حساسیت غذایی در کودکان

حساسیت غذایی یا تظاهر ناخواسته سیستم ایمنی کودک به علت مصرف مواد غذایی ممکن است به صورت عدم تحمل غذا نظیر (کمبود لاکتاز) و یا به صورت حساسیت به غذا باشد. 4 تا 6 درصد کودکان (یک نفر از هر  20 تا 25 کودک) دچار حساسیت غذایی هستند که حدود 90% این حساسیت‌ها مربوط به مصرف 6 ماده غذایی شامل شیر گاو، تخم مرغ، بادام زمینی، مغزها (مانند گردو و فندوق)، سویا و گندم است. سایر مواد غذایی آلرژی زا عبارتند از؛ گوشت خوک، ماهی، صدف، میگو، مرکبات، گوجه فرنگی، ذرت، شکلات و افزودنی‌های مواد غذایی.

پختن غذا معمولاً نمی‌تواند از حساسیتی پیشگیری کند، ولی ممکن است شدت حساسیت زایی آن را کاهش دهد.

نشانه های حساسیت غذایی در کودکان

در شیرخواران واکنش های موقتی و غیرآلرژی به بعضی از مواد غذایی خصوصاً میوه‌ها شایع است که می‌تواند به صورت جوش‌ها و خشکی اطراف دهان (به علت آنزیم ها و اسیدهای طبیعی موجود در گوجه فرنگی، پرتقال و کیوی) یا اسهال (به دلیل قند زیاد در آب میوه و دیگر نوشیدنی‌ها) یا قرمزی اطراف دهان و یا بروز کهیر در سطح بدن، نمایان گردد.

اکثر مادران با نشانه های آلرژی کودک خود آشنا هستند. علائم شایع حساسیت شامل؛ تظاهرات تنفسی، گوارشی یا پوستی است. بنابراین سرفه های خشک و پشت سرهم، گرفتگی بینی، عطسه های مکرر، آبریزش بینی، سرفه های مقاوم، خس خس سینه، وجود خون در مدفوع، اگزما و کهیر همچنین گریه و جمع کردن پاها به روی شکم، نفخ شکم، استفراغ و اسهال می‌توانند نشانه هایی از تظاهرات آلرژی به غذا باشد.

گاهی ممکن است علائم خطرناکی از قبیل تورم شدید صورت، حلق، گلو و یا انقباض شدید ناحیه حنجره، خس خس سینه و تنگی نفس شدید، کاهش فشار خون یا افت سطح هوشیاری در کودک بروز نماید (آنافیلاکسی) که یک حالت خطرناک و اورژانس بوده و باید سریعآ به بخش اورژانس مراجعه شود.

نحوه شروع غذای کمکی در کودکان دارای حساسیت غذایی

در این شیرخواران در ابتدا باید از غذاهایی استفاده کرد که امکان حساسیت زایی کمتری دارند و هر غذا نیز به صورت تک‌تک با فواصل یک هفته‌ای وارد برنامه غذایی کودک شود. و درصورتی‌که علائم حساسیت مشاهده نشد به تدریج بر مقدار آن اضافه شود. در صورتیکه کودک حساسیت واضحی به غذا از خود بروز داد ممکن است گاهی لازم باشد فاصله شروع ماده غذایی جدید را به دو هفته و یا بیشتر افزایش دهید.

غذاهای مصرفی این کودکان باید در ابتدا از مواد خالص تهیه شده و ضمن پختن با آب تنها، با هیچ نوع ماده دیگری (به جز شیر مادر) مخلوط نشود، مثلا می‌توان در ابتدا از هویج، لوبیا سبز، کدو مسما، سیب زمینی درختی زرد، گلابی و از گروه گوشت‌ها از بوقلمون و بره و از گروه غلات از برنج استفاده نمود. در مورد حبوبات و غلات نیز باید تک‌تک آنها را مورد آزمایش قرار داد و اگر کودک حساسیت نشان نداد از مصرف مخلوط آن‌ها استفاده کرد.

از تجویز مواد غذایی که خاصیت حساسیت زایی زیادتری دارند باید حداقل تا12 ماهگی خودداری نمود. مثلاً مصرف بادام زمینی، شکلات و کنجد تا دو سالگی ممنوع است و حتی بادام زمینی را بعد از سه سالگی توصیه می‌کنند.

توجه:

با شروع غذاهای جدید برای حفاظت بیشتر از فرزندتان، حتمآ باید تغذیه با شیر مادر ادامه داشته باشد.

روش ارائه غذای کمکی به کودکان دارای حساسیت غذایی

در ابتدا مقدار کمی از ماده غذایی جدید روی گونه کودکتان بمالید، پس از 20 دقیقه اگرمحل، قرمز شود نشانه حساسیت جدی به آن ماده غذایی است و نباید آن را به کودکتان بدهید. و برای شروع مجدد، باید دو ماه دیگر صبر کنید.

