صائین‌قلعه یکی از شهرهای استان زنجان است این شهر دارای جاذبه های گردشگری بسیار در بخش مرکزی شهرستان ابهر قرار گرفته‌ است.

به گزارش شبکه اطلاع رسانی راه دانا؛ به نقل از ابهر۲۴ این شهر دارای چندین و چند روستای تابعه از جمله : پیرزاغه ، خراسانلو ، گاودره ، کوه زین ، چرگر ، جدایقه ، ارهان ، الگیزیر ، داشبلاغ ، سروجهان ، خلیفه لو (کبود چشمه) می باشد. فاصله صائین قلعه از مرکز شهرستان ۲۴ و مرکز استان ۶۵ کیلومتر می باشد.

در ذکر مسافت از سلطانیه دارالملک مغول تاری مسافت بین ابهر و صائین قلعه را چهار فرسنگ ذکر کرده و دراین زمان یعنی قرن هفتم از هیدج و خرمدره آثاری نبوده که مذکور افتد.

از دیرباز باغها و زمینهای کشاورزی صائین قلعه زبان زد عام و خاص بوده و بسیاری از اهالی شهرها و روستاهای اطراف برای کار در این مزارع به این شهر مهاجرت کرده اند ، از باغات و زمین های زر خیز این شهر محصولاتی چون غلات و حبوبات، اکثر محصولات باغی شامل انواع سیب ، انواع هلو ، انواع آلو ، گیلاس ، آلبالو ، بادام و گردو، گلابی، سنجد ، انواع سبزی و سیفی جات ، انواع گیاهان علوفه ای برداشت می شود خاص ترین محصول این شهر را می توان انگور دانست به طوری که همه ساله بیش از ۳۰ نوع انگور در تاکستانهای صائین قلعه برداشت می شوند .

شغل اهالی زراعت و دامپروری (در واحد های مخصوص در نظر گرفته شده در بیرون شهر)، صنعت، و فعالیت در بخش حمل و نقل(کامیون داری) و همچنین بخش خدمات است . زبان مردم این شهر ترکی آذربایجانی و مذهبشان شیعه دوازده امامی می باشد .

ایستگاه راه آهن در شمال شرقی شهر نزدیک جاده واقع است (از فرهنگ جغرافیائی ایران ج۲). این شهر در مشرق سلطانیه واقع شده و نام قدیمی آن قهود بوده است .

در مورد وجه تسمیه یا علت تغییر نامش به صایین قلعه یک روایت تاریخی وجود دارد که گویا پس از حمله مغولان به دلیل مقاومت دلیرانه اهالی مهاجمان لقب "صایین قالا" یا قلعه استوار و مورد احترام را بر این شهر نهادند ، امروزه نیز در زبان ترکی "صایین" برای بیان احترام و ارادت گوینده نسبت به شخص مقابل به کار می رود.

تاریخچه صائین قلعه

شکل گیری شهری چون صائین قلعه در بسترتاریخ با تاثیر پذیری از منابع و یافته‌های طبیعی و اکولوژیک و انعکاس قواعد و اندام فرم طبیعت در اشکال معماری مساکن همگی مبنای توسعه ارگانیک را در این محدوده اثبات می کند.از تاریخ دقیق احداث قلعه این شهر اطلاعات دقیقی وجود ندارد ولی در قرن سوم هجری این قلعه در امتداد قلعه سرو جهان وسایر قلاع دیگر منطقه مورد استفاده کنگریان بوده که به این منطقه حاکم شده اند. بعدها که نفوذ اسماعیلیه به این حدود تعمیم یافته از این قلاع که شامل : شمیران طارم، یاستی انگوران، سروجهان، میموندز، صایین قلعه به مرکزیت قلعه بزرگ گازرخان الموت یک نوع بهره ارتباطی مخابراتی می برده اند. به این نحو که با تابانیدن نورخورشید به آیینه مخصوص و قطع و وصل نور یک نوع ارتباط مورس بوجود آورده بودند. و به این ترتیب رسانیدن پیام بصری از قلعه ای به قلعه دیگر درمدت کمی میسر می شده. جالب توجه است که برقراری این نوع ارتباط مکالمات بصری در آن عصر بویژه کشورهای متمدن جهان بوده است. بنا به اقوال مورخین و محققین همچون حمدالله مستوفی این شهر از قدمت دیرینه ای برخوردار است. در این زمینه حمدالله مستوفی در صفحه ۹۰ کتاب نزهه القلوب می نویسد:

سروجهان قلعه بود به کوهی که محاذی طارمین است به پنج فرسنگ سلطانیه به جانب شرقی و کما بیش پنجاه پاره دهات از توابع بوده و تمامی آن از قدرت مغول خراب شده بود و ده قهود که مغول آن را صائین قلعه می خوانند و ام القری آن جاست و اکنون سبب همسایگی سلطانیه آن موضع آبادانی می شود.ولایت سرد سیر است و حاصلش قله و بالیز باشد.

