بیرجند، مرکز استان خراسان جنوبی، یکی از زیباترین و درعین‌حال تاریخی‌ترین شهرهای ایران است که کمتر به آن پرداخته شده است. این شهر پر است از بناهای تاریخی؛ ازجمله ابنیه تاریخی که در میراث جهانی یونسکو هم به ثبت رسیده، باغ اکبریه است.
نام اصلی بیرجند، همان بیرجند است و در بسیاری از منابع نام این شهر به‌صورت های مختلف ازجمله برجند، برجن، برکن و بیرگند نوشته شده است.رجبعلی لباف خانیکی، در مقاله‌ای بیرجند را مرکب از دو جز بیر وجند معرفی کرده است. بیر در فارسی باستان به معنای رعد و برق و صاعقه و جند که معرب کند است، به معنی مکان و شهر است. بیرجند از مناطق کهن و تاریخی ایران است که در جغرافیای دوره اسلامی همواره جزئی از کوره یا ناحیه قهستان تاریخی بود.
تصویر ارگ بیرجند برگرفته از کتاب ایران در آستانه مشروطیت
علاوه بر نام بیرجند که ساختار آن برگرفته از زبان پهلوی بوده و به دوران پیش از اسلام برمی‌گردد، بنا به روایتی، بیرجند احتمالا در اواخر حکومت ساسانیان و توسط زرتشتیان یزدی و کرمانی به‌عنوان منزلگاهی در حاشیه کویر و در مسیر عبور از کویر به سمت شمال خراسان بزرگ و ماوراءالنهر بنا شده است.
شمال شهر بیرجند در دهه ۱۳۵۰
از تاریخ کهن بیرجند که بگذریم، به خوراکی‌ها و سوغاتی‌های این شهر می‌رسیم. شهر بیرجند هم صنایع دستی زیبایی دارد و هم خوراکی‌های خوشمزه‌ای دارد. با ما همراه باشید تا صنایعدستی و سوغاتی‌های بیرجند را بشناسیم:
خوراکی‌ها
سوغاتی‌های خوشمزه بیرجند کم نیست، محبوب‌ترین خوراکی‌های بیرجندی، عناب، زعفران و زرشک است. کشک و قره قوروت از مواد لبنی محبوب بیرجند است. از دیگر خوراکی‌های بیرجند می‌توان به سنجد، آلوبخارا، انجیر، توت خشک، بادام‌کوهی، گردو، شیرینی سنتی، برگه هلو، نان سمنو و نان زردی اشاره کرد.
عناب
یکی از معروف‌ترین سوغاتی‌های شهر بیرجند عناب است. بهترین عناب کشور در بیرجند و شهرستان‌های اطراف آن تولید می‌شود و سهم مهمی در بخش صادرات دارد. فصل تولید آن اواخر تابستان و اوایل پاییز است. از خواص عناب می‌توان به خاصیت آنتی‌اکسیدان، درمان قند خون، منبع ویتامین سی، تقویت کبد و آرامش‌بخشی آن اشاره کرد.
کشک و قره قوروت
نام کشک بیرجندی را بسیار شنیده باشید. کشک‌ها بیرجند انواع مختلفی ازنظر شکل ظاهر و طعم دارد. کشک سفید که از مواد لبنی تهیه می‌شود و نوع دوم که بیشتر مختص این منطقه است، کشک زرد است که به‌صورت پودر زردرنگی در دسترس است و از آرد و ادویه و نمک درست می‌شود و غذاهای خوشمزه‌ای می‌توان از آن تهیه کرد.
نوع دیگر کشک زیره‌ای است که طعم فوق‌العاده‌ای دارد که درواقع همان کشک سفید است که زیره را به آن افزوده‌اند. این کشک از نظر شکل ظاهر به‌صورت توپی و رشته‌ای است که خوردن این نوع مخصوصا برای بچه‌ها بسیار راحت است. فرآورده‌ی لبنی دیگر این شهر که بسیار جذاب است، قره قوروت است که در اندازه‌های مختلف و خیلی ترش یا شیرین در بیرجند درست می‌شوند.
زرشک
زرشک میوه‌ی درختچه‌ای خاردار در خراسان جنوبی است. مرغوب‌ترین نوع زرشکی که در بیرجند می‌توان یافت نوع زرشک پفکی است. زرشک به‌عنوان عقیق درخشان خراسان جنوبی شهرت دارد و انتخاب خوبی به‌عنوان سوغاتی بیرجند است.
