فرارسیدن فصل پاییز در کشور ما همیشه با بازگشایی مدرسه‌ها همراه است؛ بنابراین ماه مهر برای همه‌ی ما یادآور دوستی‌ها، شیطنت‌ها، بازی‌ها، مشق نوشتن‌ها و کوله باری از خاطرات تلخ و شیرین دیگر مدرسه است. هنوز هم در کشور ما مدرسه‌هایی هستند که سبک و سیاق قدیمی‌شان را حفظ کرده‌اند و از گزند گذر زمان به دورمانده‌اند و تاریخ احداث برخی از آن‌ها به قرن 12و 13 هجری قمری و دوره قاجاریه بازمی‌گردد. ایران همواره مهد علم و ادب بوده این مدارس تاریخی در بیشتر شهرهای بزرگ کشورمان نظیر تهران (مدرسه دارالفنون) و تبریز (مدرسه رشدیه) به چشم می‌خورند؛ اما شهر قزوین یکی از شهرهایی است که زیباترین مدارس کهن را در خود جای داده است. در میان این لیست بلند و بالا از جاهای دیدنی قزوین تنها مدرسه‌ای که در طی این سال‌ها همچنان به حیات علمی خود ادامه داده است مجموعه مسجد و مدرسه سردار است.
تاریخ در مسجد و مدرسه سردار
مسجد و مدرسه سردار که متعلق به دوره قاجار است، در سال 1194 هجری شمسی در قزوین بناشده است و اکنون نیز باعنوان مدرسه علمیه قزوین پابرجا و پذیرای طلاب دینی جوان است. بنابر منابع تاریخی بانی این بنا دو برادر به نام‌های حسن خان و حسین‌خان از سرداران فتحعلی شاه قاجار بودند که این مدرسه علمیه را در دوطبقه احداث کردند. همچنین در آن دوران در مجاورت این مدرسه آب‌انباری نیز به همین نام قرار داشته که مورداستفاده مردم محلی و استادان و شاگردهایشان قرار می‌گرفت.
این آب‌انبارکه در حال حاضر به بزرگ‌ترین سازه تک گنبدی ایران وجهان شهرت دارد، نمونه‌ای کم‌نظیر از هنر معماران بزرگ قاجار برای سازگاری با شرایط اقلیمی گرم و خشک ایران است. این بنا دارای گنبد بلند و نورگیرهای مینیاتوری کارشده بر سطح سقف است و حجم مخزن آن بالغ بر سه هزار مترمکعب است.
معماری آب انبار
ورودی آب‌انبار مزین به طاق‌نمای عریض با قوس جناقی است که به آجرکاری و کاشی‌کاری هندسی نیز آراسته شده است. سقف داخلی طاق نمای میانی نیز از تزیینات آجرکاری همراه بارسم‌بندی برخوردار است که در قسمت‌هایی کاشی‌کاری نیز شده است. در این آب‌انبار 50 پله‌ای در دو طرف در ورودی سکوهای سنگی برای نشستن و استراحت مردم در آن دوره تعبیه شده است که نشان از هوشمندی معماران زمانه‌اش دارد. در بالاترین قسمت نیز بادگیری به چشم می‌خورد که برای خنک نگه‌داشتن آب و تهویه هوای آب‌انبار استفاده می‌شده و جلوی گندیدن وراکدشدن آب را می‌گرفته است.
آب‌انبارسردار بزرگ که یک نظام بی‌نقص از آب‌رسانی شهری در زمان خود به شمار می‌رود نزدیک‌ترین همسایه تاریخی مسجد و مدرسه سردار است وهم زمان با مدرسه سردار بناشده است. اکنون نیز امکان بازدید از آن وجود دارد.
پیشنهاد مطالعه:
دریاچه اوان قزوین؛ آرامش در طبیعت بکر الموت
گشتی در مسجد و مدرسه سردار
در ورودی اصلی مدرسه هم که درسمت شمال واقع شده است دقیقا روبروی آب‌انبار قرار دارد. سردر مسجد و مدرسه سردار از حیث معماری بسیار زیبا و باشکوه است وبه کاشی‌کاری‌های مینایی و نقوش گل وبته و پرندگان مزین شده است.
