روستای کلپورگان
شهرستان سراوان با وسعتی حدود ۲۳هزار و ۸۸۰ کيلومتر مربع با سابقه‌ای تاریخی و تمدنی بسيار کهن، شرقی‌ترین شهرستان سيستان و بلوچستان و در فاصله ۳۴۰ کيلومتری از مرکز استان واقع شده است. سفال کلپورگان یادگاری به جا مانده از هنر سفالگری هزاره‌های قبل از ميلاد است و سفال توليدی در منطقه کلپورگان شهرستان سراوان نشان‌دهنده تداوم حيات شش هزار ساله نوعی سفال پيش از تاریخ است که به نام سفال قرمز منقوش ساخته می‌شود.
«کلپوره» نام گیاهی با مصرف دارویی ویژه منطقه بلوچستان و کلپورگان روستایی است در ۲۵ کیلومتری شهرستان سراوان و در ۳۹۰ کیلومتری جنوب زاهدان. در این روستا نیز مانند دیگر جاها شغل اکثریت مردم کشاورزی است و محصولاتش عبارت است از خرما، مرکبات و سبزی‌ها، اما تنها مشخصه‌ای که کلپورگان را از بقیه مناطق متمایز کرده سفالگری آن است که شیوه ساخت آن با قدمتی بین ۴ تا ۶ هزار سال قبل هنوز دست‌نخورده باقی‌مانده و تنها کارگاهی که هنوز به شیوه بدوی فعال و پا برجا کارش را ادامه می‌دهد، کارگاه سفال کلپورگان است. در طول تاریخ هنر سفالگری متعلق به زنان بوده است، زیرا مردان به شکار یا کشاورزی می‌پرداختند و بنا بر شواهد تاریخی زنان ابداع‌کنندگان هنر سفالگری بوده‌اند.
مقالات مرتبط:
- گردشگری روستایی؛ مقصدی روشن در آینده گردشگری
- عروسک های بومی؛ راوی فرهنگ ملی، حامی گردشگری مردم شناسی
- سفال مند گناباد، جلوه ای از هنری ۵ هزار ساله
آنچه سفالگری کلپورگان را از سایر نقاط متمایز کرده ویژگی‌های منحصربه‌فرد آن شامل موارد زیر است:
۱) تمام امور ظریف توسط زنان انجام می‌گیرد و مردان فقط کارهایی مثل آماده کردن گل پختن سفال و... را انجام می‌دهند؛
۲) برای تهیه سفال از چرخ سفالگری استفاده نمی‌شود و تمام سفالینه‌ها با روش‌های سنتی و بدیع و به کمک دست انجام می‌شود؛
۳) در سفالینه‌ها لعاب به کار نمی‌رود؛
۴) طرحها و نقش‌های آن کاملا هندسی و تداعی‌گر نقش‌های باستانی است؛
۵) طرحها و نقش‌های آن معمولا شامل یک دایره توخالی، یک دایره توپر و یک خط است که با هم ترکیب شده‌اند؛
۶) ماده تزیینی آن رنگی است از سنگ تیتوک که در آب حل می‌شود.
خاک برای سفال‌سازی از فاصله ۲ تا ۳ کیلومتری کارگاه یعنی معدن خاک رس مشکوتان تامین می‌شود. این خاک در قدیم توسط چهارپایان یا سبدهای مخصوص (کچو) به کارگاه حمل می‌شد، اما امروز با کمک بیل مکانیکی از زمین برداشته و با ماشین به کارگاه حمل می‌شود. مواد موجود در خاک باعث می‌شود این خاک ابتدا به رنگ خاکستری متمایل به سبز روشن دیده شود. پس از خیس شدن به رنگ خاکستری مایل به سبز زیتونی درمی‌آید. برای تزیین و نقاشی از سنگ «تیتوک» استفاده می‌کنند. این سنگ در منطقه تپه آچار در کهوران بخش زابلی یافت می‌شود و رنگ آن معمولا قهوه‌ای یا سیاه است. این سنگ نوعی سنگ منگنز و رنگ حاصل از آن قهوه‌ای است. درصد بالای اکسید آهن و اکسیدهای دیگر و همچنین مقداری ناخالصی‌های دیگر با محتوای بسیار زیاد آن باعث سیاه رنگ شدن به هنگام پخت می‌شود.
