنج مقوله، مورای سیزده مقوله. برای اینکه بتوانیم مفهومی از نیاز را انتخاب کنیم که در ارتباط با فرزندان شاهد دارای کاربرد باشد،دو مفهوم اساسی موضوع تحقیق یعنی نیاز و نیاز سنجی مورد مداقه قرار گرفت، این توجه در عین حال به ما کمک خواهد کرد تا ابعاد مورد بررسی در ارتباط با نیازهای فرزندان شاهد  را نیز شناسایی کنیم. روان شناسان، زیست شناسان،اقتصاد دانان، برنامه ریزان و محققان علوم اجتماعی هر کدام به زعم خود به مفهوم نیاز پرداخته اند. در تقسیم بندی اولیه روانشناسان نیاز را به دو مقوله جسمانی و روانی تقسیم می کنند. زیست شناسان بیشتر به مقوله فیزیولوژیک می پردازند و اقتصاددانان  تقاضا را به عنوان نیاز در نظر می گیرند(قائدی1379)افرادی نظیرمازلو،مورای،سلگلرمن،هرزبرگ، کوفمان، برادشا و در زمینه تعریف، طبقه بندی نیازها در زمینه روانی و سازمانی پیشتاز هستند.

بررسی نیازها و یا نیازسنجی، یکی از مؤلفه های اساسی و ضروری فرایند برنامه ریزی است. در هر کجا که مسئله تدوین و طرحها و اتخاذ مجموعه ای از تدابیر مطرح باشد، از نیاز سنجی به طور مکرر یاد می شود. برای نیاز سنجی الگوی مختلفی تدوین شده است، در حوزه آموزشی و سازمانی کوفمان،کوریگان و جانسون (1969)مدلی را بر پایه طرح اولیه هان(1966) برای برآورد نیاز های آموزشی پیشنهاد کرده اند که دارای سه بعد هم ارزدر تدوین و طراحی یک برنامه آموزشی است. در یک تقسیم بندی دیگر سه الگو برای نیاز سنجی مطرح شده است. 1.الگوی قیاسی که شامل نه مرحله است.2.الگوی استقرایی که شامل هفت مرحله است.3. الگوی ملاسیک که دارای چهار مرحله است.

در این مقاله نیاز به عنوان یک خواست یا ترجیح مد نظر قرار گرفته است و سپس این سئوال مطرح شده است که فرزندان شاهد در ابعاد اجتماعی و فرهنگی دارای چه نیازهایی هستند؟ در این مقاله تفاوت در میزان نیاز در ابعاد اجتماعی و فرهنگی، تفاوت نیاز در مقاطع مختلف و تفاوت نیاز در جنس و نیز میزان توافق بین نظرات فرزندان، والدین و مربیان مورد بررسی قرار خواهد گرفت. فرضیات این پژوهش عبارتند از،

1.       فرزندان شاهد در زمینه ابعاد اجتماعی و فرهنگی دارای نیاز هستند.

2.       بین فرزندان شاهد از نظر نیاز به ابعاد اجتماعی و فرهنگی تفاوت وجود دارد.

3.       بین فرزندان شاهد در مقاطع مختلف تحصیلی از نظر نیاز در ابعاد اجتماعی و فرهنگی تفاوت وجود دارد.

4.       بین دختران و پسران از نظر نیاز به دو بعد اجتماعی و فرهنگی تفاوت وجود دارد.

5.       بین نظرات فرزندان، والدین و مربیان از نظر اولویت نیازهای فرزندان تفاوت وجود دارد.

پیشینه پژوهش :

به منظور بررسی پژوهش های انجام شده  در ارتباط با متغیرهای اساسی تحقیق، جستجو در دو محور پژوهش های داخلی و پژوهش های خارجی صورت گرفت، بررسی های انجام شده توسط محقق نشان داد که در دخل کشور پژوهش ویژه ای در خصوص  بررسی نیازهای فرزندان شاهد صورت نگرفته است. نتایج ضمنی بررسی های محقق نشان می دهد که حتی کاربرد اصطلاح نیاز سنجی در کشور ما، قدمتی فراتر از ده سال ندارد، پس از مطرح شدن  این اصطلاح  و آشنایی  نسبی برخی  از کارشناسان برنامه ریزی آموزشی و درسی با آن، نیاز سنجی هایی در این حوزه ها صورت گرفت . برخی از پژوهش های انجام شده در حوزه روان شناسی، با الگو گیری از روان شناسانی نظیر مازلو صورت گرفته است که از نظر روش شناختی قابل بحث است.

