اسفراین یکی از شهرهای تاریخی استان خراسان شمالی است. بر اساس آثار تاریخی به‌دست‌آمده از تپه‌های اطراف اسفراین، قدمت این شهر به هزاره ششم و پنجم قبل از میلاد می‌رسد. تنوع آب و هوایی و وجود کوه‌های زیبا، جلگه‌ها و دشت‌های فراوان باعث شده تا اسفراین محل مناسبی برای زندگی انسان در دوره‌های مختلف شود. با ما همراه باشید تا اسفراین، این شهر تاریخی را بهتر بشناسید:
جغرافیا
شهر اسفراین در مرکز شهرستان اسفراین قرار دارد. این شهرستان از جنوب و جنوب شرقی به سبزوار، از شرق به قوچان و از غرب به بجنورد محدود می‌شود. اسفراین در حاشیه جنوبی کوه‌های آلاداغ در امتداد بخش شرقی رشته‌کوه البرز قرار دارد و از جنوب به ارتفاعات جغتای می‌رسد.
وجه‌تسمیه
اسفرآیین یا اسفراین امروزی، درگذشته شهری کوچک در اطراف نیشابور بوده است، میان راه گرگان به مشهد. به دلیل سرسبزی و خوش آب و هوایی این محدوده به آن «مهرجان» می‌گفتند. سرسبزی و خوش آب و هوایی این منطقه شهره عام و خاص بود و بسیاری از پادشاهان این منطقه برای تفرجگاه خود انتخاب می‌کردند.
اسفراین را اسپرآیین، یعنی سرزمین سلحشوران و جنگاوران هم می‌گویند. در عصر اشکانی نام اسفراین، آستوئن بوده که به معنای دژ محکم پارتی است. نام دیگر اسفراین، مهرگان ذکرشده است.
تاریخچه
تنوع آب و هوایی و وجود کوه‌ها، جلگه‌ها و دشت‌ها و شرایط اقلیمی گوناگون موجود در شهرستان اسفراین زمینه مناسبی را برای زندگی انسان‌ها در طول دوره‌های پیش‌ازتاریخ و تاریخی فراهم کرده است. ازجمله محوطه‌های موجود پیش‌ازتاریخ در دشت اسفراین می‌توان به تپه‌های پیش‌ازتاریخ انجیرلی و چهل‌دختران (متعلق به هزاره سوم تا دوره تاریخی) اشاره کرد. بیشتر این تپه‌های باستانی در جلگه و دشت‌های جنوب غربی اسفراین قرار دارند. در حال حاضر شواهد سفالی به‌دست‌آمده از این محوطه‌ها قدمت تاریخی این شهر را نشان می‌دهد. ازجمله آثار دوران تاریخی می‌توان از تپه‌های تاریخی کهنه بام، عمارت و ... نام برد. بر اساس گفته‌ی مورخین یکی از اولین خاستگاه‌های ظهور اشکانیان در شمال شرق ایران آستوئن یا استئین بوده است. در ارتفاعات سالوک اسفراین دژی به نام «دژ صعلوک» واقع‌شده که به‌احتمال‌زیاد استئین یا آستوئن دوران اشکانیان است.
در تقسیمات کشوری در عصر هخامنشی، کشور ایران بر اساس تقسیمات قومی و نژادی به ۳۰ قسمت تقسیم‌شده بود که یکی از تقسیمات متعلق به خراسان یا ایالت پارت است، بعدها این ایالات را ساتراپ نامیدند و درواقع اسفراین یکی از مراکز مهم پارت‌ها بوده است. پارت یکی از ایالات وابسته به امپراتوری هخامنشیان بوده است و شیستاسب پدر داریوش پادشاه پارت بوده و پارتیان در سپاه خشایار شاه در جنگ با یونانیان شرکت کردند و پس از حمله یونانیان اسکندر داریوش سوم را تا مداخله پارت تعقیب کرده است. مشیرالدوله پیرنیا در تاریخ ایران، باستان محل واقعه را در محلی بین سمنان و شاهرود فعلی دانسته است.
در بسیاری از کتاب‌های تاریخی، پارت قدیم شامل شهرهای دامغان، جوین سبزوار، نیشابور، قوچان، اسفراین و چند شهر در خراسان امروزی ذکرشده است. در حمله اعراب به اسلام اسفراین آسیب کمی دید و در هیچ‌یک از منابع موجود از آسیب اسفراین صحبتی به میان نیامده است.
حکومت اسفراین در قیام سربه داران در دست امیر مغول، «محمود اسفراین» بود. امیر اسفراین، از امیر مسعود سربدار در نیشابور شکست خورد. اسفراین در این دوره یک پایگاه نظامی مستحکم بود و سکه‌هایی ضرب اسفراین از این منطقه یافت شده است.
در سال ۷۸۲ هجری قمری، سلطان محمد بن بایسنقر، علیه جدش شاهرخ شورید و نتیجه این جنگ و درگیری، ویرانی بخش عظیمی از اسفراین و کشتار مردم شد.
