یکی از مکان‌های تاریخی شهر بجنورد آیینه‌خانه مفخم است. در دوره قاجاریه، شمال و غرب شهر بجنورد را باغ‌های بزرگ با عماراتی با شکوه فرا گرفته بود، اینک از آن همه، بیش از دو بنا باقی نمانده است. آیینه‌خانه یکی از این دو بنا است که مقر سردار مفخم حکمران بجنورد، اسفراین، جاجرم، استرآباد بود و به همراه عمارت مفخم، بنای کلاه فرنگی، حوضخانه و باغ فواره دارالحکومه بجنورد را تشکیل می‌داده است که عمارت کلاه فرنگی بر اثر زلزله شدیدی که در بجنورد رخ داد، تخریب شد و هم‌اکنون تنها آیینه‌خانه و عمارت مفخم بر جای مانده است. در حال حاضر بنای آیینه‌خانه، موزه مردم‌شناسی استان است. این بنا در شمال شهر بجنورد و در انتهای خیابان شریعتی شمالی واقع شده است. 

بانیان اثر یارمحمدخان سهام‌الدوله بجنوردی معروف به سردار مفخم و معمار آن احتمالا ممتحن‌الملک شقاقی بوده که پس از تحصیل در مدرسه دارالفنون به دستور ناصرالدین شاه جهت گذراندن تحصیلات عالیه در رشته معماری به فرانسه اعزام و پس از رجعت به کار احداث کاخ‌های بزرگان گمارده شد که مدرسه شهید مطهری تهران، سپهسالار سابق نیز از جمله کارهای او است. این بنا در دهه ۱۲۵۰ خورشیدی همزمان با دوره حکومت ناصرالدین شاه ساخته شد و به عنوان فضای اداری و دیوانی برای انجام دیدارهای رسمی سردار مفخم با رجال سیاسی عهد قاجار و نیز انجام مراسم تشریفات نظامی و رایزنی درباره مسایل سیاسی و اجتماعی سران ایل مناطق تحت حکومت، مورد استفاده قرار می‌گرفته است.

بنای آیینه‌خانه که محل کنونی اداره میراث فرهنگی و موزه مردم‌شناسی بجنورد است، در سال ۱۳۷۶ خریداری و پس از مرمت در مهر ماه ۱۳۷۹ بهره برداری و به شماره ۳۱۱۶۷ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

تالار آیینه

عکاس علی رازی

ساختمان آیینه‌خانه در ۲ طبقه به ابعاد تقریبی ۱۱ در ۱۸ متر و به ارتفاع حدود ۱۰ متر ساخته شده است که در مجموع ۹ اتاق دارد. یکی از اتاق‌های فوقانی، تالاری به ابعاد ۳ در ۸ متر است که تمام دیوارها و سقف آن با طرح‌های زیبای آیینه‌کاری شده است. آنچه اطلاق نام آیینه‌خانه را بر این بنا موجب گشته، وجود این تالار با تزیینات آیینه‌کاری در طبقه فوقانی است که به عنوان فضای اداری و دیوانی جهت ملاقات‌های رسمی سردار مفخم، حاکم بجنورد و برپایی مراسم تشریفات نظامی و رایزنی در باب مسایل سیاسی و اجتماعی با سران ایل شادلو و دیگر رجال مطرح قاجار مورد استفاده قرار می‌گرفته است.

از نکات قابل توجه این تالار، وجود تصاویر ۱۳۴ تن از شخصیت‌های برجسته عصر صفوی تا دوره قاجار و همچنین سران حکومتی کشورهای همجوار است، که شاخص‌ترین آن‌ها شاه طهماسب، شاه عباس، آغا محمدخان، فتحعلی شاه و کریم‌خان زند است که در قسمت گیلویی زیر سقف نصب شده و خود مروری است بر تاریخچه فعالیت‌های سیاسی انجام شده در این بنا. در تزیین تالار از ۱۷ طرح مختلف استفاده شده که شامل نقش چلچراغ، مقرنس،, نمای بیرون عمارت، نقوش اسلیمی گیاهی، هندسی و … است.

ویژگی‌های معماری بنا

مصالح به کار رفته در این بنا شامل آجر، ماسه، آهک و گچ بوده که در جهت رعایت اصول معماری در زیرسازی و پی این بنا از سنگ استفاده شده است. همچنین چوب روسی به صورت عمودی و افقی نیز به منظور استحکام بنا به کار گرفته شده است. آیینه‌خانه، توسط فضای سبز محدودی از جمله گل‌کاری و احداث چپر و پرچین از کل مجموعه دارالحکومه منفک می‌شده است. بنای فوق‌الذکر دارای پلانی آزاد بوده، رعایت نظام هندسی، وجود تقارن و الهام‌پذیری از معماری غرب به عنوان مثال استفاده از کاشی هفت‌رنگ در ساخت آن به وضوح مشاهده می‌گردد. در ساخت نمای آیینه‌خانه از کاشی در سه تکنیک هفت‌رنگ، معقلی و اسلیمی استفاده شده است. ابعاد بنا ۹۰/۱۰ × ۱۸ متر ارتفاع آن با احتساب مناره‌ها ۶۰٫۱۴ متر و مساحتی بالغ بر ۵٫۳۹۲ متر را شامل می‌شود. ساختمان دارای سه درب ورودی در اضلاع شمالی ورودی اصلی، غربی و شرقی است که هر سه به راهرویی در طبقه اول منتهی می‌شوند.

