تغذیه تکمیلی یعنی افزایش تدریجی طیف وسیعی از مواد غذایی (علاوه بر شیر مادر) به برنامه غذایی شیرخوار، به نحوی که فرزندتان بتواند به تدریج و در حدود یک سالگی از همان غذایی که بقیه افراد خانواده می‌خورند، استفاده کند. اکثر شیرخواران پس از پایان شش ماهگی علاوه بر شیر مادر، نیازمند دریافت مقداری انرژی بیشتر و برخی از مواد غذایی و ریزمغذی‌ها هستند. به این دسته از مواد غذایی، غذای کمکی و به این نوع تغذیه، تغذیه تکمیلی می‌گویند.
اصول بهداشتی در تهیه و نگهداری غذای کمکی
- قبل از تهیه غذا ، باید دست هایتان را با آب و صابون بشوید.
- ظرف‌های مورد استفاده، وسایل تهیه مواد اولیه غذا مانند سطح میز، تخته گوشت خردکردنی یا سبزی خردکنی باید شسته و تمیز باشند.
- ظرف‌های غذای کودک باید مشخص و جدا باشد، از بشقاب دیگران غذا نخورد و بعد از هر مرتبه استفاده، ظرف غذای کودک کاملاً با آب و مایع ظرفشویی شسته شود.
- قبل از غذا دادن به شیرخوار، مادر باید علاوه بر شستن دست‌های خود با آب و صابون، دست و صورت کودک را نیز بشود.
- توصیه می‌شود غذای کمکی، حتی الامکان به مقدار نیاز روزانه تهیه شود تا کودک از غذای تازه بهره‌مند گردد.
- اگر غذای تهیه شده بیشتر از مصرف یک وعده غذایی باشد باید برای نگهداری بقیه غذا بلافاصله آن را در ظرف تمیز و کوچکی که در آن کاملاً بسته می‌شود (هر ظرف برای یک وعده) قرار داد و بعد از خنک شدن که معمولاً یکی دو ساعت طول می‌کشد در یخچال(5-4 درجه سانتی گراد) گذاشت و نگهداری نمود.
- نگهداری غذای کمکی در یخچال برای 24 ساعت تا حداکثر 48 ساعت اشکالی ندارد.
- برای تغذیه کودک از غذایی که داخل یخچال نگهداری شده است توجه داشته باشید که به میزان مورد نیاز برای یک نوبت تغذیه کودک غذا از یخچال خارج کنید و همان مقدار را گرم کنید. هنگام داغ کردن غذا باید آنرا کاملاً به هم زد تا همه اجزا آن به طور یکنواخت حرارت ببیند، سپس با امتحان کردن و اطمینان از ولرم شدن آن، غذا را به کودکتان بدهید.
- غذای تهیه شده تا دو ساعت در دمای اتاق قابل نگهداری است و نیازی به داغ کردن مجدد ندارد (البته غذای کمکی که با شیر تهیه می‌شود تنها تا یک ساعت قابل نگهداری است).
- در مواردی که مادر به دلیل مشغله زیاد امکان تهیه غذای روزانه را ندارد، می‌توان غذا را به مقدار بیشتر و برای مصرف یک هفته تهیه کنید، سپس آن را به اندزه‌های یک وعده‌ای تقسیم نماید، در ظرف‌های کوچک و تمییز (که درآن کاملاً بسته می‌شود) بریزد و در فریز نگهداری کنید.
- توجه داشته باشید که غذای کمکی فریز شده را نباید در دمای اتاق ذوب کرد، بلکه باید از شب قبل آنرا در یخچال گذاشت تا از حالت فریز خارج شود. و هنگام استفاده آنرا در قالمه کوچکی ریخته و دوباره داغ کرد.
روش های کاربردی در تغذیه تکمیلی مطلوب شیرخوار
منظور از تغذیه تکمیلی مطلوب، تنها توجه به نوع و مقدار غذا نیست، بلکه شامل نحوه غذا دادن به شیر خوار نیز می‌شود. یعنی چگونه؟ چه وقت؟ کجا؟ و چه کسی به او غذا می‌دهد!
بنابر این با به کارگیری نکات زیر که در تغذیه صحیح شیرخوار اهمیت ویژه‌ای دارد، می‌توان "تغذیه تکمیلی مطلوب" را برای او فراهم نمود.
