-جغرافیای سیاسی شهرستان جاجرم:

شهرستان جاجرم در جنوب غربی استان خراسان شمالی قرار گرفته و از شمال به شهرستان مانه و سملقان، از غرب به شهرستان گرمه، از جنوب به استان سمنان، از جنوب شرق به استان خراسان رضوی، از شرق به شهرستان اسفراین و از شمال شرق به شهرستان بجنورد محدود می­شود. این شهرستان با مساحت 3654 كیلومتر دارای 3 شهر، 3 بخش، 5 دهستان و 55 آبادی است. جمعیت شهرستان جاجرم در سال 1390 بالغ بر 36898 نفر برآورد گردیده است.

-جغرافیای طبیعی شهرستان جاجرم:

شهرستان جاجرم به طور کلی با توجه به میزان بارندگی­های سالانه جزو مناطق خشک قلمداد می­شود و اقلیم بیابانی و نیمه ­بیابانی دارد. ارتفاعات واقع در شمال شهرستان كه از شرق به غرب در حاشیه شمال شهرستان امتداد دارد در مواردی بیش از 2000 متر ارتفاع دارند و به طور کلی باعث ایجاد آب و هوای ملایم­تری در این منطقه شده است. ارتفاعات منفرد جنوب شرقی شهرستان شامل بخشی از کوه­های جغتای است. رودخانه دایمی ولی کم آب و بسیار شور کالشور با جهت شرقی–غربی در جنوب شهرستان جریان دارد و به دشت کویر در جنوب شهرستان می­ریزد. بخش قابل ملاحظه­ای از اقلیم این منطقه کویری و استپی است. بلندترین قله شهرستان، كوه سالوك با حدود 2659 مترارتفاع است كه همراه با ارتفاعات شمال شهرستان به رشته كوه ­های آلاداغ متصل است.

-پیشینه تاریخی جاجرم:

شهرستان جاجرم به لطف موقعیت راهبردی خود بر سر راه­ های کاروان رو همواره مورد توجه قرار داشته و از دوران پیش از تاریخ تا ادوار متاخر اسلامی به طور پیوسته نقش بارزی را در تکامل فرهنگی خطۀ خراسان ایفا کرده است. وجود محوطه ­های بزرگ از دوره ­های نوسنگی، مسسنگی و عصر مفرغ از قبیل تپه پهلوان، حیدران و محوطه وسیع چَلو در پهنۀ شهرستان جاجرم آن را به یکی قدیمی­ترین استقرارگاه ­های بشری در خراسان شمالی بدل کرده است. پراکندگی زیاد محوطه ­های باستانی مربوط به دوران اشکانی و ساسانی در این شهرستان، از شکوفایی این خطه در دوره تاریخی با بهره ­گیری از موقعیت مناسب آن بر سر راه ابریشم و معادلات سیاسی و تجاری آن دوران حکایت دارد. بررسی گزارش ­های مورخان و جغرافی دانان دوره اسلامی نیز نشان از رونق این منطقه در سراسر دورۀ اسلامی دارد. ضرب مسکوکات مختلف به ویژه سکه ­های طلا در جاجرم طی دوره ایلخانی و ایجاد کاروانسراها و رباط ­های مختلف در بخش های مختلف آن، به بهترین وجه شکوفایی منطقه در سده ­های میانی اسلامی را بازگو می ­کند. این منطقه تا اواخر دوره قاجار اهمیت خود را حفظ نمود تا اینکه با ورود تجهیزات حمل و نقل مدرن، احداث راه ­های ترانزیتی و در پی آن حذف شبکۀ راه ­های قدیم و متروک ماندن راه ­های کاروانرو و کاروانسراها به تدریج از اهمیت آن کاسته شد و به سرعت افول کرد.

مسجد جامع جاجرم

شماره ثبت در فهرست آثار ملی: 1580

موقعیت: جاجرم، خیابان 15 خرداد جنوبی

بنای مسجد در میانه بافت تاریخی شهر جاجرم واقع شده كه هنوز بخش هایی از آنها مانند ارگ کاظم خان و باغ و بنای کوشک و برخی بناهای دیگر بر جای مانده ­اند. برخی پژوهشگران بنای اولیه مسجد جامع جاجرم را به دورۀ سلجوقی نسبت می ­دهند. این مسجد از نوع مساجد شبستانی است و پلان آن بسیار ابتدایی و مشابه طرح یک ایوانی است. ورودی بنا در ضلع شمالی آن قرار گرفته که به یک صحن کوچک به ابعاد 5/7×5/7 وصل می ­شود. در دو ضلع شرقی و غربی صحن مسجد شبستان هایی ساخته شده که هر یک حدود 3 متر عرض دارند. فضای شبستانها به وسیله طاق و ضربی پوشش یافته و به وسیله رواق هایی به صحن مرکزی مرتبط می ­شود. در پشت شبستان غربی یک فضای الحاقی در راستای شبستان اصلی ساخته شده که در فصول سرد سال به عنوان شبستان زمستانی از آن بهره می ­برده ­اند. سقف این تالار با طاق های لاچسبان پوشش یافته و در منتهی الیه جنوبی آن محرابی تعبیه شده است.

