تاریخچه

پارک ملی سرخه حصار پس از انتخاب شهر تهران به‌عنوان پایتخت کشور (۱۱۳۳ خورشیدی ) در زمان قاجاریه با نام‌های قرق یا شکارگاه سلطنتی تحت حفاظت قرار گرفت. پارک ملی سرخه حصار به‌همراه پارک ملی خجیر از قدیمی‌ترین مناطق حفاظت شده در جهان هستند. این پارک یکی از شکارگاه‌های قدیمی ایران است که حدود دویست سال پیش به پارک تبدیل شده است. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران با تصویب شورای انقلاب اداره آن به سازمان حفاظت محیط زیست محول و در سال ۱۳۵۹ به گفته وزیر وقت هوشنگ ضیایی و طی مصوبه شماره ۹۱ تاریخ ۲۱/۶/۶۱ شورای عالی حفاظت محیط زیست با حدود و ثغور مشخص به‌عنوان پارک ملی تعیین شد.

 این پارک که در شرق تهران محدوده منطقه ۱۳ قرار دارد و به‌دلیل وسعت زیاد، امکانات متنوعی در خودش دارد و به یکی از مراکز تفریحی خانواده‌های تهرانی تبدیل شده است.

اقلیم

آب‌وهوای این منطقه نیمه خشک و اختلاف درجه حرارت روز و شب در آن بالا است. متوسط حداکثر درجه حرارت سالانه آن ۹/۱۸ درجه سانتی‌گراد است. این منطقه از وجود رودخانه جاجرود بهره می‌برد که پس از سد لتیان، در حاشیه منطقه جریان پیدا می‌کند و در شهرک پارچین از منطقه خارج می‌شود. پارک ملی سرخه حصار و خجیر دارای اکوسیستمی یکسان هستند، با این تفاوت که نزدیکی پارک سرخه حصار با شهر تهران، جاذبه‌های توریستی این منطقه را افزایش داده است. وجود مناظر بکر و طبیعی و تنوع زیستی مناسب، همچنین تاثیر بسیار بالای این منطقه در کاهش آلودگی هوای شهر تهران اهمیت این پارک ملی را دو چندان کرده است.

منابع آب مجموعه از دو رود مهم جاجرود و دماوند و تعداد زیادی چشمه‌های دائمی و فصلی تامین می‌شود. این منطقه از چاه، چشمه و قنات‌های متعددی بهره می‌برد که آبدهی خوبی نیز دارند و به همین دلیل محدودیت‌های آبی ندارد. از چشمه‌های مهم این منطقه می‌توان به چشمه چاتال، بیدک، انجیرک، رزک، شش گوش، دره شریف و چشمه سوخته اشاره کرد. کم باران‌ترین ناحیه پاری ملی سرخه‌حصار در اطراف قصر فیروزه و پرباران‌ترین آن ارتفاعات مجاور دره بیدکو سه‌پایه است.

بارندگی در پارک ملی سرخه‌حصار بیشتر ناشی از جریان‌های غربی و مدیترانه‌ای است که نزدیک به ۸ ماه از سال، از اوایل پاییز تا نیمه‌های بهار، به‌تناوب منطقه را تحت تاثیر قرار می‌دهد. حداقل میانگین بارندگی سالانه در پارک ملی سرخه‌حصار ۲۷۵ میلی‌متر و حداکثر میانگین بارندگی سالانه آن ۴۵۰ میلی‌متر است.

بلندترین نقطه مجموعه سرخه‌حصار، قله اراکوه ۲۶۴۹ متر و پست‌ترین نقطه آن دشت سنگ‌تراشان به بلندی ۱۱۰۰ متر از سطح دریا است و کوه‌های مهم پارک ملی سرخه‌حصار عبارتند‌از کوه سه پایه، کوه بیدک، تخت تالق، کل خانی، شش گوش، سیاه غار، همروک.

پارک سرخه حصار به‌علت نزدیکی به ناحیه گرمسیری ورامین از یک سو و متأثر از ارتفاعات البرز مرکزی از سوی دیگر و به‌دلیل داشتن پستی و بلندی‌های بسیار از نظر پوشش گیاهی دارای سیمای متفاوتی است.

