در نظام خلقت، خانواده نقش بسیار مهمی را در اسلام ایفا می کند و به آن توجه ویژه ای شده است. امام رضا (علیه السلام) در مورد تکریم این کانون نیز توصیه ها و سفارشات زیادی کرده اند و امت اسلامی ...

تکریم همسر و خانواده از منظر امام رضا علیه السلام

میلاد عباسی

چکیده:

در نظام خلقت، خانواده نقش بسیار مهمی را در اسلام ایفا می کند و به آن توجه ویژه ای شده است. امام رضا (علیه السلام) در مورد تکریم این کانون نیز توصیه ها و سفارشات زیادی کرده اند و امت اسلامی را به ایجاد خانواده ای مورد رضای خداوند دعوت می کنند. در این راستا با توکل بر خدا می خواهیم مصادیق تکریم به همسر و خانواده را در سیرۀ رضوی (علیه السلام) مورد بررسی قرار دهیم. چه افعال و صفاتی در قبال خانواده باعث کرامت و عزت ایشان می شود و وظیفۀ ما در قبال آن چیست؟

کلید واژه: تکریم، همسر، خانواده، امام رضا (علیه السلام)، محبت، تربیت، رزق حلال

نزدیکی به امام رضا (علیه السلام) در قیامت با صفت خوش رفتاری با خانواده در دنیا

وجود مقدس امام رضا (علیه السلام) در مورد جایگاه و مقام کسانی که در فضای دنیا به تکریم همسر وخانواده، خوش رفتاری و نیکوکاری در قبال آن ها می پردازند، می فرمایند: «أَقْرَبُکُمْ مِنِّی مَجْلِساً یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَحْسَنُکُمْ خُلُقاً وَ خَیْرُکُمْ لِأَهْلِهِ»؛ «نزدیکترین شما به من از نظر مقام در روز قیامت، کسی است که در مورد خانواده خود خوش رفتار باشد.»[1] و در روایت دیگری می فرمایند: «بهترین مردم از نظر ایمان کسی است که درباره خانواده خود نیکوکارتر باشد».[2]

می بینیم که از نظر امام (علیه السلام) کسی که خویشتن را وقف محبت به خانواده می کند، در قیامت، در بالاترین درجات ایمان که ده درجه می باشد قرار می گیرد. یعنی در مقامی که حضرت رضا (علیه السلام) که والاترین مؤمنین در عالم می باشند، با ایشان هم نشین می شوند. در سیره ایشان خوش رفتاری با خانواده، عدم سخت گیری های بی مورد، تربیت صحیح فرزندان، تهیه غذای حلال و نیز ایجاد رفاه نسبی و در حد توان را می توان از مصادیق تکریم به خانواده برشمرد.

نفقه، از مصادیق تکریم به خانواده

یکی از محبین امام رئوف علی بن موسی الرضا (علیه السلام) به نام عیاشى مى گوید: از امام رضا (علیه السلام) راجع به دادن خرج خانواده اجازه خواستم، فرمود: میان دو شیوۀ ناپسند. گفتم: فدایت شوم به خدا سوگند این دو شیوه ناپسند را نفهمیدم. فرمود: آرى. خدا ببخشایدت، آیا نمى دانى که خداوند اسراف و امساک را ناپسند مى دارد و مى فرماید: ﴿ وَ الَّذینَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا وَ کانَ بَیْنَ ذلِکَ قَواماً﴾[3]. «و کسانی اند که چون انفاق کنند، نه ولخرجی می کنند و نه تنگ می گیرند، و میان این دو [روش ] حد وسط را برمی گزینند.».[4] امام (علیه السلام) کسانی را که خرجی خانواده خود را می دهند، مصداق انفاق کننده ای که در آیۀ مبارکه سورۀ فرقان مطرح می شود، معرفی می کنند که نسبت به امرار معاش خانواده خود نه ولخرجی می کنند و نه بر ایشان تنگ می گیرند و انسان های میانه رویی در پول خرج کردن هستند. این تازه یکی از صفات عبادالرحمان در قرآن هست. از دیگر صفات این افراد را می توان با کلیدی که امام رضا (علیه السلام) معرفی کردند در سیاق آیات شصت و سوم إلی هفتاد و ششم سوره فرقان یافت. کسی که اهل عبرت و سپاس گذاری است، خداوند به خاطر این دو صفت شب و روز را برایش می گرداند. از دیگر صفات بندگان خدای رحمان این می باشد که روی زمین به نرمی گام برمی دارند؛ و چون نادانان ایشان را طرف خطاب قرار دهند و به تندی سخن بگویند، با ملایمت به آنان پاسخ می دهند. همین طور برخی صفات را خداوند بر می شمارد و بعد می فرماید: و کسانی اند که می گویند: «پروردگارا، به ما از همسران و فرزندانمان آن ده که مایه روشنی چشمان [ما] باشد، و ما را امام متقین گردان ». جایگاه این بزرگواران را نیز خداوند متعال به دلیل این صفات أحسن که یکی از آن صفات خرجی (نفقه) دادن به خانواده است و دیگر، آن دعایی که در مورد همسران و فرزندان انجام می دهند روشن ساخته است. در ادامه خداوند می فرماید اینانند که به پاس آنکه صبر کردند، غرفه های [ بهشت را] پاداش خواهند یافت و در آنجا با سلام و درود مواجه خواهند شد و در آنجا جاودانه خواهند ماند. چه خوش قرارگاه و مقامی ! خداوند متعال این دسته از خوبان را با این صفات عالی، یعنی عباد الرحمان می نامد. این اشخاص کسانی هستند که با برنامه هایی که خدا با صفت رحمانیتش برایشان ریخته، خود را هماهنگ می کنند، که یکی از این برنامه ها تعلیم نحوۀ نفقه دادن به خانواده است.

