مسجد جامع گرگان، یادگار ارزشمند معماران ترکمن

مسجد جامع گرگان از مساجد تاریخی شهر گرگان و از جاذبه‌های تاریخی و مذهبی معروف این شهر و استان گلستان است.

مسجد جامع گرگان از بناهای دوره سلجوقی است که در بازار سنتی و قدیمی نعلبندان گرگان قرار دارد و به‌وسیله معماران ترکمن ساخته شده است. این مسجد از یک حیاط مرکزی به شکل چهار ایوانی و چهار شبستان تشکیل شده است که از تزیینات معماری خاص آن دوره نیز استفاده شده است. ترکیبی از آجر و کاشی، کاشی هفت‌رنگ و مناره آجری با خط‌های کوفی مربوط به عصر سلجوقی از تزئینات معماری هستند که در احداث مسجد جامع گرگان استفاده شده است.

این مسجد تاریخی و شبستان‎های آن در دوره‌های گوناگون تیموریان، صفویه و افشاریه مرمت و نوسازی شده و هم‌اکنون تعدادی از سنگ نوشته‌ها در ایوان غربی وجود دارد که شاهد این ادعا است.

این مسجد ۱۲۰۰ سال قدمت داشته و کتیبه‌هایی به خط کوفی روی مناره آن وجود دارد، همچنین روی منبر چوبی این مسجد تاریخ ۸۵۹ هجری قمری به چشم می‌خورد. از بارزترین خصوصیات مسجد جامع گرگان مناره تاریخی آن است.

دستورهای تاریخی گوناگونی روی سنگ‌ها در شبستان غربی مشاهده می‌شود. در یکی از این کتیبه‌‌ها این جمله حک شده است: «تعمیر مسجد جامع از سوی محمد حسین خان قاجار بیگلر بیکی دارالمومنین استراباد در پادشاهی نادرشاه افشار به سال ‎ ۱۱۵۷ هجری قمری». همچنین در کتبیه دیگری نوشته شده است: «وقف سه دانگ از حمام قاضی و مصرف وجه اجاره آن برای روشنایی مسجد جامع از سوی محمد حسین خان قاجار بیگلر بیکی استراباد و نیز تعمیر مسجد توسط حاجی قربان آقاناظر».

تنها بخش برجای مانده از معماری سلجوقیان، مناره مسجد جامع گرگان است که از آجر درست شده و به خط کوفی نوشته شده است.

مناره با آجر و به حالت استوانه‌ای ساخته شده است و در بالای آن جایگاهی وجود دارد که موذن بتواند در آنجا ایستاده و اذان بگوید. این مناره دارای یک کتیبه است که به زبان پهلوی و کوفی روی آن اطلاعاتی نوشته شده است.  بالای متن کوفی با آجرهای زیبایی آراسته شده که دورتادور مناره به شکل نواری تکرار شده است. بخشی از مناره در ترکیب آجرکاری آن باز است و عمل نوردهی به درون مناره را انجام می‌دهد. ماذنه‌ به شکل چهارضلعی بالای مناره مسجد ساخته شده است.

مناره مسجد جامع گرگان، از سطح زمین تا قسمت اتاقک ماذنه، دارای ارتفاع ‎ ۱۰متر و پهنای بخش بالایی مناره ‎ ۵۶۰سانتی‌متر است. همچنین ۴۷ پله راه ارتباطی اتاقک ماذنه است که به‌طور مارپیچ اطراف مناره قرار دارد.

حیاط مسجد شکل چهار ایوانی و مساحت ۱۰۰۰ مترمربع را دارد. سنگ فرمان‌هایی در ایوان غربی مسجد نصب شده که تعدادی از آن‌ها دستورهای حاکمان و پادشاهان زمان در رابطه با استرآباد است. کهن‌ترین آن‌ها به جهان‌شاه آق قویونلو سال ۸۲۶ هجری قمری و آخرین تاریخ فرمان ۱۲۱۹ هجری قمری تعلق دارد. سنگی متعلق به دوران ابوالمظفر جهان‌شاه یکی دیگر از این کتیبه‌ها است و بر سنگ دیگر لقب‌های حاکم آن زمان ابوالغازی القاهر بهادر به سال ۹۶۲ هجری قمری کنده‌کاری شده است.

منبری قدیمی و تاریخی دارای هشت پلکان و از جنس چوب و از نوع قالب و گره در این مسجد موجود است و به‌صورت منبت‌کاری با نقش‌های گل و بوته آراسته شده است. در دوازده قالب هشت ضلعی اسامی دوازده امام و علاوه بر آن نقش‌های اسلیمی بر بدنه طرف چپ این منبر چوبی نقش بسته است. این منبر در ایوان غربی محافظت می‌شود. خسارات و صدمه‌های زیادی به بدنه سمت راست چوب به‌خاطر مجاورت بدنه با دیوار و در اثر رطوبت و گذشت زمان وارد شده است. به‌طور کلی منبر پوسیدگی‌ها و شکستگی زیادی را دیده است و اکنون در یک محفظه شیشه‌ای محافظت می‌شود. این منبر به تعمیر و نگهداری اصولی و علمی بیشتر نیاز دارد. سه کتیبه از زمان‌های تیموری و افشاری در منبر وجود دارد که به خط ثلث، نسخ و نستعلیق نوشته شده است.

گورستان قدیمی گرگان از جمله قسمت‎های اطراف مسجد جامع است که در دهه‌های گذشته نابود شده و تنها قسمتی از این گورستان در حاشیه غربی و جنوبی مسجد، به بازار نعلبندان متصل شده است.

این اثر در تاریخ ۱۸ تیر ماه سال ۱۳۱۱ با شماره سند ۱۸۱ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.

اگر به نوشته مقدسی استناد کنیم اصل این مسجد بیش از ۱۱۰۰ سال قدمت دارد. به‌علاوه مولف کتاب تاریخ جرجان می نویسد: علی بن احمد بوکرد استرآبادی ( فوت ۳۳۳ ه . ق ) نقل کرده که محمد بن خالد حنظلی رازی، کنیه‌اش ابو عبدالله و لقبش موید بود، مسجد جامع استرآباد را بنا کرده و خودش اولین کسی بود که به مردم استرآباد فقه را بازگو می‌کرد.

در مسجد جامع گرگان یا استر آباد قدیم که در مرکز شهر گرگان و در بازار نعل بندان قرار دارد. یادگار ارزشمند معماران ترکمن بوده است؛ اما بانی آن معلوم نیست. از بعضی معماران استرآباد نیز چنین شنیده شده که بانی مسجد جامع گرگان از اهل تسنن و از تراکمه معروف به طایفه ایمر بوده است. در کتاب ارزشمند تاریخ پنج هزار ساله گرگان و استرآباد اثر استاد اسدالله معطوفی محقق برجسته‌ی تاریخ نیز صراحتا به این امر اشاره شده است که این مسجد توسط ترکمن ها ساخته شده است و این می‌تواند از جمله افتخارات ترکمن‌ها باشد؛ . علاوه بر آن می‌توان به نقش موثر ترکمن‌ها در تاریخ گرگان و دشت پی برد.