ویژگی‌های پارک

پارک ملی سرخه‌حصار تعدادی از اكوسيستم‌های طبيعی نادر و ارزشمند، استپی، بيشه‌ای، كوهستانی و دشتی كشور را در خود جای‌داده و در عینِ حال الگويی تمام‌عیار از شرايط اقليمی بوم‌شناختی منطقه تهران است. حيات وحش پارک ملی سرخه‌حصار از جنبه‌های زيبايی شناختی، بوم‌شناختی، اجتماعی، اقتصادی،آموزشی و تفريحی از چنان ارزش والايی برخوردار است كه اطلاق كلمه كم‌نظير را در مورد آن توجيه می‌کند.با توجه به توپوگرافی زمين در اين پارک، واحدهای گياهی متعددی در آن به وجود آمده است. رويشگاه‌های بسيار غنی پارک متشكل از جوامع گياهی متعددی بوده و تاکنون حدود ۳۲ واحد گياهی و ۵۲ خانواده مختلف در اين پارک شناسايی شده است. انواع درختان، درختچه‌ها، گرامينه‌ها، علف‌ها و گلسنگ‌های مربوط به اقليم منطقه در پارک ملی سرخه‌حصار وجود دارد. در پارک سرخه‌حصار بعضی از گونه‌ها واجد ارزش فراوانی از لحاظ اكولوژيكی، حفاظتی، دارويی و صنعتی هستند. تعدادی از اين گونه‌ها در رديف گياهان نادر و در حال انقراض ثبت شده‌اند.

حیات وحش

پوشش گیاهی

به‌دلیل وسعت و تفاوت در ارتفاع در قسمت‌های مختلف پارک می‌توان گونه‌های متفاوتی از گیاهان را در این پارک مشاهده کرد. اما تیپ عمومی منطقه شامل درمنه است و در ارتفاعات کوه‌های پارک ملی سرخه حصار پوششی از درختان بنه، ارس و انواع بادام کوهی دیده می‌شود.

• پوشش گیاهی منطقه گرمسیری شامل گز، تاغ، گون، خارشتر و اسپند؛
• پوشش گیاهی استپی کوهپایه شامل درمنه و گونه‌های بالشتکی مانند کلاه حسن، گون، چوبک و گیاهان دارویی مانند آویشن، قدومه، بومادران، کاکوتی و پونه کوهی؛
• درختان و درختچه شامل زالزالک، گوجه وحشی، سرو کوهی.

در پارک ملی سرخه حصار ۳۲ جامعه گیاهی به‌صورت طبیعی، نیمه طبیعی و دست کاشت وجود دارند. بیش از ۲۶۰ گونه گیاهی در سه حالت گراس، فورب و چوبی در پارک ملی سرخه حصار شناسایی شده‌اند. گونه‌های گیاهی نادر در حال انقراض در پارک‌های ملی خجیر و سرخه حصار عبارت‌اند از:

• گون (کتیرا)، نخود وحشی، فستوک، جو دو سر، عدس وحشی، نخود، گل کتانی، یونجه و ماش.

از گونه‌های دارویی، صنعتی و خوراکی مشخص پارک ملی سرخه حصار می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:

• بابونه، بومادران، خاکشیر، بارهنگ، سنبل الطیب، سیرک، شیرین بیان، آویشن، کاکوتی، والک، سیر، آب تره، سماق، زرشک.

گونه‌های جانوری

منابع آب کافی، پناهگاه زیاد، و پوشش گیاهی متناسب با نیاز گونه‌ها، مجموعا زیستگاه مناسبی در دو پارک ملی خجیر و سرخه حصار و منطقه حفاظت شده جاجرود فراهم کرده است و حیواناتی همچون کل، بز، قوچ، میش البرز مرکزی، آهو، گراز، پلنگ، کفتار، روباه قرمز، شغال، گربه وحشی، گورکن، تشی و خرگوش در آن زیست می‌کنند.

گونه‌ شاخص‌ منطقه بزمجه‌ بیابانی‌ تعیین شده است و البته‌ در منطقه‌ گونه‌های‌ با اهمیت‌ دیگری‌ نظیر لاک‌پشت‌ مهمیزدار غربی وجود دارد که‌ علاوه‌ بر اینکه‌ حمایت‌ شده‌ است، در طبقه‌بندی‌ IUCN نیز تحت‌ عنوان‌ آسیب‌پذیر قرار دارد. سایر گونه‌‌های با اهمیت‌ دیگر از قبیل افعی‌ البرزی‌، افعی شاخدار، بزمجه دشتی در منطقه وجود دارند که در لیست‌ IUCN به‌عنوان گونه‌های در معرض‌ خطر انقراض‌ هستند.

