(قسمت اول)

تاریخ سبزوار با بیهق گره خورده است. پس از حمله مغول به دلیل دلاوری مدافعان فدایی موسوم به سربداران برای مدتی به سربداران نیز مشهور بود. سبزوار از مهم‌ترین مراکز جمعیتی، دانشگاهی، فرهنگی، اسلامی و تاریخی شمال شرق ایران به شمار می‌آید و به‌عنوان یکی از نمادهای تاریخ و علم ایران مطرح شده‌ است.این شهر به لحاظ موقعیت تجاری و بازرگانی دربین شهرهای استان خراسان رضوی از جایگاه ممتازی برخوردار است.

مصلی تاریخی سبزوار

مصلی تاریخی سبزوار بنایی است واقع در حاشیه شرقی شهر سبزوار که مربوط به سده ۸ ه. ق. است. این اثر در تاریخ ۲۷ دی ۱۳۵۵ با شماره ثبت ۱۳۱۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است و مشتمل بر چهارتاقی اصلی (فضای مرکزی) با گنبدی بر فراز آن و ایوانی بزرگ در جلوی بنا است. مصلی تاریخی سبزوار در ابتدا خانقاه چند تن از بزرگان سربداریه بوده و بعدها به عنوان جایگاهی برای نمازهای اعیاد بزرگ مورد استفاده قرار گرفته است. این مکان نمازگاهی بوده است که مردم سبزوار از دیر زمان برای برگزاری نمازهای عیدین و جمعه بدان جا می‌رفته‌اند. شما می‌توانید با کلیک بر روی هر نام هر یک از این جاذبه‌ها، آدرس آن را روی نقشه مشاهده کنید.

مصلی شهر سبزوار در دوره سربداران احداث و اولین محلی است که در ایران نماز جمعه در آن بر پا شده است و اکنون به‌عنوان موزه نماز در ایران شناخته می‌شود و محل به دار آویخته شدن شیخ خلیفه سربدار به دست مغولان نیز است. اگر چه برخی صاحب‌نظران بنای مصلی را به دوره سربداران نسبت می‌دهند، اما شیوه ساختمانی آن قابل مقایسه با معماری دوران صفویه است.

بقعه امام زاده یحیی

این بنا در تقاطع خیابان اسرار و بیهق شهر سبزوار قرار دارد و مشتمل بر فضای داخلی گنبد دار، ایوان و مناره‌ها و دو فضای ارتباطی است. گنبد بقعه با کاشی‌های زیبای فیروزه‌ای رنگ پوشیده شده و نمای بنا از خیابان بیهق نیز با کاشی‌های بسیار نفیس آراسته شده است. گویا کهن‌ترین بخش بنا گنبد خانه آن است که با پلان مربع و به صورت چهار ایوانی به سبک ویژه معماری سده هشتم و هفتم ساخته شده است. تزیینات نمای بقعه در سال ۱۳۸۰ ه.ق نصب شده و فضای داخلی آن مزین به کاشی، گچ، سنگ و آینه کاری است. این مکان در حال حاضر به‌ عنوان یک زیارتگاه مورد احترام و توجه بوده و مکان تاریخی گردشگری نیز به شمار می‌آید. این اثر در تاریخ ۱۰ مهر ۱۳۸۰ با شماره ثبت ۴۰۳۶ به‌ عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

مسجد جامع سبزوار

مسجد جامع سبزوار یکی از قدیمی‌ترین مساجد سبزوار است که در دوره سربداران ساخته شده است. مسجد جامع سبزوار با مساحتی حدود چهار هزار متر مربع مشتمل بر ایوان‌های قبله، شمالی، صحن، شبستان و رواق در حاشیه جنوبی خیابان بیهق این شهر واقع است.  در طرفین این قسمت شبستان‌های با طاق ضربی بلند همزمان با بنای ایوان جنوبی ایجاد شده است. در دالان سمت شرقی ایوان شمالی مسجد کتیبه‌هایی به صورت سنگ‌نوشته از دوران صفویه با تاریخ‌های ۹۷۹ و ۱۱۳۶ ه. ق درباره مراعات سکنه سبزوار و دستوری از شاه طهماسب صفوی ثبت است. از عمده تزیینات مسجد جامع سبزوار کاشی هفت رنگ و کاشی‌کاری خشتی است. این بنا ویژگی‌های معماری سده هشتم هجری را نشان می‌دهد. در دوره رضاشاه سردر این مسجد پس از پاره‌ای تغییرات در ساختار شهر و خیابان بیهق خراب شد و سپس به دست سید محمد اشراقی معمار بازسازی شد