در صورتی که محل تماس غذا با گونه قرمز نشده باشد مقدار کمی از آن را روی قسمت خارجی لب پایینی فرزندتان گذاشته و 20 دقیقه صبر کنید، اگر بعد از این مدت علائم آلرژی ظاهر نشد، احتمال آلرژی به این ماده غذایی کم است و می‌توانید آن را به طریق زیر به کودکتان بدهید:

روز اول:

صبح به عنوان صبحانه، نصف قاشق مرباخوری از غذای مورد نظر به فرزندتان بدید. اگر پس از 4 ساعت علائم حساسیت مشاهده نشد، ظهر به عنوان ناهار، می‌توانید یک قاشق مرباخوری از همان غذا را به او بدهید. پس از 4 ساعت اگر علائم حساسیت مشاهده نشد در نوبت بعدی غروب به عنوان شام، دو قاشق مرباخوری از همان غذا به او بدهید، ولی باز هم باید او را از نظر بروز واکنش های حساسیتی کنترل کنید. فراموش نشود که اگر هر تغییری در الگوی خواب کودک از قبیل بی قراری، گریه و بی خوابی مشاهده کردید، ممکن است به دلیل حساسیت غذایی باشد.

روز دوم:

روز دوم، غذای روز اول به کودک داده نمی‌شود، بلکه فقط از شیر مادر تغذیه می‌کند.

هدف این است که علائم حساسیت تاخیری به غذای خورده شده در روز قبل کنترل ‌شود. علائم حساسیت تاخیری معمولاً 6 تا 8 ساعت و یا بیشتر پس از خوردن غذا ظاهر می‌شود و اغلب شامل مشکلات تنفسی مانند گرفتگی بینی، عطسه مکرر، سرفه مقاوم و خس خس یا واکنش های پوستی از قبیل اگزما و کهیر است.

روز سوم:

اگر طی روز دوم علائم حساسیت ظاهر نشد، همان غذا با مقادیر بیشتر به او داده می‌شود. مثلاً صبح به عنوان صبحانه، سه قاشق مرباخوری و اگر علائم حساسیت ظاهر نشد در نوبت بعدی به عنوان ناهار، شش قاشق مرباخوری و بازهم اگر علائم حساسیت وجود نداشت در نوبت بعدی به عنوان شام، همان غذا برحسب تقاضا و اشتهای کودک و حداکثر تا هشت قاشق مرباخوری داده می‌شود ولی باز هم باید از نظر بروز واکنش های حساسیتی بر اوضاع کنترل داشته باشید.

روز چهارم:

روز چهارم باز غذای مورد نظر حذف و فقط از شیر مادر استفاده می‌کنید تا در طی روز علائم حساسیت تاخیری به غذای خورده شده روز قبل تحت نظارت باشد. اگر علائم حساسیت مشاهده نشد غذای داده شده برای کودکتان بی‌خطر است و می‌توانید آن را در برنامه غذایی او قرار دهید.

هر زمانی‌که علائم حساسیت بروز کند، باید فوراً دادن غذا را قطع کرد و اگر "آنافیلاکسی" (وجود یک علامت پوستی به اضافه یک علامت عمومی مانند تنگی نفس) بروز کرد برای شروع مجدد آن غذا باید با پزشک مشورت کنید.

مواد غذایی ممنوع در شیرخواران دارای حساسیت غذایی

شیرخوارانی که به برخی از مواد غذایی حساسیت نشان می‌دهند و یا از خانواده‌هایی هستند که زمینه آلرژی دارند، استفاده از مواد غذایی زیر ممنوع و یا شروع برخی از آنها باید با تاخیر انجام شود مانند: ذرت، محصولات دریایی (ماهی، میگو)، کیوی، خربزه، ادویه، آجیل، شیرگاو و گندم.

دراین کودکان خربزه، انبه، خرما، گیلاس، انواع توت‌ها، انواع مرکبات، انجیر، ذرت، گندم، ماست، پنیر سفید، ماهی و تخم مرغ به بعد از یک سالگی و بادام زمینی، مغزها (آجیل‌ها)، شکلات، کنجد و انواع تخمه ها به بعد از دو سالگی موکول می‌گردد. انجمن آسم و آلرژی آمریکا پیشنهاد می‌کند به کودکان در معرض خطر، ارائه فرآورده‌های شیر تا 12 ماهگی، تخم مرغ تا 24 ماهگی. بادام زمینی، ماهی و سایر محصولات دریایی باید تا 3 سالگی به تاخیر بیفتد.