عمده تحقیقات انجام شده در ایران، چه به صورت پایان نامه، چه به صورت پروژه های تحقیقی وزارت خانه ها و مؤسسات وابسته، معطوف  به سنجش نیازهای آموزشی کارکنان بوده است. برای نمونه امجدیان(1378)، نیاز های دانش آموزان در زمینه اوقات فراغت، بامشاد (1357) نیازهای آموزشی مدیران جهاد سازندگی،بختیاری(1378)، نیازهای آموزشی کارکنان نهضت سواد آ»وزی، حاجی سیاری(1379) نیازهای آموزشی کارکنان صدا و سیما، رضا زاده(1379) نیازهای روانی اجتماعی والدین دانش آموزان، سلیمی(1375)تأثیر راهنمایی و مشاوره شغلی گروهی بررغبت های شغلی، ضیایی نجف آبادی(1375) نیازهای کارکنان مرکز تحقیقات درجه یک منابع طبیعی و امور دام وزارت جهاد سازندگی، کاظمی(1367) گرایش های شغلی نوجوانا و دختر و پسر تهران، قائدی(1379) نیازهای آموزشی کارکنان بنیاد شهید را مورد بررسی قرار داده اند. برخی افراد دیگر نظیر صفوی(1375)، جوادیان(1375)، پیله وران(1372)،زرین فر(1376)، سبزیانی(1372) نیازهای آموزشی ضمن خدمت کارکنان را بررسی کرده اند.به منظور بررسی پژوهش های انجام شده در خارج از کشور از بانک های طالاعاتی اریک بانک اطلاعاتی فهرست علوم اجتماعی و بانک اطلاعاتی چکیده پایان نامه، بیشتر در فواصل  سالهای 1970 تا 2001 مورد بررسی قرار گرفت. برای یافتن  پژوهش های مرتبط واژه های نیاز، نیاز سنجی به عنوان  واژه های کلیدی انتخاب شدند. اگر چه  پژوهش های انجام شده  در حوزه نیاز سنجی بسیار گسترده و متنوع است، اما پژوهش هایی که در ارتباط سنجش نیاز فرزندان شاهد باشد، یافت نشد، یا حداقل  محقق نتوانست  به آنها دسترسی پیدا کند به جز یک مورد که در ادامه توضیح داده خواهد شد، لازم به ذکر است که این نتیجه گیری ها تنها بر اساس  بانکهای اطلاعاتی  دردسترس و منابع پژوهش صورت پذیرفته است و اگر پژوهش ویژه ای در این زمینه صورت گرفته باشد، محقق بدان دسترسی نداشته  باشد.

در پژوهش های خارج از کشور نیز، عمده پژوهش های انجام شده حول بررسی نیازهای آموزشی، برای کارکنان  سازمانها و دانش آموزان مدارس و دانشجویان، برای تهیه برنامه های آموزشی بوده است، نظیر الگوی نیاز سنجی برای برنامه ریزی درسی اسمیت(1988)، نیاز سنجی محله ای و همگرا برای برنامه ریزی آموزشی دانش آموزان معلول، پاول لوس(1988)، سنجش نیازهای دانش آموزان برای برنامه درسی حرفه ای در سطح نظام آموزشی ، اسکوبار(1989)، نیاز سنجی برنامه درسی الگویی، برای آ»وزش در زمینه صنعت و تجارت، ویگوسکی(1991)، نیاز سنجی برناتمه درسی در حوزه تکنولوژی بررسی وضعیت قلب و عروق، اس واسمبولد(1991)، نیاز سنجی  معلمان برنامه ریزی درسی و علوم ریاضی  مقطع ابتدایی، برنسون و همکاران (1991).

در مورد بررسی میزان نیازهای اجتماعی و فرهنگی فرزندان شاهد در داخل  و خارج تحقیق مستقلی صورت نگرفته است فقط در سال (1997) گرووال پرسشنامه ای طراحی نمود که دارای 5بعد بود(جسمانی،روانی، اجتماعی، شغلی و تحصیلی) و براساس  آن میزان نیاز به راهنمایی دانش آموزان مدارس متوسطه را می سنجید، این ابزار فقط تهیه و در کشور هندوستان هنجاریابی شده است.

برخی از تحقیقات صورت گرفته  در داخل و خارج  از ایران  که به طور غیر مستقیم  به برخی از فرضیات تحقیق مربوط می شود، در ذیل بدانها اشاره می شود.کرمی(1378) آن پرسشنامه (گرووال1997) را در ایران هنجاریابی نمود و بعد مذهبی را به آن اضافه نمود و دیبا واجاری(1380) آنرا برروی دانش آموزان دختر  و پسر دبیرستانی اجرا نمود. براساس نتایج این تحقیق  میزان نیاز به راهنمایی این دانش آموزان  در زمینه های مختلف  متفاوت است، نیاز های تحصیلی و شغلی در درجه اول و دوم اهمیت قرار دارد. بین پسران و دختران دردو زمینه تحصیلی و شغلی  از نظر نیاز به راهنمایی تفاوت وجود ندارد و در چهار زمینه جسمانی و روانی، اجتماعی و مذهبی تفاوت وجود دارد. نیازهای پسران  به راهنمایی بیشتر از دختران است.