مسجد جامع جاجرم بر خلاف الگوی رایج مسجد سازی مناره ندارد و در مجموع نمای بیرونی آن ساده و عاری از تزیین است. فقط بر پیشانی ایوان و در محل ورود به گنبدخانه چند کاشی فیروزه ­ای کتیبه دار وجود دارد که به شدت آسیب دیده ­اند. به غیر از این بیشتر تزیینات در گنبد خانه تمرکز یافته که اغلب شامل تزیینات گچ بری، کاربندی ها، قطاربندی در قسمت محراب، لچکی ­ها و چند کتیبه است. در دوره ­های متاخر اسلامی (احتمالا صفوی) در برخی قسمت ها روی اندود گچ را با رنگ قرمز اخرایی تزیین کرده ­اند.

جهت صحن شمالی-جنوبی است و ضلع جنوبی آن از طریق یک ورودی بلند به فضای گنبدخانه منتهی می ­شود. محراب مسجد در ضلع جنوبی گنبدخانه، در میانه دیوار جنوبی قرار گرفته و 235 سانتی متر ارتفاع و 85 سانتی­متر عمق دارد. گنبد دایره ­ای بنا به کمک چهار فیلپوش که راس آنها به شکل ترکش ­های خورشیدی تزیین شده بر فضای مربعی گنبد خانه استوار شده است. در مرکز عرقچین گنبد نقش یک ستاره 24 پر به طور برجسته کار شده است. مصالح بنا از خشت و گل، چوب، سنگ و ملاط گچ است که به احتمال فراون در اصل پوشش کاشی داشته  که امروزه به غیر از بخش کوچکی  که از آن یاد شد از بین رفته است. مسجد جامع جاجرم در چندین دوره مرمت شده و به نظر می رسد در دوره تیموری تغییرات اساسی در آن به وجود آمده باشد؛ به نحوی که شاکلۀ کلی آن نشان از معماری دوره تیموری دارد.

اعتماد السلطنه در مطلع الشمس بنا را اینگونه توصیف می ­کند: بالای این صفه که کتیبه مقصوره است سه آجر کاشی نصب شده در روی یک آجر سبز که دو ثلث آن شکسته، نوشته شده است «توکلت» و در یک طرف «علی الله». در یک طرف و قیمابین صورتی شبیه به (مجمر) آویخته شده با خط سیاهی است و در گوشه دیگر آجر نوشته است «خدای بر آن بنده مسلمان» و زیر این عبارت «در کار» و زیر آن «بر عشر معروف» و زیر آن «دهه محرم سنه» پایین تر از آن «تقبل الله منه». در آجر کاشی وسط با خط جلی برجسته لفظ یا احد نوشته شده است. در بالای آجر سبز دیگر «لا اله الا الله محمد رسول الله» و در زیر فاتحه الکتاب، بعد از آن سوره توحید و در زیر «بتاریخ بیستم ماه سنه سبع و سبیعن» و بعد از «سبعه و سبعین» کلمه لایقرا که ظن قریب به یقین «خمسمائه» بوده و به نظر می­رسد در یک طرف طول آجر نیز نوشته شده است ان الدین عند الاسلام و در طرف دیگر شهد الله انه لا اله الا هو و الملائکه و اولوالعلم قائماً بالقسط. این آجرها را از محل دیگر به اینجا آورده و نصب کرده­اند حالا آ« محل خارج از مسجد بوده یا داخل الله اعلم...».

در حال حاضر کتیبه کاشی ­های ایوان جنوبی آسیب دیده و کلمه«خمسمائه» از بین رفته است. تحقیقات به عمل آمده در محل نشان می ­دهد در سال های پیش مسجد کتیبه ­ای داشته که اشعار روی آن تاریخ مرمت بنا را نشان می ­داده است: توفیق ز حضرت واحد شد درویش علی ساعی این مسجد شد تاریخ طلب نمودم از پیر خرد گفتا ز غنچه هـ ساقط شد ماده تاریخ درج شده در بیت دوم(کلمه غنج) سال 1034 را به عنوان تاریخ مرمت بنا ذکر کرده است. احتمالا در نمای ایوان جنوبی مسجد کاشی ­هایی وجود داشته که تاریخ احداث آن را نشان می ­داده و بعدها از بین رفته است. سه کاشی کنونی نیز احتمالا به هنگام تعمیرات از جای اصلی جابه جا شده و از هم دور افتاده ­اند. این کاشی ­ها که اعتماد السلطنه نیز شرح مفصلی از آنها ارائه کرده از نظرتکنیک ساخت و رنگ لعاب با کاشی هایی که زمانی درون مقبره علی ابن مهزیار در شرق شهر جاجرم وجود داشته قابل مقایسه ­اند. بنابر این تاریخ مذکور در آنها (557هـ) به زمان ساخت بنا ارتباطی ندارد.