در یک طرف این راهرو حجره‌هایی و در سوی دیگر چهار اتاق قرار دارد. در دو انتهای راهرو پلکان‌هایی تعبیه شده که به طبقه فوقانی جایی که تالار آیینه در آن واقع شده است، ختم می‌شود. طبقه دوم نیز شامل چهار اتاق و تالار آیینه است.

درب‌های این طبقه از جنس چوب صندل بوده که با استخوان تزیین شده‌اند. سقف‌ها مشبک چوبی هستند که این خود از شاخصه‌های معماری عصر قاجار محسوب می‌شود. سقف بنا دو پوششه بوده که شیروانی آن قبلا از جنس سفال و هم‌اکنون از ورق گالوانیزه است. در نمای شمالی اصلی عمارت ۴ نیم ستون به قطر تقریبی ۱۱۰ سانتی‌متر و ارتفاع ۱۰ متر مشاهده می‌شود. دو نیم ستون دارای یک تاج نیم دایره‌ای هستند که شکل گلدسته را تداعی می‌کنند و دو نیم ستون دیگر فاقد تاج هستند. این نیم ستون‌ها با کاشی‌های فیروزه‌ای و لاجوردی و نیز کاشی‌های سیاه، سفید و زرد مزین شده‌اند. نیم ستون‌ها با خط معقلی بسیار زیبایی آراسته شده‌اند که کلمه محمد به خط کوفی به طور منظم در این نیم ستون‌ها از پایین به بالا ۱۲ مرتبه تکرار شده است.

در قسمت فوقانی نمای اصلی یک تاج نیم دایره‌ای وجود دارد که نسبت به دو تاج نیم دایره‌ای روی مناره‌ها بسیار بزرگ‌تر است. نقوش کاشی‌کاری این نیم ستون‌ها  گل لاله به رنگ قرمز و آبی به صورت سر بالا و واژگون نصب شده است زمینه لاجوردی کاشی‌کاری و نقوش جدال بین شیر و اژدها در آن دیده می‌شود. در فرهنگ باستانی ایران زمین جدال بین شیر و اژدها سمبلی از جدال بین خیر و شر بوده است.

در این تصویر در حالی که اژدها سمبل شر، شیر را در بر گرفته، شیر سمبل خیر با فشردن گلوی اژدها، شر را به آستانه نابودی می‌کشاند. در کنار جدال بین خیر و شر، دو تفنگدار در حالی که به زمین زانو زده‌اند، محل جدال بین شیر و اژدها را نشانه رفته‌اند. این سربازان نیز خود می‌توانند نمادی از خیر و شر که با هم در جنگند، باشند. در زیر این قسمت طاقی وجود دارد که درب ورودی را در میان گرفته است. کاشی‌های این قسمت به رنگ زرد فیروزه‌ای و لاجوردی تزیین شده‌اند.

عکاس: محمد صفرپور

پیشانی طاق با نقوش اسلیمی تزیین شده است. در دو طرف درب ورودی نقش دو سرباز در حال نگهبانی از بنا به چشم می‌خورد که حالت چشم‌ها و طرز ایستادن سربازان یادآور تابلو‌های تعزیه عصر قاجار است. در بخش میانی نما یک طاق جناقی وجود دارد که در قسمت میانی آن پنجره‌ای به ابعاد ۲۹۰ سانتی‌متر قرار دارد، به نام طارمی و علت بزرگ بودن آن تامین نور تالار آیینه و ایجاد چشم‌انداز مناسب به فضای بیرون است.

تزیینات این طاق محراب‌گونه، نیز با کاشی‌کاری با طرح و نقوش اسلیمی است. بین قسمت فوقانی و میانی نما دو ردیف کاشی هفت‌رنگ نصب شده که به طور کلی در معماری این دوران رسم بر این بوده است که نام معمار و بانی بنا در قسمت بالای ورودی به صورت کاشی‌کاری حک می‌شده، در این بنا هم قبلا در همین محل کتیبه‌ای وجود داشته است که محدوده حکومتی سردار مفخم و همین‌طور نام بانی بنا در آن نقش بسته بوده که در دوران پهلوی به دستور رضا شاه این کتیبه از سردر بنا جدا شده و به جای آن کاشی‌کاری فعلی نصب شده است.

در بخش تحتانی طاقدیس‌ها یک طاقچه جناقی به ارتفاع ۲۰/۲ متر دارای پایه‌ای پوشیده از سنگ مرمر وجود دارد. قسمت داخلی این طاق با کاشی هفت‌رنگ، زرد، لاجوردی و حاشیه‌ای به رنگ سیاه تزیین شده است. در قسمت بالای این طاق روی یک کتیبه لاجوردی مملو از نقوش اسلیمی منازعه گاو و شیر نقاشی شده است که به یاد ‎آورنده نقوش گاو و شیر حک شده در حجاری دیواره‌های تخت جمشید است.