تربیت فرزند در سیره امام مجتبی علیه السلام
از آنجا که امامان معصوم بهترین شیوه های تربیتی فرزند را فراروی پیروان خود نهاده اند، سیره و سبک زندگی آنان می تواند به عنوان موفق ترین الگوهای تربیتی مطرح شود.
تربیت فرزند، یکی از مهم ترین وظایف والدین و مربیان در عرصه زندگی است. تربیت، به معنای شکوفا نمودن استعدادهای درون انسان ها و هدایت غرایز نهفته آنان به سوی قله کمال و رستگاری می باشد. تربیت، مجموعه تلاش های سنجیده و منظم برای نیل به هدف های مشخص و شکوفاسازی توان های بالقوه در تمام ابعاد وجودی انسان است. از آنجا که امامان معصوم بهترین شیوه های تربیتی فرزند را فراروی پیروان خود نهاده اند، سیره و سبک زندگی آنان می تواند به عنوان موفق ترین الگوهای تربیتی مطرح شود. در این نوشتار، به بیان مهم ترین عوامل و شیوه های مؤثر تربیت از منظر امام حسن مجتبی علیه السلام می پردازیم.
تربیت فرزند، یکی از مهم ترین وظایف والدین و مربیان در عرصه زندگی است.
1- خانه و خانواده
خانواده، از مهم ترین عوامل تربیتی محسوب می شود که هدف از آن، ایجاد و پرورش نسل و هدایت آن به سوی اهداف صحیح تربیت می باشد و با پیدایش فرزند، جلوه ای تازه به خود می گیرد. نتیجه این پیوند، فرزندانی است که هر کدام ممکن است در آینده سرباز یا سربار جامعه باشند. روان شناسان اجتماعی، خانواده را یکی از پاسداران آثار تمدن می دانند. در مورد تأثیر و نقش خانواده در روند صحیح تربیت، از امام مجتبی علیه السلام سخنان قابل توجهی به ما رسیده است. در این میان، والدین نقش اساسی در تربیت فرزند دارند.
- نقش پدر صالح
پدر، رکن مهم خانواده است و باید دارای شرایط و صفات پسندیده ای باشد. امام مجتبی علیه السلام به مردی که برای نظرخواهی به حضورش آمده بود، فرمود: «زَوِّجْهَا مِنْ رَجُلٍ تَقِيٍّ فَإِنَّهُ إِنْ أَحَبَّهَا أَكْرَمَهَا وَ إِنْ أَبْغَضَهَا لَمْ يَظْلِمْهَا؛[1] شایسته است که همسر دخترت مردی با تقوا و مؤمن باشد؛ زیرا اگر او دختر تو را دوست بدارد، وی را احترام خواهد کرد و اگر از او خوش دل نباشد، به وی ستم روانمی دارد». مطمئناً اگر پدر به عنوان مدیر خانواده، فردی صالح و باایمان باشد، همسر و سایر اعضای خانواده را در پرتو مهر و محبت خویش قرار می دهد و در اثر شایستگی های معنوی خویش، کانون خانواده را به محیطی امن تبدیل نموده، زمینه تربیت فرزندانی باایمان و مسئولیت پذیر را فراهم خواهد ساخت.
- تأثیر مادر شایسته
مادر نقش قابل توجهی در رشد و شکوفایی استعداد فرزندان در محیط خانه دارد؛ تاآنجا که یکی از عوامل سعادت و شقاوت انسان را در گرو اعمال مادر او دانسته اند. حضرت مجتبی علیه السلام در مورد نقش ویژه مادر در ساختار شخصیت افراد سخنی دارد که ما را در درک این مهم یاری می کند. آن حضرت هنگامی که با معاویه مناظره می کرد، در مورد یکی از علل شقاوت معاویه و سعادت خویش، به نقش مادر اشاره کرد و فرمود: «مادر من، فاطمه علیها السلام و مادربزرگم، خدیجه علیها السلام [و سعادت ما خانواده در اثر تربیت چنین مادرانی پاک] می باشد و مادر تو هند است و مادر بزرگت قتیله [و در دامن چنین زن پست و فرومایه ای، پرورش یافته ای و این گونه اعمال زشت از تو سر می زند]».[2]
مادر نقش قابل توجهی در رشد و شکوفایی استعداد فرزندان در محیط خانه دارد.
مادر به عنوان یک موجود عاطفی، در ایجاد محیطی آرام برای فرزندان مؤثر است و نقش تعیین کننده ای از هنگام انعقاد نطفه تا رسیدن به سنّ آموزش کودکان دارد و به خصوص در دوران بارداری و هنگام شیردادن که شخصیت روانی و اخلاقی کودک ساخته می شود، مادر منبع تغذیه مستقیم کودک می باشد.