قائدی(1381)، پرسشنامه مذکور  را با تغیراتی و با اضافه کردن  بعد ازدواج  برای بررسی نیازهای مشاوره ای  دانشجویان در ابعاد مختلف  مورد استفاده قرار داد. نتایج  این تحقیق نشان می دهد که نیاز  به مشاوره دانشجویان  در زمینه های مختلف  متفاوت است. بین دختران و پسران  در سه زمینه جسمانی، اجتماعی و روانی تفاوت  مورد تأیید قرار گرفت  و در زمینه های مذهبی، ازدواج، شغلی و تحصیلی مورد تأیید  واقع نشد. بین دانشجویان  رشته های مختلف  در بعد جسمانی، اجتماعی، روانی، شغلی، مذهبی و ازدواج از نظر میزان  نیاز به مشاوره  با یکدیگر تفاوت  وجود دارد فقط در بعد  تحصیلی  این تفاوت مورد تأیید قرار نگرفت .

یکی از نتایج تحقیق دشت بزرگی(1373) نشان می دهد  که نیازهای روانی اجتماعی دانش آ»وزان  شهر اهواز در حد متوسط است و ارضای نیازهای آنان با مشخصات  فردی آنان ارتباط ندارد. برخی از تحقیقات  تفاوت بین جنس  بویژه  دانش آموزان را مورد تأیید قرار می دهند.پاپلیا (1992) تفاوت جسمانی و روانی و روانی را تأیید  می کند. الیس و گاتمن(1995) معتقدند  که دخترانی  که زمینه اقتصادی و اجتماعی بالایی نسبت  به طبقه پایین دارند. برای انتخاب  مشاغل که تسلط مردانه  دارند  علاقه بیشتری نشان می دهند. مک کس ودیم (1995) نیز تفاوت بین دختران  و پسران را تأیید  می کنند. از مجموعه  آنچه محقق مورد بررسی قرار داد، شواهدی را نیافت که به طور ویژه  به تفاوت زمینه اجتماعی و فرهنگی در دختران و پسران  اشاره داشته باشد.به نظر گیگان (1982) زنان بیشتر خود را بر حسب ارتباط با سایر افراد  تعریف می کنند. آنان خود  را بر حسب  مسئولیت ها و توانایی در مراقبت از دیگران  و خودداوری می کنند زنان بیشتر  از طریق مشارکت با دیگران  به هویت نایل می گردند.

روش پژوهش :

روش تحقیق از نوع روش های نیاز سنجی و تکنیک دلفی است. فن دلفی یکی از مشهورترین  فنون توافق  یابی است  که به منظور کسب توافق  جمعی درباره  یک موضوع  یا حیطه  معینی، از طریق گردآوری منظم نظرات  و عقاید گروهی از افراد، با استفاده  از پرسشنامه بدون الزام حضور  آنان در محل معین  مورد استفاده قرار می گیرد.

جامعه آماری و گروه نمونه :

جامعه پژوهش عبارت است از کلیه  فرزندان شاهد که در مقاطع تحصیلی راهنمایی، دبیرستان و دانشگاه  مشغول تحصیل اند. و نیز والدین  و مربیان  آنها. برای انتخاب گروه نمونه از روش  طبقه ای، و خوشه ای استفاده شده است که تناسب جنس بر حسب  پراکندگی  جمعیت  در استانها و تناسب بر حسب مقاطع تحصیلی مورد نظر در آن لحاظ شده است.

جدول شماره 1 : توزیع  جامعه  و نمونه  بر حسب جنس و مقطع تحصیلی

ابزار گرد آوری اطلاعات :

یکی زا فنون  گرد آوری اطلاعات فن دلفی، پرسشنمه است. نظر به اینکه تا کنون  پرسشناه ای تدوین نشده است  که همه ابعاد مورد نظر را در این تحقیق  ارزیابی کند، محقق خود این پرسشنامه  را طراحی نومده است. برای تهیه و طراحی پرسشنامه راه حل زیر طی شده است :

-          مطالعه نظری برای تعیی حدود ابعاد : در این زمینه، اولین کار توسط گرووال (1997) صورت گرفته است. وی پرسشنامه ای برای سنجش نیازهای دانش آموزان  به راهنمایی با پنج بعد جسمانی، اجتماعی، روانی، شغلی و تحصیلی  تهیه کرده بود. محقق در این تحقیق از آن قالب  استفاده نمود و آن را برای کل نیازهای  فرزندان شاهد در نظر گرفت.

-          برای تعیین سوالات  هر بعد علاوه بر مراجعه به کتب روانشناسی و نظریه های موجود پرسشنامه ای در اختیار تعدادی از متخصصین در زمینه های مختلف قرار گرفت  تا نظر خود را در ارتباط با نیازهایی که در هر بعد می توان مطرح کرد اعلام کنند.

