تحکیم خانواده از منظر امام علی ( ع)

راهکارهای تحکیم خانواده از منظر امام علی علیه السلام

برخی از عوامل تحکیم خانواده از زبان امام علی (ع)

خانواده یکی از نهادهای بنیادی و سازنده اجتماعات بشری است و نقش بسزایی در رشد و تربیت افراد جامعه و توسعه و تقویت ارزش های والای انسانی دارد. در این نوشتار به نحوه تحکیم خانواده از منظر سیره و کلام امام علی علیه السلام می پردازیم.

1- تقسیم کار و همکاری

در یک خانواده متدین، پویا و اعتدال گرا هریک از اعضا در کارها و رفع سختی ها و مشکلات با هم دیگر مشارکت و همکاری دارند. علی بن ابی طالب علیه السلام در خانه با همسرش حضرت زهرا علیها السلام همکاری می کرد. کار خانه را حضرت زهرا علیها السلام به اختیار خودش انتخاب کرده و علی علیه السلام به او تحمیل نمی کند. در عین حال علی علیه السلام می خواهد فشاری بر همسر عزیزش وارد نیاید (و در کارها به او کمک می کند.)

در یک خانواده متدین، پویا و اعتدال گرا هریک از اعضا در کارها و رفع سختی ها و مشکلات با هم دیگر مشارکت و همکاری دارند.

هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله پیشنهاد تقسیم کار در منزل امام علی علیه السلام را می دهند، حضرت فاطمه علیها السلام مسرور شده و رضایت خویش را این گونه ابراز می نمایند: «فَلَا یَعْلَمُ مَا دَاخَلَنِی مِنَ السُّرُورِ إِلَّا اللَّهُ بِإِکْفَائِی رَسُولُ اللَّهِ ص تَحَمُّلَ رِقَابِ الرِّجَال؛[1] جز خدا کسی نمی داند که از این تقسیم کار [کار منزل برعهده زهرا علیها السلام و تدبیر امور بیرون بر عهده علی علیه السلام] تا چه اندازه مسرور و خوشحال شدم، چرا که رسول خدا مرا از انجام کارهایی که مربوط به مردان است، بازداشت».

2- وجود محبّت

خانواده ای که سرشار از محبت، عاطفه، تفاهم، آرامش و احترام باشد، افراد متعادل و با شخصیت رشد یافته ای، سر بر می آورند. خانه گلی و خشتی که علی و فاطمه علیهما السلام در آن زیسته اند و فرزندانی چون جوانان اهل بهشت، امام حسن و امام حسین علیهما السلام را تربیت کردند.

قرآن کریم محبّت نسبت به یکدیگر را این گونه سفارش می نماید: «إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَیَجعَلُ لَهُمُ الرَّحمنُ وُدًّا؛[2] آنان که ایمان آورده اند و عمل صالح انجام داده اند، خداوند بخشایشگر آنان را محبوب گرداند.» در آیه ای دیگر به محبت و علاقه بین همسران تاکید شده است: «مِن آیاتِهِ أَن خَلَقَ لَکُم مِن أَنْفُسِکُم أَزواجاً لِتَسکُنُوا إِلَیها وَ جَعَلَ بَینَکُم مَوَدَّهً وَ رَحمَهً إِنَّ فی‏ ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَومٍ یَتَفَکَّرُونَ؛[3] و از نشانه هاى او اینکه همسرانى از جنس خودتان براى شما آفرید تا در کنار آنان آرامش یابید و در میانتان مودّت و رحمت قرار داد؛ در این نشانه هایى است براى گروهى که تفکّر مى کنند!»