منار مسجد

این مسجد در میان روستای باستانی خسروشیر قرار دارد. آنچه امروزه از این مسجد معظم بر جای مانده، جرزهای دو طرف یک ایوان به عمق ۱۱ و عرض ۶ متر است که پوشش و دیوار سمت قبله نیز فرو ریخته است. محراب اصلی مسجد، در انتهای ایوان قرار داشته که در حال حاضر، فقط بخش تحتانی آن بر جای مانده است. در کنار بقایای شبستان شرقی در حدود ۶۰ سال قبل، مناره‌ای آجری وجود داشت که بر بدنه آن، کتیبه‌ای به خط کوفی و تزیینات آجرکاری صلیب شکسته و گره دیده می‌شد. علت این نامگذاری، وجود مناره مزبور است. برخی از صاحب‌نظران، این بنا را در ردیف آثار معماری عصر ایلخانی و همزمان با مسجد جامع ورامین تلقی کنند. آثار مختصر برجای مانده از آن نیز در حد و اندازه‌های یک اثر باارزش قلمداد شده، و تحت شماره ۲۰۹۳ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است

آتشکده خانه دیو

خانه دیو یک آتشکده و از بناهای معماری احتمالا دوران ساسانیان است. از این محل از دوران ساسانی تا دوره سلجوقی استفاده می‌شده و کاربردی آیینی داشته‌ است. نحوه تاق زدن آتشکده سبزوار در نوع خود منحصر به‌فرد است که پلان آن با پلان آتشکده تخت سلیمان در آذربایجان قابل مقایسه است. این بنا از بناهای جالب در روستای فشتنق است.

چارتاقی «خانه دیو» یکی دیگر از چارتاقی‌های منفرد ایران است که در کوهستان‌های دورافتاده شمال غربی سبزوار در استان خراسان و بر قله صخره‌ای سخت و صعب‌العبور جای دارد. چارتاقی خانه دیو یکی دیگر از نمونه‌های چارتاقی‌های منفرد در ایران با شکل متقارن چهار وجهی است. این گنبد و بخش‌های وسیعی از پایه‌ها و تاق‌ها به مرور زمان تخریب شده‌اند. چهار سوی بنا به مانند دیگر چارتاقی‌های منفرد ایران، چشم‌اندازی باز و بدون هیچگونه در یا پنجره و مانعی است. ویژگی‌های کالبدی و خصوصیات معماری و سازه بنا نشان می‌دهد که هم عصر با دیگر چارتاقی‌های منفرد ایران است و قدمتی در حدود ۲۰۰۰ سال دارد.

آتشکده میرمظفر

کهن‌ترین اثر معماری بخش خوشاب بقایای به‌جا مانده از یک آتشکده در روستای «بابا لنگر» است که با توجه به شواهد معماری مربوط به پیش از اسلام است. این آتشکده بر بالای کوهی مرتفع از رشته کوه اثقلان مشرف به دشت‌های اطراف آن واقع شده است. مصالح بنا از سنگ و ملات آن ساروج است. در دیوارهای این آتشکده فسیل‌هایی با قدمت ۱۰۰ میلیون سال دیده می‌شود. این فسیل‌ها در اطراف آتشکده بسیار دیده می‌شوند. آتشکده به شکل چهار طاقی بر روی پشته‌ای سنگی با بلندی در حدود دویست متر قرار دارد و مصالح به کار رفته در آن لاشه سنگ است که با ملات گچ بر روی هم استوار شده‌اند.

خانه باغ اسکویی

باغ و عمارت موسوم به اسکویی در فاصله ۴ کیلومتری غرب شهر سبزوار و در روستای ابارش واقع است. مجموع مساحت این مکان ده هکتار بوده و عمارت آن در میان باغ ساخته شده است. عمارت مزبور در دو طبقه ایجاد گردیده و مشتمل بر طبقه زیر زمین مشتمل بر هشتی، حوضخانه، آب‌انبار، مطبخ، بادگیرخانه و … است. طبقه اول از فضاهایی مانند تالار ستون‌دار شرقی و شمالی، تالار پذیرایی، حجره‌های نشیمن و… تشکیل شده است. از جمله عناصر تزیینی این بنا می‌توان به آجرکاری‌های نمای بنا، گچبری قسمت‌های سر ستون‌ها، حوضخانه و نقاشی بر روی گچبری‌های حوضخانه اشاره کرد. قدمت این باغ و عمارت میان آن متعلق به دوره قاجار و مالک آن نیز خاندان اسکویی است.