-          پس از جمع بندی اولیه، پرسشنامه اولیه  اصلاح و تکمیل شده و مجدداً در اختیار همان متخصصین قرار گرفت و پس از گردآوری آنها و رفع اشکالات، هسته اولیه پرسشنامه  نهایی تشکیل گردید و بدین وسیله روایی محتوایی آن بررسی شد.

-          پرسشنامه نهایی ابتدا در اختیار 30 نفر از افراد گروه نمونه  دانش آموزان  راهنمایی و دبیرستان و دانشجویان قرار گرفت تا روایی صوری و کلامی آن مشخص گردد. در این مرحله  صورت برخی از سوالات  و نیز برخی  از اصطلاحات  تغییر کرد. در نهایت پرسشنامه ای با 9 بعد و 72 سوال به صورت نهایی آماده گردید.

-          برای محاسبه ضریب اعتبار پرسشنامه، پرسشنامه در اختیار 160 نفر از افراد  آزمودنی در سه گروه عمده فرزندان، والدین و مربیان قرار گرفت و ضریب اعتبار آن براساس آلفای کرانباخ در هر دوبعد بالاتر از 90% بود  این پرسشنامه دارای پنج گزینه خیلی زیاد، زیاد، متوسط، کم، به هیچ وجه است.

جدول شماره 2 : توزیع گروه نمونه بر حسب جنس آزمودنی و مقطع تحصیلی

یافته ها

بررسی فرضیه 1و5 : نیازهای فرزندان  شاهد در دو بعد فرهنگی و تفاوت نظرات فرزندان ، والدین و مربیان.

  چکیده

پژوهش حاضر برای دست یابی به اهداف زیر انجام شد : برررسی تأثیر گذاری تبلیغات انجام شده بر افکار احساسات و رفتارهای افراد جامعه پیرامون شهید و شهادت، شناخت نقاط قوت و ضعف تبلیغات شهری در زمینه اثر گذاری بر مخاطبین، ارائه راهکارهایی جهت افزایش اثر بخشی مناسبی بر افکار مخاطبین پیرامون شهید و شهادت را  دارند. به همین منظور پرسشنامه محقق ساخته ای تهیه شده و پس از بررسی روایی و اعتبار آن از 5 استان، 10 شهر با روش نمونه گیری تصادفی چند مرحله ای و نمونه 5000نفری انتخاب شد. نتایج پژوهش نشان داد که تصاویر دیواری شهدا بیشترین سهم را در جلب توجه مخاطبین داشته اند. از نظر مردم تبلیغات شهری بر عناصر شناختی و عاطفی نگرش تأثیر داشته ولی بر بعد رفتاری نگرش تأثیر نداشته است. از نظر مردم تبلیغات شهری از زیبایی لازم برخوردار نیست. بین نگرش افراد به تفکیک استان های کشور، تحصیلات، وضعیت اقتصادی، نسبت خویشاوندی با شهدا و وضعیت  تأهل  تفاوت معنی دار آماری وجود دارد. با توجه به یافته های این تحقیق لازم است که تبلیغات شهری و بویژه تصاویر دیواری شهدا با توجه به اصول هنری و زیبا شناسی  و همچنین اصول و شیوه های نوین تبلیغاتی مورد بازنگری قرار می گیرند.

ادبیات نظری

شهادت در دین اسلام جایگاه ویژه ای دارد چرا که در جنگ اسلام به معنای دفاع از ارزش های اسلامی و جهاد در راه خداوند متعال است و طبق تعریف، شهید ( به نقل از دهخدا) به کسی گفته مسی شود که آگاهانه در راه پیکار الهی کشته شودف بنا براین شهدا جایگاهی خاص در جوامع اسلامی دارند که حفظ و پاسداری از مقام آنان، علاوه بر این که وظیفه عمومی عامه مردم است، وظیفه نهادهای متولی این امر، همانند بنیاد شهید انقلاب اسلامی نیز محسوب می گردد.

جنگ تحمیلی عراق علیه ایران که موجب شهادت بسیاری از فرزندان این مرز و بوم شده است قطعه ا ی خاص از تاریخ ایران قلمداد می شود که باید در جهت حفظ و انتقال ارزش های آن به نسل های آینده تلاش نمود. یکی از مهمترین منابع اطلاعاتی که می تواند انسان ها را با نسل های پیشین آشنا سازد و اطلاعات ارزنده ای پیرامون ارزش هاف فرهنگ ، زندگی فردی و اجتماعی و ... مردم در یک دوره خاص را نشان دهد میراث فرهنگی به جا مانده از آن مردم است(معنوی پور 1382) .