3- اظهار علاقه در خانواده

در سیره و رفتار خانوادگی امام علی علیه السلام طبق آنچه از تاریخ و روایات در دست داریم حتی یک مورد هم سراغ نداریم که رفتارها و برخوردها از مدار محبت و علاقه و آن چیزی که مرضی خداوند است، خارج شده باشد. وجود حضرت زهرا علیها السلام به قدری برای حضرت علی علیه السلام مایه آرامش و خشنودی بود که امام علی علیه السلام در این باره می فرمایند: «فَوَ اللَّهِ مَا أَغضَبتُهَا وَ لَا أَکرَهتُهَا عَلَى أَمرٍ حَتَّى قَبَضَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیهِ وَ لَا أَغضَبَتنِی‏ وَ لَا عَصَت لِی أَمراً وَ لَقَد کُنتُ أَنْظُرُ إِلَیهَا فَتَنکَشِفُ عَنِّی الْهُمُومُ وَ الأَحزَان‏؛[4] به خدا قسم من زهرا را عصبانی نکردم و بر کاری او را مجبور نکردم، تا از دنیا رفت و او مرا عصبانی نکرد و در هیچ کاری از من نا فرمانی نکرد. من هر وقت به چهره زهرا نگاه می‌کردم، همین نگاه هرگونه غم و اندوه را از من بر طرف می نمود».

فردای عروسی حضرت زهرا علیها السلام، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از دخترش پرسید: «کَیفَ أَنتَ یَا بُنَیَّهِ وَ کَیفَ رَأَیتِ زَوجَکِ قَالَت لَهُ یَا أَبَتِ خَیرُ زَوجٍ؛[5] حالت خوب است؟ شوهرت را چگونه یافتی؟ پاسخ داد: بهترین شوهر است».

«فَسَأَلَ عَلِیّاً کَیفَ وَجَدْتَ أَهلَکَ قَالَ نِعمَ‏ الْعَونُ‏ عَلَى‏ طَاعَهِ اللَّه‏؛[6] آنگاه از علی علیه السلام پرسید همسرت را چگونه یافتی؟ پاسخ داد: بهترین یاور بر طاعت و بندگی خداوند».

4- مراعات تعهدات اخلاقی و اعتقادی

در یک زندگی سالم و با آرامش، رعایت تناسب از نظر ارزش های اخلاقی و اعتقادی امری مسلّم است، لذا قرآن همسر را به لباس تشبیه نموده است: «هُنَّ لِباسٌ لَکُم وَ أَنتُم لِباسٌ لَهُن؛[7] زنان لباس برای شما و شمامردان پوشش برای زنان هستید».

در یک زندگی سالم و با آرامش، رعایت تناسب از نظر ارزش های اخلاقی و اعتقادی امری مسلّم است.

مولا علی علیه السلام در همین زمینه می فرمایند: «عَلَیکُم بِالصَّفِیقِ مِنَ الثِّیَابِ فَإِنَّهُ مَن رَقَّ ثَوْبُهُ رَقَّ دِینُه؛[8] برشما باد پوشیدن لباس های ضخیم، زیرا کسی که جامه اش نازک باشد، دینش نازک شود.» از این رو عدم تناسب بین فرد و همسر او که همچون لباس دائمی است مشکلات روانی و نیز زمینه انحراف فکری و اعتقادی را به دنبال خواهد داشت، بنابراین پیشوایان دینی بحث کفویت زن و مرد را مطرح کرده اند.

5- عدالت در خانواده

دین اسلام بر رعایت مساوات و عدالت در خانواده تأکید فراوان و از هرگونه تبعیض و امتیاز بیجا به برخی یا یکی از فرزندان و یا پسر و دختر به شدّت منع کرده است. امام علی علیه السلام می فرمایند: «ان النبی صلی‌الله علیه و آله ابصر رجلا له ولدان فقبّل احدهما و ترک الاخر. فقال رسول الله صلی الله علیه و آله: فهلّا و اسیت بینهما؛[9] پیامبر صلی الله علیه و آله کسی را دید که دو فرزند داشت، یکی را بوسید و دیگری را رها کرد [در این هنگام] پیامبر خدا [به وی] فرمود: «چرا میان آنان یکسان عمل نکردی؟»