1) شیرخوار هنگام غذا خوردن باید در محل امن و راحتی قرار گیرد و مشتاق غذا خوردن باشد و مادر یا مراقب، با خوش خلقی و تشویق او به خوردن غذا، این زمان را برایش لذت بخش کند.
2) هنگام غذا خوردن، بهتراست کودک راست بشیند و مقابل مادر یا پدر باشد. به این ترتیب کودک می‌تواند آن چه را که در مورد غذا باید کشف کند، انجام دهد و احتمال خفگی به دلیل پرت شدن غذا به گلویش کاهش می‌یابد. در صورت امکان یک صندلی مخصوص غذای کودک برای این کار تهیه کنید.
3) غذا دادن به کودک باید با صبر و حوصله و همراه با نگاه کردن به چشمان کودک، لبخند زدن و گفتار خوب باشد.
4) نباید به شیرخواری که خواب آلوده یا در وضعیت دراز کشیده است غذا داد.
5) شیرخوار را باید به خوردن تشویق کرد، ولی نباید به اجبار متوسل شد. محیط او باید آرام باشد و حواس و توجهش به چیز دیگری جلب نشود.
6) گاهی مادران اجازه نمی‌دهند کودک مطابق میل و نیاز خود غذا طلب کند در حالی که بهتر است اشتیاق و اشتهای کودک حتمآ در نظرگرفته شود.
7) غذا باید با توجه به توانایی‌ها و مهارت‌های تغذیه‌ای کودک، تهیه و به او ارائه شود.
8) ضمن غذا دادن به شیرخوار، می‌توان به او اجازه داد که از انگشتانش استفاده کند و به غذا دست بزند و آن را به دهان ببرد.
9) شیرخواران بزرگ تر از 9 ماه اصرار دارند که با دست خودشان غذا را بردارند و بخورند. البته باید در غذا خوردن به کودک کمک کرد، ولی نباید او را تنها گذاشت.
10) چنانچه کودک از خوردن بعضی غذاها رو گردانی کرد، می‌توان با تغییر در ظاهر و قوام غذا، رعایت تنوع و استفاده از برخی ادویه‌ها (زرد چوبه) و چاشنی‌ها (آب لیمو ترش تازه، آب نارنج تازه، آب هویج) و سبزی‌های خوشبوی سائیده شده او را به خوردن غذا تشویق کرد.
11) در صورتی‌که شیرخوار غذای کمکی را نخورد، مادر نباید آن را به کلی از برنامه غذایی او حذف نماید، بلکه بهتر است هر چند روز یک بار مجدداً آن را تهیه و به کودک ارائه کند. زیرا اغلب شیر خواران پس از 7یا 8 بار و گاهی هم ده یا پانزده بار ارائه همان غذا، نهایتاً آن را می‌پذیرند.
12) اگر شیرخوار بعضی روزها، کمتر از آن چه انتظار می‌رود غذا بخورد، مهم نیست. زیرا مقدار غذایی که در طی یکی دو هفته می‌خورد اهمیت دارد.
13) با توجه به مراحل تکامل کودک، نباید انتظار داشت که شیرخوار هنگام غذا خوردن خیلی تمیز و مرتب بماند. با تمرین بیشتر، مرحله ریخت و پاش به تدریج کمتر می‌شود. برخی کارهای او مانند پرت کردن غذا، بازی کردن با غذا و... را می‌توان با آرامش و ملایمت محدود کرد.
14) برای این که شیرخوار لباسش را کثیف نکند و در خوردن هم آزاد باشد، می‌توان از پیش بند و سفره استفاده کرد.
15) وقتی شیرخوار بزرگتر می‌شود و می‌تواند به تنهایی بشیند، بهتر است او را با سایر اعضا خانوده سرمیز غذا یا سفره نشاند تا همزمان با غذا خوردن دیگران، او هم با کمک یکی از افراد خانواده غذایش را بخورد.
16) چون خانواده در برابر تغذیه کودک مسئولیت دارد، لذا بهتر است پدر و سایر افراد خانواده نیز با میل و علاقه و رغبت در تغذیه کودک مشارکت نمایند، ولی هرگز با زور به او غذا ندهید.