 (قسمت دوم)

کاروانسرای فرامرز خان

کاروانسرای حاج فرامرز خان که به رباط کانون نیز شهرت دارد، مربوط به دوره قاجار است. این اثر در تاریخ ۲۹ تیر ۱۳۷۷ با شماره ثبت ۲۰۵۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

این بنا از نوع کاروانسراهای چهار ایوانی است که به استناد وقف‌نامه موجود در سال ۱۲۹۱ قمری توسط حاج فرامرزخان سبزواری جهت استفاده زوار امام رضا در کنار شاهراه خراسان ساخته شده است و هم‌اکنون قسمتی از این مکان به‌عنوان موزه مردم شناسی تغییر کاربری یافته است. مصالح این رباط از آجر، گچ، ماسه، آهک و چوب تشکیل یافته است و تزئینات عمده معماری آن منحصر به کاربرد طرح‌های هندسی با استفاده از نقاشی اخرائی بر روی آجر است.

صحن رباط روباز بوده و علاوه بر چهار ایوان اصلی غرفه‌هایی نیز مشرف بر صحن ساخته شده است. در انتهای غرفه‌ها حجره‌هایی تعبیه شده که در پشت اتاق‌های شمالی، شرقی و غربی سالن‌هایی طویل جهت بارانداز، مال‌بند یا اصطبل در نظر گرفته شده است.

آرامگاه حاج ملا هادی سبزواری

وی در سال ۱۲۱۲ قمری در سبزوار پای به عرصه حیات نهاد و از همان اوایل به فراگیری علوم دینی پرداخت. پس از عزیمت به شهرهای مشهد و اصفهان به مشهد بازگشت و به تدریس حکمت، فقه و تفسیر مشغول شد. مدتی در کرمان متوطن شد و سپس به زادگاه خود بازگشت و در مدرسه فصیحیه تدریس را آغاز کرد. حاج ملا هادی سبزواری متخلص به (اسرار) در سال  ۱۲۸۹ قمری در سن ۷۷سالگی دار فانی را وداع گفت. از وی آثار ارزشمندی نظیر منظومه فلسفه، شرح منظومه در منطق، شرح لیالی، حاشیه بر تجرید و … بر جای مانده است. بنای آرامگاه این فیلسوف بزرگ در شهر سبزوار واقع است. فضای داخلی آرامگاه شامل طرحی چلیپایی شکل بوده که در آن حجره‌ها و اتاق‌هایی تعبیه گردیده است. تزیینات، ترمیم و استحکام بخشی آرامگاه در اوایل سال ۱۳۴۰ توسط انجمن آثار ملی انجام شده است. کاشی‌کاری‌های رنگارنگ بر زمینه لاجوردی و گنبد فیروزه‌ای‌رنگ به بنا جلوه و شکوه خاصی بخشیده است. بنای اولیه آرامگاه کمی پس از وفات حاج ملا هادی سبزواری توسط (میرزا یوسف مستوفی المالک) ساخته شد.

کویر دوشاخ

کویر در شرق پارک ملی توران و غرب پناهگاه حیات وحش شیر احمد، در جنوب محور ارتباطی تهران-مشهد و در غرب شهر سبزوار قرار گرفته است. در شمال این منطقه رشته‌کوه گر قرار گرفته است. این منطقه با ارتفاع متوسط ۸۰۰ متر از سطح آب‌های آزاد مکانی برای انباشت سیلاب‌ها و هرز آب‌های منطقه است. عمده سطح کویر توسط زمین‌های پف کرده نمکی و در قسمت شمالی توسط گنبدهای نمکی احاطه شده است. از رودهای مهم که به این کویر می‌ریزند می‌توان به کال شور جاجرم که از سمت شمال غربی و کال شور سبزوار که از سمت شرق وارد این کویر می‌شوند، اشاره کرد. علت نامگذاری این کویر به دو شاخ به دلیل شکل این کویر است که در سمت غرب و شرق مانند شاخ به سمت شمال باریک می‌شوند. کویر گستره‌ای شرقی غربی دارد و طول آن در حدود ۱۰۰ کیلومتر و عرض آن ۴۰  کیلومتر است. در قسمت جنوبی کویر در حوالی روستای رضاآباد شاهرود گنبدهای نمکی و اجتماعات ماسه‌ای منطقه را فرا گرفته است.