امام صادق علیه السلام هم فرموده است: «طُوبَى لِمَنْ كَانَتْ أُمُّهُ عَفِيفَةً؛[3] خوشا به حال کسی که مادری پاکیزه و پاک دامن داشته باشد».
مادر یک وزیر
نوشته اند صاحب بن عباد، از وزرای نیکوکار آل بویه، در دوران کودکی که به مسجد می رفت تا درس بخواند، مادرش هر روز یک دینار و یک درهم به او می داد و می گفت: «آن را به نخستین فقیری که برخورد نمودی بده». این شیوه مادر، تا دوران جوانی او همچنان ادامه داشت. وقتی هم که او به مقام وزارت رسید، هر شب به خدمتکار خود که رختخوابش را پهن می کرد، سفارش می کرد یک دینار و یک درهم زیر بسترش بگذارد، تا هنگام صبح فراموش نکند و آن را به فقیر بدهد. این چنین بود که این مرد بزرگ، بر اثر تربیت، در سخاوت و احسان و بخشندگی سرآمد عصر خود گردید.
صاحب به نویسندگان، شاعران، فقیهان، زاهدان، ادبا و حتی ادیب زادگانی که در بغداد بودند، کمک قابل توجهی می کرد و برای هر یک از آنان، سالیانه مبلغی می فرستاد. نام برخی از این افراد، در کتب رجال و تاریخ ثبت است. هرکس در ماه رمضان بعد از عصر وارد خانه او می شد، حتماً باید افطار می کرد و برمی گشت. هر شب از ماه رمضان، در کنار سفره وی، افزون بر هزار نفر مهمان حاضر می شدند. خیرات و احسان هایی که او در ماه رمضان انجام می داد، برابر تمام احسان های سالیانه او بود.[4]
2- دوستان
بعد از خانواده، دوستان و هم بازی ها و هم کلاسی های یک کودک می توانند به عنوان عامل محیطی در تربیت و خلق و خوی او تأثیرگذار باشند. کودک و نوجوان، گرایش بسیاری به دوستانِ هم سن و سال خود دارد و بدون تردید، این همنشینی و هم گرایی دوستان در یکدیگر مؤثر خواهد بود. البته معاشرت با دوستان صمیمی، یک نیاز طبیعی است و لذت بخش ترین ساعات زندگی برای یک کودک و نوجوان، لحظاتی است که با دوستان سپری می کند.
امام مجتبی علیه السلام در این باره به فرزندنش می فرماید: «يَا بُنَيَّ لَا تُؤَاخِ أَحَداً حَتَّى تَعْرِفَ مَوَارِدَهُ وَ مَصَادِرَهُ فَإِذَا اسْتَنْبَطْتَ الْخِبْرَةَ وَ رَضِيتَ الْعِشْرَةَ فَآخِهِ عَلَى إِقَالَةِ الْعَثْرَةِ وَ الْمُوَاسَاةِ فِي الْعُسْرَةِ؛[5] فرزندم! با هیچ کس دوستی نکن؛ مگر اینکه از رفت و آمد او آگاه گردی. هنگامی که دقیقاً بررسی نمودی و معاشرت با او را برگزیدی، آن گاه با او بر اساس گذشت و چشم پوشی از لغزش ها و یاری کردن در سختی ها، دوستی کن». امام در این کلام نورانی، نقش دوست را در زندگی به فرزندش گوشزد می کند.
3- محیط
انسان با رفت و آمد به مجالس و محافل، تحت تأثیر رفتارها و حرکات شرکت کنندگان در آن محیط ها قرار می گیرد. امام حسن مجتبی علیه السلام در سخنی، هم به اصل تأثیر مجالس اجتماعی و محیط اطراف اشاره دارد و هم به شرکت در محافل سالم و مفید توصیه و ترغیب می نماید؛ آنجا که می فرماید: «مَنْ أَدَامَ الِاخْتِلَافَ إِلَى الْمَسْجِدِ أَصَابَ إِحْدَى ثَمَانٍ آيَةً مُحْكَمَةً وَ أَخاً مُسْتَفَاداً وَ عِلْماً مُسْتَطْرَفاً وَ رَحْمَةً مُنْتَظَرَةً وَ كَلِمَةً تَدُلُّهُ عَلَى الْهُدَى أَوْ تَرُدُّهُ عَنْ رَدًى وَ تَرْكَ الذُّنُوبِ حَيَاءً أَوْ خَشْيَةً؛[6] کسی که پیوسته به مساجد رفت و آمد داشته باشد، یکی از هشت بهره نصیبش خواهد شد: 1- یافتن دلیل محکم و قاطع در راه هدف؛ 2- آشنایی با دوستان جدید؛ 3- استفاده از دانش های نو و اطلاعات تازه و ناب؛ 4- رسیدن به رحمتی مورد انتظار از طرف خداوند؛ 5- یاد گرفتن راه های صحیح و هدایت بخش؛ 6- آموختن سخنانی که او را از لغزش ها و خطاها بازمی دارد؛ 7- ترک گناه و معصیت از ترس خداوند؛ 8- خودداری از گناه به جهت شرم از مردم و ترس از رسوایی».