17) اگر شیرخوار غذایش را خوب می‌خورد باید او را تحسین کرد و اگر نمی‌خورد نباید ناراحت و مایوس شد.
18) بهترین راه تشویق شیرخواری که خوب غذا می‌خورد" آفرین گفتن " به او "، دست زدن " برای او و "به به" گفتن است. مثلاً "آفرین سارا جان که همه غذایت را خوردی، همه برای او دست بزنید."
19) هر ماه غذایی که به شیرخوار داده می‌شود، به خصوص اگر جدید باشد، باید نام برده شود تا کودک علاوه بر طعم آن با اسمش هم آشنا شود. مثلاً باید گفت الان "مهسا کوچولوی ما سوپ می‌خورد، به به چه سوپ خوشمزه‌ای!"
20) اگر کودکتان از غذا خوردن لذت ببرد، زودتر یاد می‌گیرد که شخصاً غذا بخورد.
نکات اساسی درمورد تغذیه تکمیلی
مهم ترین نکته آن است که درسن 6 تا 12 ماهگی، هنوز هم غذای کودک شیر مادر است و بهتر است غذای کمکی بعد از تغذیه با شیر مادر و نه با فاصله زیاد، داده شود. در صورتی که شیرخوار بعد از غذای کمکی باز هم تمایل داشت شیرمادر بخورد، اشکالی ندارد.
اگر غذا در فواصل تغذیه با شیرمادر داده شود ممکن است موجب کاهش ترشح شیرمادر و یا حتی جایگزین آن گردد.
غذای کمکی هنگام شروع و در دفعات اول، باید کمی غلیظ تر از شیر مادر باشد. پس ازچند روز، غلظت آن بیشتر و مانند ماست معمولی، یعنی بسیار نرم و به تدریج ظرف چند روز دیگر با توجه به توان بلع شیرخوار بر غلظت آن افزوده شود به طوری که هنگام کج کردن قاشق به راحتی از آن نریزد.
روزهای اول می‌توان مقدار کمی از غذا را روی نوک قاشق گذاشت و به شیر خوار داد. همچنین مادر می‌تواند دست خود را بشوید و با انگشت خود غذا را در دهان شیرخوار بگذارد. به هیچ وجه نباید غذا را با بطری و یا سرپستانک به شیرخوار داد.
دفعات تغذیه تکمیلی معمولاً دو تا چهار بار در روز است و نیازی نیست که شیرخوار بعد از هر بار تغذیه با شیر مادر، غذای کمکی دریافت کند.
مقدار غذای کمکی در زمان شروع، حدود یک تا دو کاسه مربا خوری است. فقط زرده تخم مرغ استثنائا است و در ابتدا باید به اندازه یک نخود با کمی شیر مادر یا فرنی مخلوط و نرم شود.
افزایش مقدار غذا بر حسب میل شیرخوار است، ضمن این که نباید با تحمیل و اجبار خورانده شود. از طرفی هم نباید آن قدر زیاد باشد که منجر به مشکلات گوارشی مثل استفراغ و یا کاهش دریافت شیر مادر و طولانی‌تر شدن فواصل شیرخوردن شود.
مواد غذایی چه از نظر نوع و چه از نظر مقدار و تعداد وعده‌ها باید به تدریج به برنامه غذایی شیرخوار اضافه شوند.
بین اضافه کرد نمواد غذایی جدید بهتر است 3 روز فاصله گذاشت تا اگرشیرخوار به ماده غذایی خاصی عدم تحمل و یا حساسیت نشان داد، نوع آن مشخص شود. به این ترتیب دستگاه گوارش کودک فرصت عادت کردن به مواد غذایی جدید را پیدا می‌کند. درمورد سبزی‌هایی مانند سیب زمینی، هویج، گشنیز، جعفری و کدو که احتمال عدم تحمل و حساسیت آن‌ها کمتر است، می‌توان هر روز یک نوع جدید را اضافه نمود.
برای تهیه غذای کمکی لازم است به تدریج از همه گروه‌های غذایی مانند غلات و مواد نشاسته‌ای، گوشت و جانشین‌های آن (تخم مرغ، حبوبات، مغزها) لبنیات، سبزی‌ها و میوه‌ها به ویژه سبزی‌های سبز تیره و نارنجی و میوه‌های زرد و نارنجی استفاده شود.