تربیت خانواده و فرزند نشانه تکریم ایشان

بی گمان امام علی بن موسی الرضا (علیه السلام) موفق ترین مربی، و سیره قولى و عملى ایشان مطمئن ترین اسوه براى والدین در امر تعلیم و تربیت است. هنگامى که امام رضا (علیه السلام) تصمیم گرفتند از مدینه به طرف خراسان حرکت کنند، اهل و عیال خویش را جمع نمودند و امر فرمودند تا بر وى گریه کنند تا جایی که آن حضرت صداى گریه آنها را بشنود. سپس دوازده هزار دینار در میان آن ها تقسیم کردند و فرمودند: من دیگر به طرف شما مراجعت نخواهم کرد. بعد از آن در حرم جدش حضرت رسول (صلى اللَّه علیه و آله) حاضر شد و با آن جناب وداع فرمود و گریه کرد، و به طرف خراسان حرکت نمودند.[5]

اکرام و محبت ایشان نسبت به خانواده در تمامی سیرۀ ایشان نمایان می باشد و این درس را به ما می دهند که اگر خیری از خداوند می خواهید در گرو این صفات و ویژگی ها می باشد. به ما آموختند که اکرام خانواده فقط به ابراز محبت نیست، بلکه تعلیم و تربیت و ارتقاء معارف الهی خانواده در کنار ابراز محبت باید باشد؛ طوری که به ایشان امر فرمودند در فراغ ایشان نالان باشند؛ چرا که اشک بر غربت امام معصوم (علیه السلام) اجر عظیمی را در پی خواهد داشت.

این پایان ماجرا نبود و در سفر که بودند از طرق مختلف از خانوادۀ خود خبر می گرفتند و ابراز احساسات و محبت می فرمودند؛ به عنوان نمونه روایتی را از ایشان بیان می کنیم:

امام رضا (علیه السلام) زمانی که در سفر تشریف داشتند، نامه ای به فرزندشان جواد الائمه (علیه السلام) در مورد صفت بزرگ منشی و سخاء و مروت نوشتند: فرزندم ابو جعفر! به من خبر رسید که هنگام خروج از منزل، غلامان و خدمتکارانت، درب کوچک منزل را مى گشایند و همراه تو از منزل خارج مى شوند. این کار آنان به خاطر پستى و تنگ چشمى آنان است تا با مستمندان مواجه نشوى و خیر تو به آنان نرسد. از تو درخواست مى کنم و تو را به آن حقى که بر گردنت دارم سوگند مى دهم که ورود و خروج تو، همیشه از درب بزرگ باشد و چون بخواهى بر مرکب سوار شوى همراه خود مقدارى سکه طلا و نقره بردار و هر کس دست مسألت دراز کند، او را از عطاى خود بهره مند ساز. اگر از عموهایت کسى درخواست احسان کند، کمتر از پنجاه دینار طلا عطا مکن و بیشتر از این مبلغ به اراده و میل تو است. اگر از عمه هایت کسى درخواست احسان کند، کمتر از بیست و پنج دینار طلا تقدیم مکن، و بیشتر از این مبلغ به اراده و میل تو است. من با این توصیه و سفارش مى خواهم که خداوند- عزّ و جلّ- قدر منزلت تو را رفیع سازد. در راه خدا انفاق کن و هراسى به خود راه مده که خداوند عرش بزرگ ترا به تنگدستى گرفتار نخواهد کرد.[6]