هنرمندان کلپورگانی «گل هاجک» را با سنگ مخصوص مدوری می‌کوبند تا خرد و نرم شود و پس از الک کردن خاک را همراه با آب در حوضچه‌ای می‌ریزند و به شیوه‌‌های کاملا سنتی آن را تصفیه می‌کنند، آب گل‌آلود یک تا دو روز در حوضچه می‌ماند و پس از آن آب را تخلیه می‌کنند و گل ته نشین شده را بر می‌دارند و پس از ورز دادن برای ساخت سفال آماده می‌کنند. زنان گل ورز داده‌شده را درون بشقاب مانندی از جنس سفال که کف آن تکه پارچه کتانی قرار داده‌اند، می‌گذارند و با دست، ظرف موردنظر را می‌سازند. انگشت شست پا نقش همان موتور چرخ سفال را برای هنرمندان بازی می‌کند و با چرخاندن ظرف زیرین و کشیدن دیواره ظرف سفالینه تازه دیگری شکل می‌گیرد. شاید یکی از دلایلی که زنان همان روش سنتی خود را نسبت به چرخ سفالگری ترجیح می‌دهند خاک منطقه باشد که به راحتی انعطاف‌پذیر است و به علاوه قدرت چسبندگی زیادی دارد.
تمام تولیدات سفالی پس از ساخت ده روز در معرض تابش آفتاب قرار می‌گیرد تا کاملا خشک شود. قبل از اینکه به کوره برود با رنگ تیتوک رنگ‌آمیزی می‌شود تا ظرف همراه با رنگ در یک زمان پخته شود. «چت محیلوک» و «گل» نام برخی از نقش‌های محلی است. این نقش‌ها اغلب از طرح‌هایی با ریشه‌های طبیعی تشکیل شده و بسیار ساده و تا حدی انتزاعی و نقطه‌نقطه و سنتی هستند. این نقاشی‌ها به وسیله‌ی یک تکه چوب کوچک به اندازه چوب کبریت معمولا از جنس چوب درخت خرما انجام می‌شود. نقش‌های گل، زنجیره، موج، درخت خرما و... نه به صورت مکتوب در جایی نقش بسته‌اند که سفالگران از روی آنها نقاشی کنند و نه از نقش‌های سایر سفال‌ها یا دیگر صنایع‌دستی محلی اقتباس شده‌اند، بلکه تمامی طرحها ناشی تخیل زنان و دختران محلی است که سینه به سینه به ایشان منتقل شده است.
یک سنگ بزرگ قرمز، سه سنگ کوچک، یک کاسه آب و یک تخته چوب کوچک ابزار کار زنان هنرمند بلوچ است که ده‌ها سال است سعی در حفظ سنت پیشینیان خود دارند تا خاک را به کیمیای تاریخ مبدل کنند. زنان با دستان هنرمند خود گل را به شکل کاسه، کوزه، جام، پارچ و لیوان می‌سازند. زنان سخت‌کوش و هنرمند کلپورگان با وجود تمام سختی‌ها هزاران سال است که شاهکار هنر پارینه‌سنگی را حفظ کرده‌اند.
روش‌های ساخت سفال
تکنیک‌های ساخت سفال این منطقه همان روش‌های چندهزار سال قبل است و همین روش ابتدایی و بسیار ساده است که هنر سفالگری کلپورگان را منحصربه‌فرد جلوه داده است. در منطقه بیشتر دو روش برای ساخت ظروف به کار می‌رود.
الف: روش پینچ (pinch)
برای ساختن سفال با این شیوه از دیسک گردان و سینی به شکل بشقاب استفاده می‌کنند که در اصطلاح محلی به «بونو» مشهور است. به این صورت که ابتدا توده‌ای از گل ورز داده شده را روی «بونو» می‌گذارند که جنسش از سفال است و معمولا روی بونو پارچه‌ای برای نچسبیدن گل قرار داده شده است. حفره‌ای با انگشتان دست در میان آن ایجاد و سپس همراه با چرخش گل بر روی بونو حفره ایجاد شده توسط انگشتان دو دست را به تدریج گشاد می‌کنند. با این عمل دیواره ظرف نازک می‌شود. در حین انجام این عمل از تکه چوبی به طول حداکثر ۲۰ سانتی‌متر استفاده می‌کنند و دیواره ظرف را به جهت‌های مختلف که مناسب کار است هدایت می‌کنند. با این شیوه دیواره‌های ظرف در همه قسمت‌های آن یکسان می‌شود. در اصطلاح محلی به این تکه چوب (گل موش) می‌گویند.