صنایعدستی
صنایعدستی یکی از منابع درآمدزایی مردم منطقه بیرجند است و بسیاری از مردم این منطقه از این روش امرارمعاش می‌کنند. ازجمله صنایعدستی که در این منطقه رواج دارد، می‌توان به سفالگری، جاجیم‌بافی، حوله‌بافی، سیاه‌چادر بافی، سفره‌بافی، گبه‌بافی، قلم‌زنی، گلیم‌بافی، نمدمالی و خراطی سنتی اشاره کرد.
قالی‌بافی
قالی‌بافی یکی از هنرهای رایج در بیشتر شهرها و مناطق ایران است و هنرمندان بسیاری هم در این بیرجند و شهر و روستاهای خراسان جنوبی به این هنر مشغول هستند. این بافته داری از پشم با پرزها بلند که زینت‌بخش تمام خانه‌های ایرانی است، در شهر بیرجند قدمتی بیش از ۱۰۰۰ سال دارد. از نظر ویژگی‌های فنی، نوع بافت قالی در خراسان جنوبی ترکی و فارسی است و نقشه‌هایی چون ریزه ماهی به شکل لچک ترنج، کف ساده، کله اسبی و بته‌جقه استفاده می‌شوند. قالی‌بافی در استان خراسان جنوبی همچنان پابرجا است و قالی‌های بافته‌شده در شهرهای مود و درخش از شهرت جهانی برخوردار هستند.
پلاس بافی
پلاس، نوعی زيرانداز است كه مانند گليم و قالي ابتدا چله كشي می‌شود. پس از آن الياف رنگارنگ پشم تابيده را به شكل خطوط افقی از تار عبور می‌دهند و بعد شانه می‌زنند. در پلاس زمینه‌ی كار اغلب از خطوط افقی و رنگارنگ تشكيل می‌شود. از پلاس برای سجاده‌ی نماز و سفره پيش پای عروس نيز استفاده می‌شود.
پلاس و جاجيم نقش‌دوزی شده ظاهری شبيه يكديگر دارند، اما خطوط در جاجيم عمودی و در پلاس افقی است. پلاس نوعی گلیم پشمی است که از دیرباز به‌عنوان زیرانداز مناسب جهت محافظت از رطوبت، سرما و گرمای زمین به کار می‌رود و به این لحاظ در مفروش نمون کف چادرهای عشایر خراسان شمالی که اغلب در زمینه‌ای مرطوب و بدون زه کشی برپا می‌گردد و نیز در خانه‌های روستایی مورداستفاده قرار می‌گیرد.
تمام مواد استفاده‌شده بافت پلاس طبیعی هستند و این یکی از مزیت‌های پلاس است. رنگ پلاس‌های بافته‌شده در بیرجند از مشکی تا کرم روشن هستند و نحوه بافت به شکلی است که از هر رنگ‌بخش‌های باریکی بافته می‌شوند که هرکدام رنگ متفاوتی را دارند و زمانی که در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند، زیبایی چشم‌نوازی را به آن می‌دهند. در شهرهای نهبندان و سربیشه بافت پلاس‌ها بیشتر رونق دارند.
رودوزی
رودوزی هنری است که در آن طرح‌هایی سنتی و زیبا بر روی پارچه دوخته می‌شوند و سبب آراسته و زیباتر شدن پارچه می‌شوند. آنچه برای این هنر استفاده می‌شود، پارچه و نخ از جنس‌هایی همچون ابریشم، پنبه‌ای، فلز و سنگ‌های تزئینی است. از این پارچه‌ها در تهیه رومیزی، روتختی و حتی دوخت لباس‌های مختلف استفاده می‌شود.
حصیربافی
یکی دیگر از صنایعدستی شهر بیرجند حصیربافی است. هنر بافت حصیر را شاید بتوان یکی از قدیمی‌ترین هنرهای خراسان جنوبی دانست. هنرمندان محصولات مورد استفاده یا تزئیناتی را با برگ انواع درختان می‌بافند که رایج‌ترین برگ مورداستفاده در این منطقه درخت خرما است. حصیربافی در شهرستان‌هایی مانند طبس و نهبندان رواج دارد.
سازهای سنتی
مردم استان خراسان جنوبی از دیرباز به واسطه هنردوستی و علاقه وافری که به موسیقی داشتند، به ساخت سازهای سنتی اشتغال داشته اند. ازجمله سازهای تولیدشده در منطقه می توان به انواع تار، دو تار، سه تار، سنتور، نی، دف و … اشاره کرد.