بنیاد شهید انقلاب اسلامی در طول دو دهه فعالیت ارزشمند خود همواره سعی داشته است تا یاد و خاطره شهدا را در جامعه زنده نگاه دارد و این وضوع از چنان اهمیتی برخوردار است که رهبر معظم انقلاب اسلامی نیز خطاب به ریاست محترم بنیاد می فرماید ...وظیفه مهم آن نمایندگی رسیدگی به امور معنوی و فرهنگی عزیزان شاهد است که وارثان شهادت و سرمایه گزاران اصلی انقلاب و استقلال کشورند. تلاش فرهنگی آن نمایندگی باید آکندن فضای جامعه از عطر شهادت و تنبین حق عظیم شهیدان و خانواده های آنان بر گرن ملت ایران را هدف قرار دهد تا همه بدانند که حیات جامعه و عزت و اقتدار ایران اسلامی، بلکه بیداری و سر بلندی مسلمین در سراسر جهان مرهون فداکاری این فرزندان شایسته میهن و کسان و نزدیکان آنهاست (فرازهایی از فرمایشات مقام معظم رهبری در سال 1371 به ریاست محترم بنیاد شهدی ).

بنابریان وظیفه اصلی بنیاد شهید زنده نگه داشتن یاد و خاطره شهیدان انقلاب در جامعه و بویژه در نسل های جوان انقلاب است.

بنیاد شهید انقلاب اسلامی برای انجام این مسئولیت خطیر، برنامه های گوناگونی را در سراسر کشور انجام داده است، مانند انتشار مجلات و کتب پیرامون شهادت، برگزاری مراسم یادمان ها و یاد واره ها، موزۀ شهدا، حمایت از تهیه فیلم های مرتبط با شهادت، جمع آوری و تنظیم آثار شهدا
، تبلیغات شهری، حسینیه های شاهدو... که شامل 609 ظرح دیواری، 3148 خطاطی دیواری، 2868 تابلوی فلزی،100000 قطعه عکس شهدا، 69 عنوان روزنامه دیواری، 55000 سیلک دیواری، 700000 سالنامه کارت پستال ، 79000 بروشور، 207000برگ پوستر، 560000 قطعه پرچم یادمان شهدا و... در سراسر کشور.برای انتقال میراث فرهنگی گران بهای دوران مقدس  و آکندن فضای جامعه با آنها، می تواناز طریق تبلیغات در سطح جامعه استفاده نمود. با توجه به تبلیغات شهذری که با این اهداف در سطح جامعه انجام شده اند این پژوهش قصد بررسی سئوالات زیر را دارد:

آیا تبلیغات شهرری پیرامون شهادت، موجب زنده نگه داشتن یاد و خاطره شهدا در اذهان عمومی شده است؟ آیا تبلیغات شهری پیرامون شهادت موجب افزایش احترام و احساس همدلی با خانواده های معظم شهدا در جامعه شده است؟ آیا تبلیغات شهری پیرامون شهادت افکار مخاطبین را درباره فلسفه شهادت تحت تأثیر قرار داده است؟آیا تبلیغات شهری بنیاد شهید از نظر افراد جامعه از زیبایی لازم برخوردار هستند؟ آیا بین نگرش مردان و زنان درباره تبلیغات شهری تفاوت وجود دارد؟ آیا بین نگرش افراد متأهل و مجرد درباره تبلیغات شهری تفاوت وجود دارد؟ آیا بین نگرش افراد با سطوح تحصیلی  مختلف درباره تبلیغات شهری تفاوت وجود دارد؟ آیا بین نگرش افراد با وضعیت های مختلف اقتصادی  درباره تبلیغات  شهری تفاوت وجود دارد؟ آیا بین نگرش افراد استان های مختلف کشور درباره تبلیغات  شهری تفاوت وجود دارد؟ آیا بین نگرش افرادی که با شهدا نسبت  خویشاوندی  دارند و افرادی که با شهدا نسبت خویشاوندی ندارد درباره تبلیغات شهری تفاوت وجود دارد؟ کدام یک از تبلیغات شهری بیشتر توجه مردم را به خود جلب نموده است؟

پیشینه پژوهش

نیازهایی در جوامع صنعتی وجود دارد که شاید در سال های گذشته  وجود نداشته  و یا از نظر شکل و محتوا با این نیازها تفاوت هایی اساسی داشته اند. بدون شک برای ایجاد هماهنگی  بین تمامی ابعاد تحولات  حاکم در جوامع صنعتی، ابزارها  و وسایل  تازه ای باید در اختیار صاحبان قدرت قرار گیرد، تا در گرو آن بتوانند به اهداف خود دست یابند. در جوامع  روستایی و سادۀ گذشته، تولید کنندگان   نیازی برای تبلیغ  محصولات خود احساس نمی کردند، چرا که این نیاز مختص جوامع  صنعتی و پیچیده است زیرا تنوع  تولیدات به قدری زیاد است که صاحبان  صنایع برای حفظ  و بقاء  خود نیازمند جلب  نظر مصرف کنندگان  هستند. این موضوع نه تنها در حیطۀ صنایع، بلکه در حیطه های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی نیز نیاز اساسی قلمداد می شود. به گونه ای که لیند بلام به نقل از ارنسون، حل رابطۀ میان حکمرانان و مردم را از سه طریق ممکن می داند؛ اجبار، مبادله و اقناع. با نگاهی  به تاریخ می توان این موضوع را دقیقتر مشاهده نمود. زمانیکه پادشاهان  و حاکمان برای برقراری رابطه با مردم از اجبار استفاده می کردند و این ابزار  در جهت تحقق اهداف آنها، وسیله ای مؤثر  و کارآمد به حساب می آمد. به گونهای که آنها نیاز به وسیلۀ دیگر را احساس نمی کردند. اما تغییر و تحولات اخیر، به ویژه از قرن نوزدهم  به بعد این نیاز را در جوامع  ایجاد کرده است و شاهد هستیم که استفاده از زور  و اجبار به  تدریج  در حال رنگ باختن است. از سوی دیگرگسترش روز افزون  انواع رسانه های همگانی و حضور فراگیر آنها در عرصه های گوناگون زندگی، اقنناع را به بهترین  و موثرترین ابزار برای حل مناسبات  میان حاکمان  و مردم و نیز میان آحاد مختلف مردم تبدیل کرده است (ارنستون، ترجمه  سید امامی 1380).