همچنین کتیبه مرمرین مشهوری روی سردر حک شده که به خط نستعلیق ممتاز و به قلم شیخ محمدعلی بن شیخ یکی از عالمان مشهور قاجار نگاشته شده است. پس از عبور از در اصلی هشتی وسیع و باشکوهی در مقابل چشمان بیننده خودنمایی می‌کند که پوشیده از کنگره بندی‌های ظریف است.
صحن مدرسه مستطیلی شکل است و بنایی به مساحت 1440 مترمربع آن را احاطه کرده است. ساختمان مسجد و مدرسه سردار دو طبقه و آجری است و نمای بیرونی آن با کاشی‌های رنگارنگ تزیین شده است.
گرداگرد حیاط مدرسه حجره‌های کاشی‌کاری شده طلاب قرار دارند که تعدادشان به 23 باب می رسدو در چهارطرف صحن (در قسمت گلویی) اشعار مشهور محتشم کاشانی با خط نستعلیق بر کاشی‌های آبی و بنفش مندرج شده‌اند.
از دیگر جاذبه‌های حیاط مدرسه می‌توان به حوض سرپوشیده آن اشاره کرد که اکنون نیز وضوخانه طلاب محسوب می‌شود. همچنین این حیاط، خانه درختان مزین و کهنسالی است که دست‌هایشان را به‌سوی آسمان آبی بلند کرده‌اند و طلاب طبق رسم آبادانی از سالیان دور تا کنون وظیفه هرس و نگهداری از آن‌ها را به عهده‌دارند. در قسمت جنوبی حیاط مدرسه نیز مسجد سردار قرار دارد که متصل به مهتابی بزرگ بنای اصلی است.
پیشنهاد مطالعه:
مدرسه هدایت ارومیه، خانه‌ای قجری در شهر امروزی
تزیینات بنا
مسجد و مدرسه سردار از جهت تزیینات داخلی بسیار ساده و تنها گنبد مخروطی آن است که با کاشی فیروزه‌ای برپا شده است. البته سادگی معماری گنبد بی‌حکمت نیست وبرگرفته از آداب ورسوم حوزوی است. آداب ورسومی که برپایه ساده زیستی در تمام ابعاد زندگی بناشده است و برخلاف باور عامه فراگیری علم را بر عبادت و اعمال مستحبی مقدم می‌داند. بنابر آموزه‌های عرفانی طلبه نباید غرق در زیبایی‌ها وشکوه مادی شود حتی اگر آن زیبایی رنگ و لعاب و نقوش زیارتگاه باشد. هنگامی که پای درس و تحصیل و امتحان درمیان است طلبه باید به انجام واجبات دینی مانند نماز یومیه قناعت کند و در کسب ثواب بزرگ‌تر که همان علم‌آموزی است بکوشد.
در تابستان و برخی از مناسبت‌های مهم مذهبی نظیر تاسوعا و عاشورا که درس تعطیل می‌شود، مهتابی بنا به استراحت یا انجام تعزیه اختصاص می‌یابد. زیباترین قسمت بنای مدرسه نمای طبقه دوم آن است که معماران عصر با ایجاد طاق‌نما با قوس صفوی و گنجاندن ارسی‌های چوبی و پنجره‌های مشبک در آن هنر خود را به اوج رسانده‌اند. حجره‌های سراسر مدرسه به شکل دایره وار و رو به یکدیگر باز می‌شوند که مفهوم اتحاد بشری و دایره عشق الهی را به ذهن متبادر می‌سازد.
مجموعه مسجد و مدرسه سردار که از لحاظ سبک معماری از شاهکارهای دوره قاجار است تابه امروز میزبان عالمان روشن‌ضمیر بی‌شماری بوده است و اکنون نیز یکی از قطب‌های علمی و مذهبی کشور مهم کشور به شمار می‌رود. این مکان تاریخی در خیابان تبریز یکی از قدیمی‌ترین خیابان‌های شهر قزوین قرار دارد، در تمام ایام سال قابل بازدید است و پذیرای مشتاقان معماری اسلامی است.
از سوی دیگر بازدید از این مکان که آیینه تمام‌قد علوم اسلامی است بهترین پیشنهاد برای افراد علاقه‌مند به تاریخ پرفرازونشیب آموزش در ایران است و زمینه‌ی آشنایی آن‌ها را بافرهنگ ناب و اصیل حوزه فراهم کند.