بنابراین همان طور که اشاره شد، اکرام خانواده در سیرۀ ایشان منحصر به محبت صرف نبود، بلکه رشد و ارتقاء صفات اهل منزل را همیشه مدنظر داشتند و عدم انجام این تکلیف را به معنای ظلم در حق خانواده می دانستند.

نام گذاری نیکو از مصادیق تکریم فرزندان

از حضرت رضا (علیه السّلام ) نقل شده است: رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: دخترم از این جهت فاطمه نام نهاده شده است، که خداوند سبحان او و دوستانش را از آتش جهنم رهائى بخشیده است. از این حدیث بسیار زیبا ابتدا پی به این موضوع می بریم که رسول الله (صلی الله علیه و آله) با اسم زیبایی که برای فاطمه (سلام الله علیها) انتخاب می کنند، ایشان را مورد تکریم قرار می دهند. با این رمزی که امام رضا (علیه السلام) به ما می دهند، می بینیم که مادر امت، با صفت فاطمی (سلام الله علیها) ما را از آتش جهنم رهایی می بخشند. دیگر اهل بیت (علیهم السلام) هم به تأسی از سیرۀ پیامبر (صلی الله علیه و آله) نام ها و کنیه های زیبایی برای فرزندان خود انتخاب می فرمودند تا نشان دهندۀ برخی صفات درونی ایشان باشد، طوری که امام رضا (علیه السلام) مقید بودند امام جواد (علیه السلام) را با کنیه نام ببرند و این خود نوعی تکریم است.

نتیجه

در سیرۀ رضوی (علیه السلام) مشاهده می کنیم که تکریم همسر و خانواده چقدر پررنگ معرفی شده است. ایشان از جهات مختلف مثل محبت کردن، رشد و ارتقاء صفات الهی، خرجی دادن خانواده به اندازه مناسب (نه ولخرج بودن و نه خسیس بودن)، ایجاد فضایی شاد در خانواده و دیگر صفات نیک، همسر و خانواده را مورد اکرام قرار می دادند؛ اهمیت پرداختن به این وجه از خصلت امام رضا (علیه السلام) به شدت در این برهه از زمانه احساس می شود؛ در زمانه ای که شیاطین جنی و انسی هجمه های زیادی بر خانواده وارد می کنند تا آنها را صواب را در پیش نگیرند و مدام با یکدیگر اختلاف داشته باشند.

امید که با تمسک به سیرۀ این بزرگوران شاهد رشد روز افزون معنوی در خانواده ها و به تبع آن در جامعه باشیم.

کتابنامه:

*: قرآن کریم

1- ابن بابویه، محمد بن على ، الخصال، ترجمه جعفرى، 2 جلد، نسیم کوثر، ایران؛ قم، چاپ اول، 1382ش.

2- ابن بابویه، محمد بن على، عیون اخبار الرضا(علیه السلام)، 2 جلد، نشر جهان ، ایران؛ تهران ، چاپ اول، 1378ق .

3- طبرسى، فضل بن حسن، زندگانى چهارده معصوم (علیهم السلام)، ترجمه إعلام الورى، یک جلد، ناشر اسلامیه، ایران، تهران، چاپ اول، 1390ق.

4- عطاردی، علی رضا، مسند الإمام الرضا (ع)، 2 جلد، ناشر آستان قدس رضوی (علیه السلام)، ایران، مشهد، چاپ اول، 1406 ق.

5- کلینى، محمد بن یعقوب، گزیده کافى، 3 جلد، ناشر مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، ایران، تهران، چاپ: اول، 1363 ش.

[1] . ابن بابویه، محمد بن على، عیون اخبار الرضا(علیه‌السلام)، ج2، ص38

[2] . همان

[3]ـ فرقان67، ص365

[4]ـ ابن بابویه، محمد بن على‏، الخصال، ترجمه جعفرى، ج‏1، ص91.

[5]ـ عطاردی، علی‌رضا، مسند الإمام الرضا (ع)، المقدمة، ص53

[6]ـ کلینى، محمد بن یعقوب، گزیده کافى، ج‏3، ص107