از زمانیکه روانشناسانش چون واتسون( در حدود سالهای 1930) اقدام هایی را در زمینه روانشناسی تبلیغات آغاز کرده اند، تا امروز  تغییرات بسیار گسترده ای  در این زمینه ایجاد شده است. در ساله های نخست استفاده از تبلیغات بصورت انحصاری در زمینه های صنعتی  و فروش کالا  صورت می گرفت . نقش صاحبان  صنایع و تولید کنندگان  در این حیطه غیر قابل انکار است. موفقیت اصول روانشناسی  تبلیغات  در حیطه صنعت موجب شد که استفاده از این اصول  به حیطه های مختلف اجتماعی، فرهنگی وسیاسی نیز رسوخ نماید. تا جائیکه  امروزه تبلیغات یکی از قدرتمندترین ابزارهای مورد استفاده  دولتها و حکومتها تلقی می گردد و استفاده های زیادی از آن صورت  می گیرد. از این میان می توان به تغیر نگرش افراد جامعه پیرامون  یک کاندیدای انتخاباتی، یک طرح ملی برای حمله نظامی  به یک کشور و... نام برد.

اهمیت موضوع  زمانی بارزتر می شود که به ابزارهایی که در خدمت تبلیغات  سیاسی و فرهنگی هستند نیز نگاهی داشته باشیم . صرف هزینه های  هنگفت  جهت ارسال  ماهواره به فضا  برایارسال  برنامه های مختلف به کشورهای دیگر انجام پروژه های تحقیقاتی  در این زمینه  و شناسایی راهکارهای موثر  تبلیغاتی، انتشار روزنامه ها، مجله ها و طراحی وب سایتها مختلف نشان دهندۀ درک اهمیت  تبلیغات از سوی حاکمان و دولتمردان است. بنابراین  تبلیغات دیگر به تنهایی و صرفاً  به منظور فروش کالا صورت نمی گیرد، بلکه بهترین و اساسی ترین کاربرد آن در حوزۀ سیاست است. شاید بتوان اینگون بیان کرد که دست یابی به اهداف و مقاصد سیاسی، دست یابی به مقاصد اقتصادی را نیز تسهیۀ می کند.

تبلیغات شهری که یکی از فعالیت های ارزشمند  بنیاد شهید تلقی می گردد، در سطح جامعه به صورت گسترده ای انجام شده است که هدف آن نیز در راستای اهداف عالیه  بنیاد شهید است. از آنجا که تبلیغات به عنوان یک تخصص علمی  و ابزاری قدرتمند  برای عرضه  محصولات تجاری، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی تلقی می گردد، لازم است  که انجام هر گونه تبلیغاتی با در نظر گرفتن  اصول و قواعد حاکم بر عرصه تبلیغات صورت پذیرد. در یک تعریف کلی  از تبلیغات، آن شیوه ای برای نفوذ در افکار عمومی  می دانند که از طرییق آن  تغیراتی دلخواه  در نگرش مخاطبان ایجاد می شود. اما صاحبنظران معتقدند که در نیل به اهداف تبلیغ باید  دو محور تبلیغ  سالم و ناسالم را از هم تمیز داد. در محور نخست ، تبلیغات  ماهیتی رشد دهنده دارند و موجب تعالی  شعور اجتماعی، حس مشارکت، پویایی و رفتار اجتماعی می شود. در محور دوم  تبلیغات  ماهیتی نیرنگ آمیز داشته  و به هر شکل  و وسیله ای  به القاء پیام ها، باورها و نگرش ها ی نا مناسب می پردازد( پیر خائفی، 1382) بنابراین تبلیغات شهری بنیاد شهید را می توان در گروه تبلیغات  سالم  که با هدف تعالی شعور اجتماعی، حس مشارکت، پویایی و رفتار اجتماعی  است قلمداد نمود.همانگون که در تعریف تبلیغات آمده است، تغییر نگرش هدف اصلی  آن است و نگرش یکی از مفاهیم بسیار مهم  درروانشناسی  اجتماعی است که عبارت است از : نظامی  با دوام  که شامل یک عنصر شناختی،یک عنصر احساسی و یک تمایل به عمل است( فرید من و همکاران 1970). علاوه بر عناصر فوق، نگرش دارای ابعاد  نیرومندی  و یا شدت  و پیچیدگی  است.  که هر دوی آن ها می توانند در هر یک  ار عناصر  نگرش به اشکال متفاوتی وجود داشته باشند(کریمی 1375).یعنی از نظر شدت  یا پیچیدگی  متفاوت باشند. به همین دلایل  تغیر نگرش بسیار دشوار است و در بطن  استراتژی  ارتباطات توجه  اصلی به آن معطوف  است (اتولر بنگیر، ترجمه رستمی، 1376)