6- گفتمان صمیمی

دادن فرصت اظهار بیان برای تک‌تک اعضای خانواده و رعایت اصل مهارت گوش دادن بدون قضاوت و پیشداوری و ارزیابی سریع، رشد و احساس هویت و شخصیت خانواده را به دنبال دارد. امام متقیان علی علیه السلام می فرمایند: «أَجمِلُوا فِی الخِطَابِ تَسمَعُوا جَمِیلَ الجَوَاب؛[10] زیبا خطاب کنید، تا جواب زیبا بشنوید».

7- درک روحیات همدیگر

زن و مرد از نظر روحیات فرق دارند، خانواده نمونه با درک روحیات یکدیگر می‌توانند مسیر پر پیچ و خم زندگانی را با آرامش و زندگی پشت سر بگذارند. شوهر باید به همسرش از این منظر که او امانت الهی است و فردی مستعد کمال، پیشرفت و تحول در عرصه زندگی است بنگرد. امام علی علیه السلام در شأن حضرت زهرا علیها السلام و رضایت از او می فرمایند: «فَوَ اللَّهِ مَا أَغضَبتُهَا وَ لَا أَکرَهتُهَا عَلَى أَمرٍ حَتَّى قَبَضَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَا أَغضَبَتنِی وَ لَا عَصَت لِی أَمْرا؛[11] سوگند به خدا من زهرا را تا هنگامی که خداوند او را به سمت خود برد خشمگین نکردم در هیچ کاری موجب ناخشنودی او نشدم، او نیز مرا خشمگین نکرد و هیچ‌گاه مرا نافرمانی نکرد».

8- سازگاری

سازگاری عبارت از اینکه زوجین با کم و زیاد هم از حیث‌های گوناگون بسازند و با رفاقت و همدلی کمبودهای یکدیگر را برطرف کنند. امام علی علیه السلام در مورد سازگاری زن و مرد می فرمایند: «الزَّوجَهُ الْمُوَافِقَهُ إِحْدَى الرَّاحَتَیْن؛[12] زن سازگار یکی از دو آسایش است.» در کلام دیگر فرمود: «الْأُنْسُ فِی ثَلَاثَه الزَّوْجَه الْمُوَافِقَه وَ الوَلَدِ الصَّالِحِ [الْبَارِّ] وَ الأَخِ الْمُوَافِق‏؛[13] آرامش (دنیا) در سه چیز است: همسر سازگار، فرزند صالح و نیکوکار و رفیق موافق و هم نظر».

8- دوری از تقاضای غیرمقدور

یکی از مشکلات رایج در خانواده ها چشم و هم چشمی است، به این معنی که امکانات زندگی خودشان را با وسایل و امکانات زندگی دیگران مقایسه می کنند، در نتیجه انتظار و توقعشان بیشتر از توان مالی همسرشان می شود و این مسئله موجب احساس سرشکستگی و عدم لذّت بردن از زندگانی خود می شود. حضرت علی علیه السلام در این مورد می فرمایند: «کَثْرَه السُّؤَالِ تُورِثُ الْمَلَال؛[14] درخواست زیاد، ملال به بار می آورد».

داستان حضرت زهرا علیها السلام در این زمینه شنیدنی و عبرت گرفتنی است. در یکی از صبحگاهان امام علی علیه السلام فرمود: فاطمه جان! آیا غذایی داری تا گرسنگی ام برطرف شود؟ پاسخ داد: نه، به خدایی که پدرم را به نبوت و شما را به امامت برگزید سوگند که دو روز است در منزل غذای کافی نداریم، آن چه بود به شما و فرزندانم (حسن و حسین) دادم و خود از غذای اندک موجود استفاده نکردم.

