آبادان یکی از شهرهای استان خوزستان، در جنوب غربی ایران واقع شده است و با داشتن پالایشگاه نفت، از شهرهای مهم ایران و خاورمیانه است.
واژه‌ی آبادان به معنی «محلی برای نگهبانی از آب» است. بطلمیوس، پدر جغرافیای یونان، «آبادان» را «آرپفانا» و «آپفادانا» نامیده است. معرب شده‌ی آن «عَبادان» است که از زمان پهلوی اول به «آبادان» تغییر نام داد.
عکس: پانورامیو، SevnP- سال ۱۹۶۲، سوخت‌گیری در آبادان
تاریخچه پالایشگاه آبادان
در سال ۱۲۸۷ خورشیدی نخستین چاه نفت ایران در مسجدسلیمان واقع در استان خوزستان کشف شد. یک سال بعد بود که شرکت نفت انگلیس و ایران در تاریخ ۱۹/۹/۱۲۸۸ خورشیدی با شیخ خزعلی، حاکم خوزستان، قراردادی منعقد کرد. طبق این قرارداد ۲.۵۸ کیلومترمربع از زمین‌های آبادان برای احداث پالایشگاه از شیخ خزعلی خریداری شد. از همان زمان طراحی پالایشگاه آبادان آغاز شد. عملیات ساخت تصفیه‌خانه نفت را مهندسان انگلیسی از شرکت نفت ایران و انگلیس انجام دادند.
آبادان میان رودخانه‌های اروند و بهمن‌شیر قرار داشت و آب مصرفی پالایشگاه به‌آسانی فراهم می‌شد؛ فاصله‌اش با خلیج‌فارس ۷۱ کیلومتر بود و به آب‌های آزاد دسترسی داشت، لنگرگاه مناسبی برای کشتی‌های نفت‌کش و باری به‌شمار می‌رفت و نزدیک مناطق نفت‌خیز قرارگرفته بود، بنابراین آبادان برای ساخت پالایشگاه بهترین گزینه بود.
باوجود همه‌ی امتیازهای آبادان برای تأسیس پالایشگاه، دوری ۲۲۰ کیلومتری از میدان‌های نفتی مشکلاتی ایجاد کرد. امکانات و تجهیزات فنی که برای احداث پالایشگاه لازم بود، از شهرهای اطراف تأمین می‌شد. از مسجدسلیمان تا آبادان خط لوله کشیدند.
به‌این‌ترتیب بود که چهار سال پس از پیدا شدن نفت در مسجدسلیمان، یعنی در سال ۱۲۹۱، پالایشگاه آبادان به‌عنوان نخستین تصفیه‌خانه‌ی کشور آغاز به کارکرد. ظرفیت روزانه‌ی پالایشگاه در زمان گشایش ۲۵۰۰ بشکه در روز بود.
نخستین کارگران پالایشگاه از میانمار یا برمه‌ی سابق آمده بودند. در سال‌های ۱۲۹۲ تا ۱۳۳۱ کیفیت محصولات انقدر پایین بود که شرکت نفت انگلیس و ایران نمی‌توانست به قراردادهایش عمل کند. در آن زمان این شرکت در تنگنای شدید مالی قرار گرفت. ویلیام ناکس دارسی، که امتیاز ۶۰ ساله نفت ایران را از مظفرالدین شاه گرفته بود، برای حل مشکلات ناگزیر شد با چرچیل معامله کند.
پالایشگاه آبادان در گذر جنگ‌های جهانی
طی جنگ اول جهانی، پالایشگاه آبادان توسعه یافت تا بتواند سوخت کشتی‌های انگلیسی را تأمین کند. نفت آبادان برای نیروی دریایی انگلیس آنقدر مهم بود که دولت انگلیس از پالایشگاه محافظت می‌کرد. طی سال‌های ۱۳۰۹ تا ۱۳۱۸ ظرفیت سالانه پالایشگاه آبادان از ۵ میلیون تن به ۱۰ میلیون تن رسید.
سربازان متفقین در پالایشگاه آبادان
زمان به جنگ دوم جهانی و شهریور ۱۳۲۰ رسید. ارتش متفقین بخش‌هایی از ایران را اشغال کرد. بنابراین، لازم بود اقدام‌های حفاظتی از پالایشگاه آبادان انجام شود. کمی دورتر از پالایشگاه، تصفیه‌خانه‌ای دروغین از حلبی با شعله‌های فروزان ساختند تا باعث گمراهی دشمنان شود.
در سال دوم جنگ جهانی پالایشگاه توسعه یافت و گنجایش آن به سالانه ۱۷ میلیون تن رسید. در آن زمان دستگاه‌های جدیدی برای تهیه‌ی بنزین هواپیما و دیگر فرآورده‌های نفتی به مجموعهی پالایشگاه اضافه شد. پالایشگاه آبادان با تأمین سوخت هواپیماهای متفقین و نقش مهمی که در پیروزی‌های آنها داشت، شهرتی جهانی پیدا کرد.
کارکنان پالایشگاه آبادان
در سال‌های ۱۳۰۰ تا ۱۳۰۳ ایرانیان کارهای غیر فنی پالایشگاه را بر عهده داشتند و همه‌ی کارهای فنی و اداری را انگلیسی‌ها انجام می‌دادند. برای کارکنان ایرانی مسکن در نظر گرفته نشده بود و در کپرهای حصیری زندگی را می‌گذراندند. در سال ۱۳۰۸ کارگران اعتصاب کردند و دولت از شرکت نفت خواست به دستمزد آنها رسیدگی کند.
به سال ۱۳۱۹ می‌رسیم که پالایشگاه ۳۰ هزار کارگر محلی داشت. از مدیران پالایشگاه آبادان تنها ۱۶ نفر ایرانی در رده‌ی مدیران میانی کار می‌کردند و بقیه انگلیسی بودند.