تپه پهلوان

شماره ثبت در فهرست اثار ملی :16584

موقعیت:3 کیلومتری جنوب شرق جاجرم

تپه پهلوان یکی از مهم ترین و قدیمی ترین محوطه های دوره پیش از تاریخ در خراسان شمالی است که سابقه استقرار در آن به دوره نوسنگی و مس سنگی ،حدود هفت هزار سال قبل، می رسد. مطالعات باستان شناسی در این محوطه باستانی نشان داده تپه پهلوان به عنوان یک محوطه کارگاهی مربوط به تولید ابزارها و زیور آلات سنگی در بین سایر محوطه های باستانی استان از جایگاه ویژه ای برخوردار است.

آرامگاه خواجه علی بن مهزیار

شماره ثبت در فهرست آثار ملی : 16583

موقعیت: حومه شرقی جاجرم ، ابتدای جاده جاجرم - سبزوار

آرامگاه خواجه مهزیار از جمله آثار ارزشمند مذهبی - تاریخی شهرستان جاجرم به شمار می ­رود که ساخت آن را به دوره ایلخانی نسبت می ­دهند. این آرامگاه پلان چهارتاقی ساده  دارد که در پاکار گنبد به صورت هشت ضلعی درآمده و نهایتاً به کمک چهار فیلپوش، گنبد بزرگی بر فراز آن ساخته شده است. ورودی بنا در ضلع شمالی قرار دارد که در بالای آن تزیینات مقرنس کاری به چشم می خورد. براساس متون تاریخی، تا دورۀ قاجار فضای داخلی بقعه و به ویژه مرقد تزیینات آجرهای لعاب دار فیروزه ای با نقش برجستۀ آیات شریفۀ قرآنی به خط ثلث و نقوش گیاهی داشته که بعدها از محل برداشته و به مقبره یارمحمد خان شادلو در بش قارداش منتقل و در آنجا نصب شده است. این کاشی ها در حال حاضر در «گنجینه هنرهای اسلامی» موزه ملی ایران به شماره ثبت 3278 نگهداری می شوند. طبق برخی روایات مذهبی این بنا مدفن ابولحسن علی بن مهزیار، از اعاظم اصحاب ائمۀ اطهار است. علی بن مهزیار از سوی امام رضا (ع) و امام جواد (ع) مقام نمایندگی و وکالت در نواحی جاجرم داشته و تألیفات و کتب متعدد از وی برجای مانده است.

بنای شاهزاده ابراهیم دربند

شماره ثبت در فهرست آثار ملی: 11076

موقعیت: شهرستان جاجرم،1 كیلومتری شمال روستای دربند

آرامگاه شاهزاده ابراهیم در یک کیلومتری شمال روستای دربند از توابع بخش شوقان شهرستان جاجرم است. بنای امامزاده در دامنۀ شرقی تپه­ای قراردارد که دربردارندۀ لایه­ های استقراری از قرون 8-7 تا دوره صفوی است. پلان اصلی بنا چهار ضلعی و متاثر از سبك چهار طاقی است ولی با الحاقات بعدی شکل دایره ­ای به خود گرفته است. در نمای خارجی بنا در طرفین هر ورودی یک مناره کوتاه تزیینی ساخته شده است. در داخل ایوان های شرقی و شمالی آثار تزیینات گچ بری به شیوۀ قالبی وجود دارد. با وجودی که کتیبه ای در بنا وجود ندارد و نیز نمی توان در متون تاریخی سند روشنی از زمان ساخت بقعۀ شاهزاده ابراهیم به دست آورد، سبک معماری بنا و شیوۀ اجرای طاق و قوس ها معماری قرون 7 و 8 را به ذهن القاء می کند. به اعتقاد اهالی، مدفن امامزاده ابراهیم، برادر امام رضا (ع) است.

سردابه جاجرم

شماره ثبت در فهرست آثار ملی: 18742

موقعیت: حومه شرقی جاجرم، ابتدای جاده جاجرم - سبزوار

سردابه جاجرم یکی از آثار تاریخی دوره ایلخانی است که به صورت دو طبقه با مصالح سنگ و ملات گچ ساخته شده است. طبقه پایین در زیر زمین ساخته شده و یک ورودی در ضلع شرقی دارد که با شیب ملایمی به داخل بنا راه می ­یابد. پوشش سقف فضای زیرین قوسی است و چهار ستون در زیر سقف بار طبقه فوقانی را به دوش می ­کشند. بنای طبقه فوقانی پلان چهار طاقی دارد و نمای خارجی آن با طاق ­نماهایی تزیین شده است.