ب: روش لوله‌ای یا فتیله‌ای (کویل)
در این روش ابتدا پارچه‌ای را روی بونو پهن کرده کف ظرف مورد نظر را از گل و روی پارچه قرار می‌دهند و برای ساختن فرم ظرف، گل را به صورت لوله‌های موردنظر درست کرده و پس از این مرحله ظرف‌ها را در معرض آفتاب قرار می‌دهند تا کاملا خشک شوند. این کار شاید چندین روز طول بکشد. پس از خشک شدن سفال آن را با سنگ مخصوصی (سائنوک) مالش و سطح خارجی آن را صیقل می‌دهند و با این عمل سطح سفال خام برای نقاشی آماده می‌شود.
شهرت جهانی سفالینه‌های روستای کلپورگان
این سفالینه‌ها شاهکار اندیشه و هنر زنان سیستان و بلوچستان ایران است که نسل به نسل و سینه به سینه از مادران به دختران بلوچ منتقل شده و گذشت زمان و حوادث تاریخ نه تنها از اصالت آن کم نکرده، بلکه بیش از پیش بر ارزش‌های هنری آن افزوده است. خالقان سفال کلپورگان در طول تاریخ همیشه زنان بوده‌اند. آنها از چرخ برای سفالگری استفاده نمی‌کنند، بلکه سفال را با دست می‌سازند و برای تزئین سطح آن از اشکال خاص هندسی استفاده می‌کنند که قدمتی طولانی دارد. تمام تزئینات سفالینه‌ها نمادهای تجدیدی و ذهنی هستند. این نقوش نسل به نسل به یادگار مانده و حکایت از خواسته‌های روحی هنرمند دارد و گاهی نشانگر اعتقادات و باورهای نشات گرفته از محیط است.
قدمت تاریخی سفال کلپورگان موجب شهرت جهانی آن شده به‌طوری که حتی یافته‌های باستان‌شناسی بیانگر آن است که ظروف سفالی به دست آمده از شهر سوخته نیز همگی از کلپورگان تامین و با شتر به این شهر منتقل می‌شده است.
این سفالینه‌های خاص و بی‌نظیر در تاریخ ۷ مهر ۱۳۸۱ با شماره ثبت ۶۴۷۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است
موزه خاک، چشم‌به‌راه گردشگران
این روستا در جایگاه روستاهای هدف گردشگری در استان سیستان و بلوچستان قرار گرفته است. سازمان میراث فرهنگی برای ارتقا و حفظ این هنر دیرینه اقدام به ساخت موزه‌ای در روستا کرده است. موزه سفالگری کلپورگان برای بازدید گردشگران دایر شده و مسافران و گردشگران ایرانی و خارجی را فرامی‌خواند. با توجه به اینکه کلپورگان با فاصله از شهر سراوان قرار دارد، با همکاری بخش خصوصی و استفاده از منازل افراد بومی در منطقه کمبودی برای اسکان مسافران در این منطقه وجود ندارد. در واقع گردشگران علاقمند علاوه بر بازدید از این موزه بی‌نظیر و دیدن کار هنرمندان سفالگر می‌توانند در خانه‌های ایشان نیز مهمان و با زندگی و معیشت آنها از نزدیک آشنا شوند.