چون بر جاده عام و همومی واقع است و اخراجات بسیار دارند از حقوق دیوانی معاف است و باز در صفحه ۱۷۳ همان کتاب آورده است از سلطانیه الی الری(ری) چهل و هفت فرسنگ است و از سلطانیه تا ده قهود که مغول او را صائین قلعه خوانند پنج فرسنگ از او {صائین قلعه} تا ابهر چهار فرسنگ از او{ابهر} تا فارسجین چهار فرسنگ راه است .

تاریخ مرات البلدان محمد حسن صنیع‌الدوله در کتاب فوق در مورد سلطانیه می نویسد : اولجایتو غیاث الدین سلطان محمد شاه خدابنده آن شهر را در سنه ۷۰۵ هجری برای جشن پسرش ابوسعید توسعه داد و محیط حصار را به سی هزار قدم رسانید و آن را پایتخت خود قرار داد وزرا و اعیان هریک قسمتی را در شهر بنا کردند و بنای آن در سال ۷۱۳ تمام شد .» و سپس در مورد صائین قلعه می گوید : در شرق سلطانیه قریه موسوم به صائین قلعه که اسم قدیمی آن قهود رود بوده می باشد .

در سفرنامه اوژن سفیر فرانسه در ایران به سال ۱۹۰۶ آمده است که یکدسته دهکده بصورت پشت سر هم زیر سایه درختان بید و تبریزی و در وسط تاکستانها واقع شده اند و همه از آب ابهر رود سیراب می شوند نام آن‌ها عبارتند از : خرمدره، هیدج، صائین قلعه و ... آنچه امروز بعنوان خاستگاه اولیه شهر باید گفته شود قلعه صائین است که در انتهای جنوبی شهر واقع گردیده است.

در سفرنامه نظام العلمای تبریزی از علمای دوره ناصرالدین شاه اورده شده است : منزل دهم صائین قلعه شب چهارشنبه در سلطانیه مانده صبح از آنجا به قریه صائین قلعه آمدیم که خالصه دیوان است راه تقریبا چهار فرسخ بود به فاصله یک فرسخ و دو فرسخ و سه فرسخ کنار راه دهات معتبر نمایان است که گفتند مال مرحوم حاج میرزا حسین خان سپه سالار است بدوا مرحوم مجدالدوله امیر اصلان خوان آباد کرده در امیر آباد که سه فرسخی سلطانیه است نهار خوردیم.صائین قلعه منزل های خوب و حمام خوب دارد شب پنج شنبه آنجا بودیم

همچنین گای لسترنج(Guy le Strange) در کتاب جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی می نویسد :" سر راه ابهر پنج فرسخی مشرق سلطانیه قریه قهود واقع است که مغولها آنرا صایین قلعه می نامند و هنوز این محل بنام صاین وجود دارد و آنرا با توخان هم می گویند و با توخان اسم نواده چنگیز است. قلعه مرتفع سروجهان بر فراز قله کوهی درنیمه راه صایین قلعه و سلطانیه واقع و تا سلطانیه پنج فرسخ فاصله داشت. و از فراز آن کوه بر جلگه بزرگی که ازسمت مشرق تا ابهر وقزوین امتداد داشت مشرف بود.

یاقوت حموی که یکی از جغرافی‌دانان و تاریخ‌نویسان مشهور قرن هفتم هجری قمری است در کتاب خود با اشاره به صائین قلعه نوشته و قریه های اطراف آن سرو جهان را جزو ولایت طارم دانسته و این قلعه را یکی از مستحکم ترین دژهایی زمان خود دانسته است.

اما در زمان حمد اله مستوفی آن دژ خراب بوده و آلات جنگی وساخلوان به صائین قلعه انتقال یافته است. نام صائین قلعه بصور گوناگون در تواریخ آمده از جمله: سایین قالا، صائین قلعه، قهود، قهود رود، صاین دژ، زرین دژ.

با توجه به موقعیت منطقه ای شهر که در کنار مرکز بزرگ تمدن تاریخی نظیر شهر سلطانیه قرار گرفته است و از نظر طبیعی نیز دارای غنای محسوسی است این شهر دارای قدمت تاریخی طولانی بوده و وجود امامزاده یحیی(ع)، امامزاده یعقوب (ع) و تپه تاریخی موجود در مرکز شهر اسناد زنده این مدعا هستند.