در عصر صفوی اسفراین شهر مهمی بود و بارها مورد قتل و غارت قرار می‌گیرد.
اسفراین در سال ۱۷۳۱ میلادی به دست افغان‌ها ویران شد، در اثر نادرشاه افشار اسفراین وضع خوبی نداشت و بسیاری از منابع آب این منطقه خالی شد و مردم آن به‌ناچار به آبادی‌ها و شهرهای دیگر کوچ کردند.
فرهنگ و آداب و رسوم
پوشش
مردم اسفراین، لباس محلی خراسان شمالی را بر تن می‌کنند و این منطقه لباس محلی خاصی ندارد. لباس محلی زنان و دختران خراسان شمالی و اسفراین شامل یاشار یا چارقد، کراس، شلوار، دامن، جلیقه می‌شود. برخی لباس‌ها در میان مردان و زنان مشترک است که ازجمله آن‌ها می‌توان به چاوک، کولته، چلپی و یلک اشاره کرد.
چاوک لباسی شبیه به مانتو است که از ابریشم قرمز تهیه می‌شود. کوتله چیزی شبیه کت است و چلپی هم نوعی لباس سوزن‌دوزی شده است.
یلک نوعی لباس است که با زیورآلات و سکه تزیین می‌شود و جنس آن‌هم از ابریشم است.
دون و اچمک لباس خاص مردان است، دون لباسی از جنس ابریشم قرمز با راه‌راه‌های مشکی و سوزن‌دوزی شده است و اچمک نوعی لباس دارای دو بخش درونی و بیرونی است که رنگ این بخش‌ها متفاوت است.
مردان خراسان شمالی چاروق به پا می‌کنند که از چرم طبیعی تهیه می‌شود.
آداب و رسوم
در اسفراین هم شبیه به هرجای دنیا که تاریخی عظیم داشته، آداب‌ورسوم خاصی برای بزرگداشت ایام وجود دارد. یکی از مبارک‌ترین ایام در این شهر، عید نوروز است.
در اسفراین رسم است که اگر کسی در موقع تحویل سال سنجد بخورد تا آخر سال هیچ خطری او را تهدید نمی‌کند.
اسفراین تنها نقطه ایران است که در آن علاوه بر مراسم سیزده فروردین، مراسم چهارده فروردین هم برگزار می‌شود و در بین قوم‌های مختلف کرد، ترک، فارس و تات اهمیت زیادی دارد. همه‌ساله در این روز بزرگ‌ترین مراسم کشتی باستانی و سنتی «چوخه ایران» در فضایی باز و بر روی خاک در «گود چشمه زینل خان»(درشمال شهر اسفراین) برگزار می‌شود.
این مسابقه علاوه بر روز چهارده فروردین در بسیاری از مراسم محلی بخصوص جشن‌های عروسی هم انجام می‌شود. لباسی که کشتی گیران به تن دارند، «چوخه» نام دارد. چوخه در اصل کلمه‌ای کردی است درواقع شامل شنل کوتاهی که کشتی گیران آن را با شال سفیدرنگی محکم می‌کنند. ازآنجاکه این ورزش از گذشته در بین عشایر کرد شمال خراسان مرسوم بوده به «کشتی با چوخه» معروف شده است.
گویش و زبان
تنوع زبان در مردم اسفراین زیاد است و دیده می‌شود که مردم این شهر مسلط به زبان‌های ترکی و کردی هستند. درمجموع می‌توان گفت که سه قوم ترک، کرد و فارس اکثریت جمعیت و سه زبان ترکی، کردی و فارسی‌زبان‌های اصلی منطقه خراسان شمالی را تشکیل می‌دهند.
سوغات
ازجمله سوغاتی‌های اسفراین می‌توانیم به انگور، پنبه، زیره، شکرپنیر و آب‌نبات اشاره‌کنیم.
صنایع‌دستی
صنایع‌دستی اسفراین عبارت‌اند از فرش، گلیم سفره کردی، چاروق، گیوه، جاجیم و پوستین‌دوزی.
غذای محلی
ازجمله غذاهای محلی خراسان شمالی و اسفراین می‌توان به دوشووه، قورتو خورشت، بوی شله، دلمه، نخود خورشی، سومئی، دو کلی، اگره، حسی و اشکنه اشاره کرد.
جاذبه‌های گردشگری
جاذبه‌های تاریخی
ازجمله جاذبه‌های تاریخی اسفراین می‌توان به بقعه شیخ آذری بیهقی اسفراینی، شهر تاریخی بلقیس، آرامگاه شیخ ادکانی، آرامگاه شاهزاده زید توی، آرامگاه شیخ آذری اشاره کرد.
جاذبه‌های طبیعی
ازجمله جاذبه‌های طبیعی اسفراین می‌توانیم به روستای سرسبز رویین، پارک ملی ساریگل، پارک ملی سالوک، منطقه نمونه گردشگری میلانلو، منطقه شکار ممنوع شاه جهان، آبشار دره زاری، آبشار دره جاج اشاره کرد.