موزه کلپورگان در قطعه زمینی به مساحت حدود سه هزار و ۸۰۰ مترمربع و با زیربنای ۲۶۰ مترمربع ساخته شده است. این بنا دارای چهار اتاق بزرگ به ابعاد متفاوت است که در ساخت آن سعی شده از معماری بومی پیروی شود. در برخی اتاق‌ها و آجرکاری‌ها در نمای ساختمان قوس‌های خاصی را ایجاد کرده‌اند که نمونه آن را می‌توان در مقابر جالق سراوان نیز مشاهده کرد. این موزه از سال ۱۳۸۸ به‌عنوان کارگاه زنده تولید سفال هم به جنبه تولید و هم نمایش و عرضه آثار هنرمندان بلوچ می‌پردازد. جای دیگری از ایران به جز بلوچستان، سفال دست‌ساز تولید نمی‌شود. سفالگری بدوی تقریبا در همه جای دنیا منسوخ شده است، ولی در برخی مناطق مانند جنوب‌شرقی آسیا هنوز به این شیوه سفال ساخته می‌شود كه به این فرآیند در اصطلاح «موزه زنده» می‌گویند. به این معنی كه در زمانی كه این هنرمندان در حال كار هستند شما می‌توانید شكل‌گیری یك اثر باستانی را به صورت زنده ببینید.
با توجه بیشتر به ابعاد فرهنگی سنتی و توریستی و خدمات سیاحتی و درآمدزایی و نیز بعد تاریخی می‌توان بیشترین سرمایه‌گذاری را در زمینه سیاحتی کردن منطقه انجام داد تا برای سفال کلپورگان در اقتصاد منطقه، همچنین در هنرهای سنتی و قدیمی در ایران و جهان جایگاهی مناسب پیدا کرد و این میسر نخواهد شد، مگر با توجه بیشتر نهادها و سازمان‌های دولتی برای غنی کردن و حفظ و شناسایی آن از طریق نمایشگاه‌های داخلی و بین‌المللی.
در سال حدود ۲۰ تا ۲۵ هزار نفر از روستای کلپورگان سراوان بازدید و هفت هزار نفر از این تعداد در ایام نوروز برای بازدید به این مکان سفر می‌کنند. با توجه به تبليغات بسيار زیادی که برای معرفی سفال کلپورگان صورت گرفته، اما متأسفانه کلپورگان مظلوم واقع شده و زنان این روستا که تقریبا به ۳۰ نفر می‌رسند از راه تهيه سفال زندگی خود را می‌گذرانند. شاید از نظر اقتصادی و تامین معاش تولید سفال سنتی کلپورگان در عصر جدید مقرون‌به‌صرفه نباشد، اما رها کردن این هنر غنی به معنای تخریب تمدنی شش هزار ساله است. آنچه به این هنر اهمیت ویژه‌ایی بخشیده عدم تغییر روش‌های ساخت آن طی یک دوره طولانی است و می‌توان تمدن‌های اطراف و آداب و سنت‌ها و آیین‌ها و نوع مراودات و تجارت با همسایگان را در سیمای سفال کلپورگان مشاهده کرد. در طی این دوره طولانی روش ساخت، تزئین و روش تامین مصالح این نوع سفال تغییر نکرده و از نسلی به نسل دیگر به یادگار مانده است.
معرفی کلپورگان در فنلاند
جذابيت این هنر آنچنان است که چند سال پيش محققی فنلاندی برای تحقيق به این روستا سه سفر متمادی انجام داد. در دور نخست سفر خود توانست به منظور گسترش بيشتر این هنر در کشور فنلاند نمایشگاهی با عنوان سفال کلپورگان را دایر کند. الينا سراینه در سفر دوم خود به منطقه توانست از همه فيلم‌هایی که از روستای کلپورگان و نحوه سفالگری زنان روستا تهيه کرده بود، فيلم ۵ دقيقه‌ای کامل و جامعی را برای مدیران و مسئولانی که وقت سفر به این منطقه را ندارند، مونتاژ کند تا این هنر به همه شناسانده شود. در دور سوم سفر الينا به کلپورگان سفير کشور فنلاند نيز با او به کلپورگان سفر کرد. سفال کلپورگان و هنرمندی زنان این روستا توانست توجه وی را به‌طور چشمگيری جلب کند. این محقق فنلاندی حدود ۶۰ سال سابقه سفالگری داشت و انگيزه و هدف خود از سفر به منطقه را معرفی، حفظ و حمایت از این هنر اصيل عنوان کرد که دسترنج زحمات دستان زنان سفالگر است.
سخن پایانی
زنان سفالگر بلوچستان، موزه‌های زنده‌ای هستند كه می‌توان ساعت‌ها آنها را به تماشا نشست و در آخر ظرفی را از آنها تحویل گرفت كه گویی از اعماق خاک كاوش شده و مربوط به هزاران سال قبل است.