پارک‌های‌ سرخه‌ حصار و منطقه‌ حفاظت‌ شده‌ جاجرود به‌ علت‌ دارا بودن‌ زیستگاه های‌ مختلف‌ اعم‌ از رودخانه‌، کوهستان‌، استپ‌، دارستان‌، کشتزار، باغات‌ وهمچنین‌ قرار گرفتن‌ در مسیر مهاجرت‌ تعداد زیادی‌ از گونه‌های‌ مهاجر از موقعیت‌ بسیارخوبی‌ جهت‌ زندگی‌ پرندگان‌ برخوردار است و به‌ همین‌ دلیل‌ گونه‌های‌ متنوعی‌ از پرندگان‌ در زیستگاه‌های‌ مختلف‌ آن‌ مشاهده‌ می‌شود.

مقالات مرتبط:

• آشنایی با پارک ملی سیاه‌کوه، رمزآلودترین زیستگاه ایران
• منطقه حفاظت شده مراکان خوی ؛ بهشت قوچ و میش ارمنی

درمجموع‌ ‌ پرندگان پارک‌های ملی خجیر و سرخه‌حصار و منطقه حفاظت شده جاجرود ۱۱۵ گونه بوده‌ که‌ ۲۲/۶ درصد پرندگان‌ ایران‌ را تشکیل‌ می‌دهد.

پرندگان موجود در سرخه‌حصار نیز شامل حواصیل خاکستری، حواصیل شب، بوتیمار، اگرت بزرگ، سرسبز، اردک ارده‌ای، خوتکا، اردک نوک پهن، فیلوش، عقاب ماهیگیر، کورکور، قرقی، طرلان، عقاب طلایی، عقاب شاهی، سارگپه، کرکس، دال سیاه، دلیجه، بالابان، بحری، شاهین، آبچلیک و‌ آبیا است.

خزندگان و دوزیستان مار کرمی، کور مار دوسر، مارآتشی، مارپلنگی، ماردستی، مار آبی، مارشتری، شترمار،یله مار، تیرمار،سوسن مار، افعی شاخدار ایرانی، افعی کوفی، قورباغه معمولی، وزغ سبز در این پارک زیست می‌کنند.

گونه‌های حفاظت شده و در خطر انقراض این پارک شامل پلنگ، آهو، پازن، قوچ وحشی است.

پلنگ در سال ۱۳۵۶ به تعداد ۳۲ قلاده در منطقه وجود داشته که در سرشماری سال ۱۳۸۰ به ۲ قلاده رسیده بود. در سال ۱۳۵۶ قوچ و میش تعداد ۱۸۰۰۰ شمارش شده و در سال ۱۳۸۰ تعداد آن به ۲۷۶۵ رسیده بود. بز و پازن که در ۱۳۵۶ تعداد ۳۰۰۰ بوده در سال ۱۳۸۰ به ۳۲۷ رسیده است. در سال ۱۳۵۶ تعداد آهوان ۴۵۰ راس بوده در سال ۱۳۸۰ به ۳۵ راس رسیده بود.

عوامل تهدیدکننده منطقه

مشکلات مهم این منطقه ساخت‌وسازهای غیرمجاز اعضای تعاونی مسکن جهاد کشاورزی موسوم به شهرک زیتون، تعارضات و تصرفات پادگان‌ها و احداث میادین تیراندازی و برگزاری مانورهای غیرمجاز در منطقه، تخریب حاصل از اجرای پروژه خط لوله انتقال مواد نفتی و احداث راه‌های دسترسی متعدد، احداث اتوبان شهید شوشتری (محور کمکی بسیج)، حفر چاه‌های غیرمجاز در منطقه، شکار غیرمجاز، ورود غیرمجاز افراد به داخل پارک ملی و پیاده‌روی در منطقه به‌دلیل عدم وجود مرز مشخص در انتهای جنگل سرخه‌حصار و تابلوهای هشداردهنده، ایجاد آتش‌سوزی عرصه‌های طبیعی و بکر، ورود دام و کوچ عشایر در فصل کوچ، تخلیه زباله در اطراف منطقه است.

موقعیت جغرافیایی

پارک ملی سرخه حصار قسمتی از منطقه حفاظت شده جاجرود در منتهی الیه شرق تهران است. راه‌های ارتباطی این ناحیه عبارت‌اند از جاده خجیر که از دو راهی زرشکی منشعب می‌شود و تا خجیر ۱۴ کیلومتر است. راه دیگر جاده قصر فیروزه است.