قزلر قلعه

موقعیت: شهرستان جاجرم، شمال روستای جغدی

قزلرقلعه یکی از قلاع تدافعی شهرستان جاجرم است که بر فرازکوه بلندی در حاشیه شمالی جلگۀ شقان ساخته شده و بر دشت مجاور اشراف دارد. پلان قلعه بیضی شکل است و با مصالح سنگ ­های نتراشیده و ملات گل بر بنیاد صخره ­ای ساخته شده است. تاریخ ساخت این قلعه دقیقاً معلوم نیست ولی به احتمال فراوان در قرون میانی اسلامی ایجاد شده است.

حمام قدیمی جاجرم(موزه گرمابه و تاریخ شهر جاجرم)

موقعیت: جاجرم، خیابان 15 خرداد

حمام خزینه ای جاجرم با 700 مترمربع مساحت در دل بافت تاریخی شهر و در كنار بقایای ارگ قدیم شهر معروف به نارین قلعه و مسجد جامع تاریخی شهر قرار گرفته و به دورۀ متاخر اسلامی تعلق دارد. ورودی حمام از طریق یك سردر و 5 پله به رخت كن حمام راه می یابد كه خود با یك دالان ارتباطی موسوم به میاندر به گرم خانه متصل می شود. میاندر دالان موربی است كه نوعی فضای گذر برای دستیابی از فضای گرم و مرطوب گرمخانه به سرد و خشك تر رختكن است. سایر بخش ها خزینه و چند اتاقك با سقف گنبدی را تشكیل می دهد. در مجموع، این حمام از پنج قسمت شامل سه قسمت درونی ودو قسمت بیرونی تشكیل شده است. قسمت های درونی حمام عبارتند از رختكن یا سربینه، گرم خانه، خزینه و آب انبار. قسمتهای بیرونی نیز شامل گلخن، منبع آب گرم و سرد و مخزن سوخت است. این بنا به دلیل ویژگی های شاخص فرهنگی و تاریخی در سال 1386 به شماره 22212 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. مطالعات و مرمت حمام تاریخی جاجرم از سال 1386 آغاز شده و در 1390 به عنوان موزه تاریخ شهر به بهره برداری رسیده است.

موزه گرمابه و تاریخ شهر جاجرم شامل هشت غرفه است که در هریک گوشه ای از آداب و رسوم و تاریخ و فرهنگ مردم منطقه به نمایش در آمده است. غرفه های موزه عبارتند از غرفه استاد حمامی و غرفه پوشاک در قسمت سربینه، غرفه های دلاکی، عطاری و باستان شناسی در گرمخانه، غرفه محرم برای معرفی آیین نخل گردانی و غرفه معرفی مشاهیر و نیز غرفه معرفی صنایع دستی شهرستان جاجرم که در کنار هم تصویر گویایی از تاریخ و فرهنگ منطقه جاجرم برای بازدید کننده ترسیم می کنند.

خانۀ شاه نشین بنی هاشم

شماره ثبت در فهرست آثار ملی: 18740

موقعیت: شهرستان جاجرم، روستای خُراشا

خانۀ معروف به شاه نشین بنی هاشم یکی از آثار ارزشمند دورۀ قاجار در شهرستان جاجرم است که به صورت دو طبقه ساخته شده و طبقۀ فوقانی محل پذیرایی از مهمانان رسمی و رجال دولتی بوده است. این بنا به لحاظ داشتن تزیینات زیبای گچبری که به ویژه در اطراف شومینه­ ها تمرکز یافته و نیز کتیبه­ های ثلث شامل آیات قرآنی، ادعیه، نام پنج­ تن، تاریخ ساخت بنا و نام استاد گچ کار و کاتب منحصر به فرد است.

نقوش صخره­ای جربت

موقعیت: شهرستان جاجرم، 5 کیلومتری شمال شرق روستای جربت

نقوش صخره ­ای جربت که در منطقه به سنگ ­نگاره معروف شده ­اند عبارتند از مجموعه ­ای از نقوش حیوانی شامل کَل، بز کوهی با شاخ­ه ای بلند، شتر، انسان اسب سوار و برخی نمادهای مذهبیِ اسلامی و کتیبه ­هایی به خط عربی و فارسی که باکوبیدن یک شیء نوک تیزی بر بدنۀ صخره ­های سیاه رنگِ فروغلتیده در پای دامنۀ کوه نقش شده است. این مجموعه نقوش به یک دوره معین تعلق ندارد و در قرون متوالی بارها از روی نقوش قدیمی ­تر تقلید شده است.