نگرش به عنوان مکانیزم  ذخیره سازی و انتقال دهنده عمل می کند. در یک جهت زمانی، زمان حاضر را به زمان گذشته پیوند می دهد و در جهت زمانی دیگر، حال را با آینده مربوط می کند. وقتی پیامگذار تشخیص می دهد  که نگرشهای قبلی  مخاطب باید مد نظر قرار گیرد، در واقع  می گوید  که تجربیات گذشته یک فرد را در مخاطب خلاصه می کند. آنها الگو های انطباق  او را با محیط  از جمله واکنش وی را نسبت به ارتباطات  منعکس می سازند. نگرش ها همچنین به عنوان واسطه ای میان نیازهای درونی فرد و محیط پیرامونش عمل می کند. بنا براین ممکن است مسائل تغییر نگرش را بتوان بر مبنای روابط میان نگرشهای گذشته و مورد علاقه پیام گذار را طبقه بندی کرد(اتو لر بینگیر، ترجمه رستمی، 1376) . در جمع بندی این مطالب می توان نگرش ها را به عنوان متغیرهای مداخله گری قلمداد نمود که می توانند بر عملکرد افرادتأثیر گذارند. در مورد شکل گیری نگرش ها نیز به ا ندازۀ تغییر نگرش ها  مطالعه شده است و آنچه که بیشتر مورد توجه روان شناسان  اجتماعی بوده تغییر نگرش ها است. چگونگی شکل گیری و تکوین  نگرش ها از آن جهت مهم است که می تواند اطلاعات مفیدی را برای تغییر نگرش ها در اختیارمان قرار بدهد. بطور مختصر شکل گیری نگرش ابتدا به صورت یک فرایند یادگیری آغاز می شود . شخصی در معرض اطلاعات و تجربه های مربوط به یک شیء یا موضوع پیدا می کند. اما وقتی که نگرش شکل گرفت. اصل ثبات شناختی 2 اهمیتی افزایشی پیدا می کند، یعنی فرد دیگر حالتی منفعل نخواهد داشت. اطلاعاتی تازه رسیده را بر حسب  آنچه قبلاً آموخته است، تفسیرو تعبیر می کند. در این راستا او اطلاعات  نا همساز را رد یا تحریف می کند و اطلاعات  همساز را به آسانی می پذیرد. ظاهراً این یک فرایند مداوم و دائمی است و نگرشها حتی آنهایی که زمانی طولانی از شکل گرفتن آنها گذشته است، همواره در معرض اطلاعاتی برای تغیر قرار دارند،  اگر چه برخی از نگرش ها را می توان به آسانی تغییر داد، اما در عمل بعضی از انواع  نگرشها  که خوب مستقر شده باشند در مقابل تغییر شدیداً مقاوم اند. تأکید روان شناسان اجتماعی پیش از آنکه  بر شکل گیری نگرش ها معطوف باشد، متوجه تغییر دادن آنهاست . اما باید توجه داشته باشیم که تفاوت بین شکل گیری نگرشها و تغییردادن نگرشها تنها یک تفاوت مصنوعی و قرار دادی است. به محض اینکه نگرش شکل گیری خود را آغاز می کند . در حال تغییراست یا لااقل در معرض تغییر قرار داد. بنابراین هر بحثی در مورد تغیر دادن نگرشها ، مستقیماً با شکل گیری آنها نیز مرتبط است (کریمی 1375).

محققانی چون کرچ، کراچفیلد و بالاچی 1962، عواما مؤثر بر تکوین نگرشها را چهار عامل معرفی کرده اند

1-آنچه نیازمندی های مشخص را برآورد می کند.

2-کسب اطلاعات دربارۀ موضوع یا شیء یا فرد خاصی.

3-تعلق گروهی

4-شخصیت فرد

با در نظر گرفتن نحوه شکل گیری و تغییر نگرش ها، مشخص می شود که نگرش نسبت به شهادت و ایثارگری که سابقه ای طولانی در اذاهان ایرانیان دارد، یکی از مقوله های پر مخاطره است و تبلیغات در این زمینه می بایست  با ظرافت و دقت فراوان صورت گیرد.