امام با تأسف فرمود: فاطمه جان! چرا به من اطلاع ندادی تا به دنبال تهیه غذا بروم؟

«فَقَالَتْ یَا أَبَا الْحَسَنِ إِنِّی لَأَسْتَحْیِی‏ مِنْ إِلَهِی أَنْ تُکَلِّفَ نَفْسَکَ مَا لَا تَقْدِرُ عَلَیه؛[15] ‌ای اباالحسن! من از پرورگار خود حیا می کنم چیزی را از تو درخواست نمایم که تو بر توان آن قدرت نداری».

9- عامل تشویق

تشویق و ترغیب در خانواده یکی از مهم ترین رموز رشد، نشاط، هم‌افزایی و تحکیم آن است. گاه چنان فضای تحقیر، تنبیه و سرزنش در خانواده پیدا می‌شود که جرئت اظهارنظر کردن و تکاپو را از اعضای خانواده می گیرد و گاه چنان تشویق های بی مورد و بیجا صورت می گیرد که سبب توقعات بیش از حدّ می شود. امام علی علیه السلام در عهدنامه ای که به مالک اشتر نخعی نوشتند، او را به ارزش گذاری و بها دادن به نیکان صالح فرمان دادند: «لَا یَکُونَنَّ الْمُحسِنُ وَ الْمُسِیءُ عِندَکَ بِمَنزِلَهٍ سَوَاءٍ- فَإِنَّ فِی ذَلِکَ تَزهِیدٌ لِأَهلِ الإِحسَانِ فِی الإِحسَانِ - وَ تَدرِیبٌ لِأَهلِ الإِسَاءَ؛[16] هرگز نیکوکار و بدکار نزد تو یکسان و در یک جایگاه نباشند، چرا که در این کار، بی رغبتی نیکوکاران در امر نیکوکاری است و ورزیدگی و شوق بدکاران برای بدی است».

تشویق و ترغیب در خانواده یکی از مهم ترین رموز رشد، نشاط، هم‌افزایی و تحکیم آن است.

10- گوش دادن به سخنان یکدیگر

زن و مرد با گوش دادن به حرف همدیگر، اهمیت و ضرورت طرف مقابل در زندگی را گوشزد می کنند. امامعلی علیه السلام می فرمایند: «عَوِّد أُذُنَکَ حُسنَ الِاستِمَاعِ وَ لَا تَصغِ إِلَى مَا لَا یَزِیدُ فِی صَلَاحِکَ استِمَاعُه؛[17] گوش خود را به شنیدن عادت بده و به سخنانی که بر اصلاح و پاکی تو چیزی نمی افزاید گوش فرا مده».

11- تن دادن به نیازهای همدیگر

یکی از نکات مهم در تحکیم و ثبات بنیان خانواده برآورده شدن صحیح نیاز جنسی زن و مرد است. شاید علت پنهان بسیاری از طلاق ها، خیانت ها و اختلافات ریشه در عدم پاسخ درست به این غریزه است. امام علی علیه السلام در کلام حکیمانه ای می فرمایند: «إِذَا رَأَى أَحَدُکُمُ امرَأَهً تُعجِبُهُ فَلیَأْتِ أَهلَهُ فَإِنَّ عِندَ أَهلِهِ مِثلَ مَا رَأَى وَ لَا یَجعَلَنَّ لِلشَّیطَانِ إِلَى قَلْبِهِ سَبِیلًا وَ لْیَصرِف بَصَرَهُ عَنهَا؛[18] هرگاه فردی از شما زنی (زیبا) را دید که او را به شگفتی واداشت، به نزد همسر خود برود؛ چرا که همسر او نیز مثل همین خصوصیات را داراست. پس اجازه نفوذ شیطان را به قلب خویش ندهد تا چشم خود را از آن زن برگرداند».