به مادران شیرخوارانی‌که از شیر مادر محرومند و به شیر گاو هم حساسیت دارند، توصیه می‌شود که در درجه اول سعی کنند از پستان خود شیردهی را از سر گیرند در غیر این صورت از شیر سایر مادران و اگر این امر هم امکان نداشت از شیر گوسفند، بز یا شیر خشک تهیه شده از سویا (برخی شیرخواران که به شیر گاو حساسیت دارند به شیر سویا و شیر گوسفند و بز هم حساسیت نشان می‌دهند) و یا شیر مصنوعی که کازئین آن هیدرولیز شده باشد استفاده نمایند. بنابراین والدینی که به پزشک دسترسی دارند برای مشاوره و گرفتن دستورات لازم بهتراست با پزشک در تماس باشند.

توجه:

برای پیشگیری از بروز آلرژی در کودکانی که خود سابقه آلرژی دارند و یا زمینه حساسیت در خانواده وجود دارد توصیه می‌شود تغذیه انحصاری با شیر مادر، حداقل تا پایان شش ماهگی ادامه داشته باشد و غذای کمکی به هیچ وجه زودتر از پایان شش ماهگی شروع نشود. 

روند شروع مواد غذایی برای شیرخواران دچار حساسیت غذایی:

موارد استثنایی در تغذیه شیرخواران

اگر شیرخوار کوچک تر از 6 ماه مطابق منحنی رشد، وزن نگیرد آیا می‌توان غذای کمکی را زودتر شروع کرد؟

الف) درمورد شیرخوار کمتر از چهار ماه

اول باید اقدامات زیر انجام دهید و سپس بعد از 5 روز به پزشک متخصص مراجعه کنید.

• مشاوره با پزشک و اطمینان از عدم بیمار بودن کودک
• اطمینان مادر در مورد پستان گرفتن شیرخوار و نحوه درست دریافت شیر
• فشردن پستان در حین مکیدن شیرخوار
• تغذیه شیرخوار برحسب میل او و دفعات بیشتر، 12 بار در 24 ساعت با تاکید بر شیردهی در شب
• تخلیه کامل پستان در هر بار تغذیه
• دوشیدن شیر پَسین و تغذیه شیرخوار با این شیر با قاشق، فنجان یا sns  
• تاکید بر عدم استفاده از هیچ شیری به جز شیر مادر
• استفاده مادر از شیر افزاهای گیاهی یا دارویی

علیرغم توصیه‌های فوق، اگر بعد از 5 روز باز هم شیرخوار، وزن اضافه نکرده باشد، می‌توان از شیر دایه و یا شیر مصنوعی به عنوان شیر کمکی استفاده کرد که معمولاً بسته به سن شیرخوار دو تا چهار بار در روز و هر بار 30 تا 90 سی سی است که بعد از تغذیه با شیر مادر و از طریق قاشق، فنجان یا sns به شیرخوار داده می‌شود. به هیچ وجه از بطری و گول زنک استفاده نشود.

باید توجه داشت که تغذیه شیرخوار در شش ماه اول زندگی فقط شیر است، خواه شیر مادر و یا شیر مصنوعی. مسلماً شیر مادر ارجح است.

شروع غذای کمکی قبل از چهار ماهگی برای همه شیرخواران، ممنوع است.

ب) در مورد شیرخوار 4 تا 6 ماهه

بین 4 تا 6 ماهگی (120 تا 180 روزگی) اگر شیرخوار، علیرغم اقدامات ذکر شده، بعد از 5 تا 7 روز همچنان دچار کمبود وزن بود، می‌توان با پزشک متخصص از شیر دایه یا شیر مصنوعی به عنوان کمک شیر استفاده نمود و یا غذای کمکی را شروع کرد.

استفاده از شیر مصنوعی باید بعد از تغذیه مستقیم از پستان مادر و شیر دوشیده شده مادر باشد و بافنجان یا قاشق به شیرخوار داده شود و هرگز از بطری استفاده نکرد.

غذای کمکی توصیه شده برای این شیرخواران همان غذای ماه اول شیرخوارانی است که انحصارا 6 ماه با شیر مادر تغذیه شده‌اند.

بنابراین در سن 4 تا 6 ماهگی شروع غذای کمکی یا استفاده از شیر مصنوعی فقط با اثبات دریافت کم شیر مادر و عدم افزایش وزن مناسب کودک است.

تغذیه تکمیلی در نوزادانی که از شیر مادر محروم هستند

• شروع تغذیه تکمیلی در این شیرخواران نیز پایان 6 ماهگی است.
• به غذای آنان به هیچ وجه، نمک نباید اضافه شود.
• شیرخوار باید آب و مایعات بیشتری دریافت کند. 

در 6 ماه اول زندگی افزایش وزن به مقدار 15 تا 30 گرم در روز یا هفته ای 100 تا 200 گرم مناسب است.