روش پژوهش

جامعه آماری

جامعه آماری شامل کلیه شهروندان ایرانی در سالهای 1381 و 1382 است.

نمونه و روش نمونه گیری

نمونه این تحقیق شامل 5000 نفر بوده، که با روش نمونه گیری تصادفی چند مرحله ای به شرح ذیل انتخاب شدنداز استان های شمالی کشور استان مازندران(شهرهای ساری و بهشر)، استان های جنوبی کشور، استان اصفهان (شهرهای اصفهان و شاهین شهر)، از استان های مرکزی کشور، استان تهران(شهرهای تهران و کرج) از استان های شرقی کشور،(شهرهای سمنان و گرمسار)، و استان های غربی کشور، استان کردستان(شهرهای سنندج و مریوان) به عنوان نمونه انتخاب شدند. سپس از هر شهر 500 نفراز شهروندان که در معرض تبلیغات شهری در مورد شهدا قرار داشتند، به پرسشنامه ها پاسخ دادند.

ابزار پژوهش

ابزار پژوهش، پرسشنامه محقق ساخته ای بود که به شرح ذیل ساخته شد :

علاوه بر مشخصات فردی افراد با توجه به اهداف و سؤالات پژوهش، گویه هایی برای پرسشنامه تهیه شد (44 گویه گزینه بایست و 7 گزینه در مقیاس لیکرت) این گویه ها بر اساس سه عنصر تشکیل دهنده نگرش (شناختی، عاطفی و رفتاری) و همچنین بعد زیبا شناسی تبلیغات شهری تهیه شدند.

بررسی روایی پرسشنامه

روایی این گویه ها به روش روایی محتوایی(نظر خواهی از متخصصان) و روایی ملاکی مورد بررسی قرار گرفت. روایی ملاکی از طریق محاسبه همبستگی بین بخش اول و دوم پرسشنامه بررسی شد که نتایج آن نشان می دهد با %99 اطمینان همبستگی  معنی دار آماری بین آن ها وجود دارد، که این امر بیانگر روایی ملاکی پرسشنامه است.

بر آورد اعتبار پرسشنامه

در یک مطالع مقدماتی پرسشنامه بر روی 76 نفر از شهروندان  اجرا شد و سپس با استفاده از روش آلفای کرونباخ، اعتبار پرسشنامه به شرح زیر برآورد گردید. ضریب اعتبار اولیه پرسشنامه 76/0 به دست آمد، اما ضرایب همبستگی هر سؤال با کل آزمون نشان داد که سؤالهای 6 و 39 همگونی لازم را با کل آزمون ندارند،به همین دلیل از پرسشنامه حذف شدند و ضریب اعتبار بخش دوم پرشسنامه نیز 87/0 شد، که بیانگر اعتبار مناسب آن است. برای تعیین کردن قدرت تبیین واریانس و تعداد عامل های موجود در پرسشنامه از تحلیل عاملی استفاده شد.

این پرسشنامه با 12 عامل، 29/82 درصد از واریانس مربوط به نگرش افراد جامعه نسبت به تبلیغات شهری بنیاد شهید را تبییین می نماید. که این عوامل در نمودار 1 نمایش داده شده است.

با توجه به محتوای سؤالات، چهار عامل یا ابعاد، 1-شناختی 2- رفتاری 3- عاطفی 4- زیبا شناسی تبلیغات نامگذاری شدند. نتیجه نهایی درباره پرسشنامه نشان می دهد که ابزار ساخته شده دارای روایی و اعتبار مناسبی برای انجام این پژوهش است.

روش جمع آوری داده ها

پس از تهیه پرسشنامه و نمونه گیری، پرسشنامه بر روی 5100 نفر از افراد اجرا شد. پس از جمع آوری پرسشنامه، پرسشنامه هایی که به صورت ناقص تکمیل شده بودند، کنار گذاشته شدن. در این مرحله 4457 پرسشنامه مورد بررسی قرار گرفتند و تعداد 643 پرسشنامه به عنوان افت آزمودنی ها کنار گذاشته شدند. سپس با استفاده از جدول، نمودارها، آزمون خی دو، ضریب همبستگی، آزمون tمستقل، تجزیه و تحلیل واریانس و آزمون تعقیبی توکی مورد تجزیه و تحلیل آماری قرار گرفتند.

نتایج

از نظر انتخاب نوع تبلیغات توسط مردم، %7/43 تصاویر دیواری،%7/12 خاطی های دیواری، %4/10 تابلوهای فلزی، %5/5 کارت پستال شهدا،%7/7 سالنامۀ شهدا، 52/4 پرچم یادمان شهدا، %4/3 روزنامه دیواری(و%5/12 بدون پاسخ) که در جدول زیر آمده است :

جدول شماره 1

توزیع فراوانی بر اساس انتخاب نوع تبلیغات