آنچه در نگاه اجمالی به بافت کنونی شهر جلب توجه می نماید موقعیت هسته اولیه توسعه شهر می‌باشد که در شمال رودخانه و در جنوب شرق شهر قرار گرفته است. بافت هسته قدیمی شهر با ساختار متراکم ابنیه و معابر باریک و پیچ در پیچ مشخص میگردد که خط پیرامونی آن احتمالا به دیواره‌های قلعه حفاظتی منتهی می شده است.بنا به گفته اهالی مسن شهر دو قلعه بر گرد شهر کشیده شده است که با ساغ قلعه و سول قلعه(دژ سمت راست و دژ سمت چپ) معروف بوده اند توسعه شهر در سالهای دور بسیار کند بوده وبعد از دهه پنجاه گسترش فیزیکی شهر سرعت بیشتری یافته است .

آثار و ابنیه تاریخی و گردشگری

به دلیل تاریخ دیرین صائین قلعه، محوطه و آثار باستانی متعددی در گوشه و کنار شهر به چشم می خورد که از آن جمله می توان به تپه باستانی علی یورد ، تپه باستانی موجود در محوطه امامزاد یحیی ، محوطه قدیمی طالیب ایوانی (ایوان طالب) ، حوض باستانی گاودره . همچنین بقعه های متبرکه چند امامزاده از جمله امامزداه یعقوب ، امام زاده یحیی ، ینگه امام (سارا و قاسم) ، امامزداه عبدالله اشاره کرد. تپه علی یورد این تپه یا محوطه باستانی در میان دشت حاصل خیز "اولیاجو" (شکل تغییر یافته نام الجایتو شاه مغول) قرار داشته و حدود ۳۰ متر ارتفاع دارد. به طرزی کاملن آشکار مشخص می باشد که به دست بشر ایجاد شده است.

همانطور که از اسم این تپه برمی آید متعلق به علی نامی بوده(یورد به معنای ملک و سکونتگاه در زبان ترکی) از علت و تاریخ به وجود آمدن محوطه اطلاع دقیقی در درسترس نیست امروزه به دلیل نا مهربانی هایی که با تاریخ این منطقه می شود توجه چندانی به این محوطه نمی شود و سارقان فرهنگ هر روز بخشی از آن را کنکاش می کنند علی رغم حفاری های غیر مجاز و تخریب های فراوان ناشی از آن این اثر در تاریخ دوازدهم دی ۱۳۸۶ با شماره ثبت ۲۰۴۵۱ در دفتر ثبت آثار ملی ایران به ثبت رسید.

پس از ثبت این محوطه دانشجویان باستان شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد ابهر با مجوز پژوهشکده باستان شناسی پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و با سر پرستی دکتر امیر صادق نقشینه ، این تپه ی تاریخی را مورد نظارت قرار داده و حفاری ها و کاوشهای باستانی توسط تعدادی از باستان شناسان در حال انجام است.

از مکانهای گردشگری شهر نیز میتوان به پیست موتور کراس شهید رحمت الله جعفری اشاره کرد که با تکمیل این طرح با توجه به موقعیت مکانی مناسب انتظار می رود این پیست به نمونه بسیار جالب و تکی در سطح استان تبدیل شود. "دربند و آبشار خراسانلو" در شمال صائین قلعه سلسله کوهایی وجود دارد که دارای طبیعت بسیار جالب و خیره کننده ای می باشند از جمله جاذبه های طبیعی این کوها دربند و اوجاق(مکان زیارتی در کمرکش کوه) و همچنین آبشار در خراسانلو و سد چرگر را می توان برشمرد. همچنین در کوههای شمالی دهها معدن فعال گرانیت و سنگ آهک وجود دارد.

چهرهای شناخته شده

از مشاهیر این شهر می توان سید ابراهیم احمدی موسوی زنجانی ادیب الشعرای صائین قلعه ای شاعر بزرگ علی واعظی با کتاب سازا و ورغونام و رستمعلی جعفری... را نام برد.

مشکلات فعلی شهر

به نقل از شهرندان: عمده ترین مشکل فعلی این شهر عدم برخورداری از جایگاه مناسب در تقسیمات کشوری در ایران و نامهربانی و تنگ نظری های برخی از مسئولان منطقه ای و استانی در مواجه با این موضوع و ناکارآمدی اکثر مسئولان شهری می باشد. به طوری که در هیج جای دیگر کشور شهری با مشخصات فوق دهستان محسوب نمی شود. این موضوع سبب شده تا در سهم بردن از بودجه کشور آنچه باید نصیب این شهر نمی شود.