منطقه کویر دو شاخ در مرکز و مناطق کویری آن فاقد پوشش گیاهی است و زمین کاملا عریان است. اما در حاشیه نمک‌زار گیاهان شورپسند همچون اشنان و گز قابلیت رشد یافته‌اند.

سد یام

 این سد در ۳ کیلومتری غرب روستای جزندر و در ۷۰ کیلومتری شمال غربی سبزوار بر روی رودخانه یام است. به دلیل جریان‌های آبی و فشار آن شنا در این سد ممنوع بوده و ماهیگیری نیز تا حد زیادی محدود است.

این سد با هدف تامین آب مورد نیاز کشاورزی در روستاهای پایین‌دست و کمک به طرح‌های کوچک کشاورزی در منطقه، پرورش آبزیان و ایجاد مرکز تفرجگاهی احداث شده است. این سد از نوع سد خاکی با هسته رسی است که ارتفاع آن از بستر رودخانه ۱۹/۵ متر، طول تاج سد ۲۰۲ متر و عرض آن ۶/۸ متر و حجم مخزن سد ۱/۱۸ میلیون متر مکعب است. دریاچه سد ۱۶ هکتار مساحت دارد. سد به‌عنوان یکی از مناطق پرجاذبه گردشگری به خصوص جهت ماهیگیری تفریحی در روزهای تعطیل مورد استقبال و توجه تعداد زیادی از طبیعت دوستان قرار گرفته است.

تپه عیدگاه

تپه باستانی به منزله  گنجی تاریخی در شمال شرق ایران و مورد علاقه گردشگران بوده و نشان‌دهنده این کهن شهر تاریخی با تمدن هزاره است. قدمت این تپه باستانی معروف به تپه عیدگاه بالغ بر هفت هزار سال است و نتیجه مطالعات بر نمونه‌هایی از زغال‌ها نشان می‌دهد که در تمام دوره عصر مفرغ از اوایل دوره پیش از میلاد تا حدود ۳۸۰۰ سال قبل از میلاد در این منطقه استقرار انسان وجود داشته است.

تپه عیدگاه جز یکی از دو تپه معروف و منحصربه‌فرد دنیاست و مشابه این تپه تنها در عشق‌آباد ترکمنستان با عنوان تپه نمازگاه وجود دارد. عمده‌ترین آثار قابل توجه در تپه باستانی سبزوار از ۲۰ گمانه سال ۱۳۹۳ و گمانه‌های موجود مربوط به عصر مفرق است و در این سایت علاوه بر اشیا، آثاری از روستاهای اولیه با سفال و آثار روستاهایی که تبدیل به شهرک‌های اولیه شده‌اند، از پنج هزار سال قبل از میلاد نیز مشاهده شده، اما با اطمینان نمی‌توان گفت که قابل نمایش هستند و قطعا این موارد در حوزه کار تحقیقاتی است.

مناره خسرو گرد

مناره خسروگرد واقع در ۱۰ کیلومتری غرب شهر سبزوار، مربوط به قرن ششم هجری قمری است. این میل به سال ۵۰۵ هجری قمری به دستور «تاج الدوله ابوالقاسم بن سعید» مصادف با حکومت سلجوقیان احداث شده است. این اثر در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شماره ثبت ۷۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

ارتفاع آن به ۳۸ متر می‌رسد و در بالای آن دو رشته کتیبه کوفی و تزئینات لوزی شکل دیده می‌شود. تاریخ کتیبه به سال ۵۰۵ هجری قمری است. قدمت این مناره به حدود ۹۰۰ سال قبل بازمی‌گردد، یکی از قدیمی‌ترین و بلندارتفاع‌ترین مناره‌های تاریخی ایران در عهد خود بوده است. بر اساس کاوش‌های باستان شناسی، مناره خسروگرد میل تکی است که به منظور راهیابی کاروانیان بر سر راه جاده موسوم به ابریشم احداث شده و همچون فانوس دریایی در کویر نقش راهنمای کاروانیان را برعهده داشته است.