اگر بخواهیم نگاهی به وضعیت آبادان در آن مقطع زمانی داشته باشیم، باید بگوییم پالایشگاه بخش وسیعی از مرکز شهر را دربر گرفته بود.
به‌تدریج منطقه مسکونی کارگران و کارکنان پالایشگاه ساخته شد، اما این منطقه‌ها بر اساس سمَت شغلی کارکنان طراحی شدند. سلسله‌مراتب اجتماعی و شغلی در منطقه‌های مسکونی آبادان کاملاً رعایت می‌شد. این سلسله‌مراتب بعد از سال ۱۳۲۹ و ملی شدن صنعت نفت هم رعایت می‌شد.
منطقه‌های مسکونی زیرپوشش شرکت نفت ساختاری کاملاً طبقاتی داشتند و این اختلاف طبقاتی خط‌کشی شده در هیچ شهر دیگری در ایران به چشم نمی‌خورد. منطقه‌ی سرسبز و زیبای بِرِیم که خانه‌های مجللی داشت، کنار اروندرود واقع‌شده بود و مدیران بلندپایه‌ی انگلیسی پالایشگاه در آن ساکن بودند. بُوارده با خانه‌های مرفه به مدیران درجه‌دو اختصاص داشت و خانه‌های کوچک‌تر و ساده‌تر بهمن‌شیر، فرح‌آباد و جمشید متعلق به کارگران عادی بود.
ملی شدن نفت
در سال ۱۳۲۹ صنعت نفت ایران ملی شد و یک سال بعد کارکنان خارجی از مجموعهی پالایشگاه خارج شدند. نگهداری از این پالایشگاه به‌عهده‌ی کارکنان ایرانی سپرده شد و در مرداد سال ۱۳۵۲ اداره و کنترل پالایشگاه آبادان به‌طور مستقیم تحت نظر شرکت ملی نفت ایران قرار گرفت.
عکس: خوزنیوز
در شهریور ۱۳۵۶ پالایشگاه آبادان توانست به گنجایش روزانه‌ی ۶۰۰ هزار بشکه برسد و دوباره مهم‌ترین و بزرگ‌ترین پالایشگاه دنیا شود.
تاثیر جنگ بر پالایشگاه
تا پیش از جنگ با عراق تنوع فرآورده‌های پالایشگاه آبادان به ۱۰۸ نوع رسیده بود. با آغاز حمله‌ی عراق به ایران در روز ۲ مهر ۱۳۵۹ پالایشگاه برای نخستین بار بمباران شد. کارکنان پالایشگاه ستادهای اضطراری تشکیل دارند و با تلاش فراوان چندین دستگاه را از مواد نفتی تخلیه کردند. این کارکنان باشهامت بسیار چندین میلیارد دلار قطعه و وسیله را از پالایشگاه به مکان‌های امن بردند. با چیدن بشکه‌های فلزی و گونی‌های ماسه از تأسیسات محافظت می‌شد.
عکس: خوزنیوز
پالایشگاه آبادان که نزدیک رودخانه‌ی اروند و مرز عراق بود یکی از هدف‌های بمباران عراق در طی سال‌های جنگ بود. طی هشت سال جنگ ۲۳ واحد فرایندی خود را از دست داد و حدود ۲۴۲ نفر از کارکنان آن شهید شدند. پالایشگاه طی سال‌های جنگ از سرویس خارج شد و در مدار تولید قرار نداشت. پس از تصویب قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت سازمان ملل متحد و برقراری آتش‌بس میان ایران و عراق، فاز اول پالایشگاه آبادان با گنجایش ۱۳۰ هزار بشکه کار خود را آغاز کرد. در سال‌های بعد به‌تدریج دستگاه‌های دیگر آن در مدار تولید قرار گرفتند.
عکس: خوزنیوز
حادثه آتش‌سوزی در پالایشگاه
در خرداد سال ۱۳۹۰ طی انفجاری که در پالایشگاه آبادان رخ داد، آتش‌سوزی و پخش گازهای سمی اتفاق افتاد. در این حادثه تعدادی از کارکنان پالایشگاه کشته و زخمی شدند.
عکس: خوزنیوز
پالایشگاه آبادان کنونی
اکنون پالایشگاه آبادان ۱۰۳ سال عمر دارد و حسابی سرد و گرم روزگار را چشیده است. پالایشگاه آبادان همچنان بزرگ‌ترین پالایشگاه ایران است. این پالایشگاه در سال ۱۳۹۲ روزانه ۲۳ درصد کل بنزین و ۲۶ درصد بنزین پالایشگاهی ایران را تأمین می‌کرد.
عکس: خوزنیوز
اکنون با تمام ظرفیت خود فعالیت می‌کند و این فراورده‌ها را تولید می‌کند: گاز مایع، بنزین موتور، نفت سفید، نفت گاز، سوخت جت، نفت کوره، انواع روغن‌موتور پایه، انواع قیر، انواع حلال‌های نفتی، گوگرد، نفتای، خوراک آروماتیک پتروشیمی بندر امام و گاز، خوراک پتروشیمی آبادان.
عکس: پانورامیو، کیانوش مسعودی
واحدهای تولیدی پالایشگاه آبادان عبارت‌اند از: تقطیر در اتمسفر، تقطیر در خلأ، کاهش گرانروی، گاز مایع، کت کراکر، آلکیلاسیون، تبدیل کاتالیستی (بستر ثابت)، ایرومریزاسیون، تهیه پروپیلن، تصفیه بنزین، تصفیه هیدروژنی نفتا، گوگرد و واحدهای جانبی.