12- پرهیز از بدگمانی

هر صفتی که به اندازه و در جای مناسب مورد استفاده قرار نگیرد؛ به صورت معکوس عمل خواهد کرد. اصل غیرت که در نهاد مرد از سوی پروردگار متعال به ودیعه گذاشته شده، صفتی برین است، اما اگر این صفت دچار نوسان و افراط و تفریط شود؛ می‌تواند سبب بحران و اختلاف در خانواده شود. حضرت می‌فرمایند: «إِیَّاکَ وَ التَّغَایُرَ فِی غَیرِ مَوضِعِ الْغَیرَهِ- فَإِنَّ ذَلِکَ یَدعُو الصَّحِیحَهَ مِنهُنَّ إِلَى السُّقْمِ وَ لَکِن أَحکِم أَمرَهُنَّ؛[19] بپرهیز که غیرت نابجا، زن سالم را به بیماری می کشاند و پاکدامن را به بدگمانی (و اندیشه گنهکاری) درباره آن محکم کار کن».

13- پرده پوشی عیوب

برای در امان ماندن از آسیب های روحی و جسمی، زن و مرد به همدیگر به عنوان پوشش و عایق در برابر آسیب ها نیازمندند. امام علی علیه السلام می فرمایند: «استُر عَوْرَهَ أَخِیکَ لِمَا تَعلَمُهُ فِیک؛[20] گناه و لغزش برادرت را بپوشان، چون آن را در خودت نیز سراغ داری».

14- بردباری

یکی از لوازم زندگی توأم با آرامش و محبّت، صبر و تحمل در طول زندگی است. زن و مرد باید با همفکری و سنجیدن تمام جوانب مسائل و مشکلاتشان از هرگونه تک روی و خودکامگی و استبداد رأی اجتناب کنند. امام علی علیه الاسلام می فرمایند: «الصَّبرُ أَحسَنُ خلل [حُلَلِ] الإِیمَانِ وَ أَشرَفُ خَلَائِقِ الإِنسَان؛[21] صبر نیکوترین خصلت ایمان و ارجمندترین خوی انسان است».

منبع: ماهنامه پاسدار اسلام، سیدجواد حسینی، شماره ۴۳۵– ۴۳۶، اردیبهشت و خرداد ۱۳۹۷.

پی نوشت ها:

[1]. قرب الاسناد، عبدالله حمیری، قم، مؤسسه آل البیت، اول، ص ۵۲.

[2]. مریم، ۹۶.

[3]. روم، ۲۱.

[4]. کشف الغمه فی معرفه الائمه، علی اربلی، بنی هاشمی تبریز، اول، ۱۳۸۱ ق، ج ۱، ص ۳۶۲.

[5]. بحارالانوار، ج ۲۳، ص ۱۳۳؛ ریاحین الشریعه، ج ۱، ص ۱۰۱.

[6]. همان.

[7]. بقره، ۱۸۷.

[8]. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، قم جامعه مدرسین، اول، ۱۳۶۳ ق، ص ۱۱۳.

[9]. من لایحضره الفقیه، ابن بابویه صدوق، جامعه مدرسین، قم، اول، ۱۴۱۳ ق، ج ۳، ص ۴۸۳.

[10]. غررالحکم، ص ۱۵۸.

[11]. کشف الغمه، ج 1، ص 363.

[12]. غررالحکم، همان، ص ۸۷.

[13]. غررالحکم، ص ۴۰۵.

[14]. همان، ص ۱۲.

[15]. بحارالانوار، ج ۳۷، ص ۱۰۳، تفسیر برهان، ج ۱، ص ۱۰۴.

[16]. تحف العقول، حرانی، ص ۱۳۰.

[17]. غررالحکم، ص ۴۵۷.

[18]. تحف العقول، حرانی، ص ۱۲۵.

[19]. جامع احادیث الشیعه، مرحوم بروجردی، ج۲۵ ، ص ۵۸۰.

[20]. الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، تهران، اسلامیه، ج ۸، ص ۲۴.

[21]. تصنیف غررالحکم و درالکلم، تمیمی آمدی، ص 281