4- استفاده از حس کمال جویی
کودکان و نوجوانان، فطرتاً کمالات و صفات زیبای انسانی را دوست دارند. مربی می تواند از طریق ارضای صحیح تفوق خواهی، شاگردان خود را به سوی اهداف مورد نظر خویش هدایت کند و آنان را با دلگرمی و نشاط به کسب کمالات وادار سازد. امام مجتبی علیه السلام روزی فرزندان خود و فرزندان برادر خویش را دعوت کرد و به آنان فرمود: «همه شما، کودکانِ اجتماع امروز هستید و امید می رود که بزرگانِ جامعه فردا باشید. دانش بیاموزید و در کسب علم کوشش کنید. هر کدام که نمی توانید در مجلس درس مطالب استاد را حفظ کنید، آن ها را بنویسید و نوشته ها را در منزل نگه داری نمایید تا در موقع لزوم مراجعه کنید».[7] آن حضرت با این روش صحیح تربیتی، فرزندان را به کسب دانش و درس خواندن ترغیب و تشویق می کند.
از دیگر روش های تربیت در سیره آن امام همام، معرفی اسوه های تربیت و تحکیم خودباوری است که به وسیله راه های ذیل تحقق می یابد: 1- احترام به کودک؛ 2- هم بازی شدن با او؛ 3- انتخاب نام زیبا؛ 4- مشورت با فرزندان؛ 5- سلام کردن به کودکان و عمل به گفته ها.
پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله بارها امام حسن و امام حسین علیهما السلام را در ایام کودکی احترام می نمود. در روایتی آمده است که روزی پیامبر صلی الله علیه و آله امام حسن علیه السلام را در آغوش گرفت و بوسید و سپس فرمود: «إِنَّ ابْنِي هَذَا سَيِّدٌ؛[8] این پسر من، آقاست».
کودک و نوجوان، فطرتاً به دنبال الگو می گردد و این خواسته درونی او در حسّ تقلید وی جلوه می کند. والدین و مربیان، باید با معرفی الگوهای صحیح، حسّ تقلید او را جهت دهند. آنچه در این میان اهمیت دارد، شناساندن الگوهای راستین است. این شیوه در قرآن کریم فراوان دیده می شود. قرآن کریم با معرفی الگوهای کامل، به آموزش خوبی ها و کمالات و فضایل انسانی می پردازد. حضرت مجتبی علیه السلام نیز به پیروی از قرآن، در سیره تربیتی خویش این روش را دنبال می کند. آن حضرت بعد از شهادت علی علیه السلام خطابه بلیغی ایراد کرد و در ضمن آن، به معرفی شخصیت ممتاز علی علیه السلام پرداخت و فرمود: «ای مردم! در این شب، مردی از دنیا رفت که در هیچ کارِ نیکی، پیشینیان بر او سبقت نگرفتند و بندگان خدا در هیچ سعادتی نمی توانند به او برسند. او به همراه پیامبر صلی الله علیه و آله جهاد می کرد و جان خود را فدای او می نمود». آن گاه با شمردن صفات دیگرِ امیرمؤمنان علیه السلام، او را به عنوان امام و الگوی مردم مطرح می کند.[9]
منبع: کتاب ره توشه راهیان نور، رمضان 1397، عبدالکریم پاک نیا.
پی نوشت ها:
[1]. طبرسی، مکارم الاخلاق، ص 204.
[2]. شیخ مفید، الارشاد، ج 2، ص 15.
[3]. شیخ صدوق، علل الشرائع، ج 2، ص 564.
[4]. عبدالکریم پاک نیا، پدر، مادر شما را دوست دارم، ص 24.
[5]. ابن شعبه حرانی، تحف العقول، ص 233.
[6]. همان، ص 235.
[7]. شهید ثانی، منیة المرید، ص 340.
[8]. طبرسی، اعلام الوری، ص 211.
[9]. شیخ عباس قمی، منتهی الآمال، ج 1، ص 225
