خانه های تاریخی شهر تبریز (قسمت اول)
آذربایجان شرقی و مخصوصا شهر تبریز با قدمت چند هزار ساله، نمایشگر خانه‌هایی است که از گذشتگان به یادگار مانده‌اند. از آن جایی که تبریز جزو نقاط زلزله‌خیز است، متاسفانه بسیاری از خانه‌ها و آثار تاریخی آن در این زلزله‌های ویرانگر از بین رفته‌اند. با این حال در این شهر می‌توانید خانه‌های قدیمی دوران قاجار را ببینید که هنوز هم پا بر جا هستند و روح و جان گذشتگان را زنده نگه داشته‌اند. با کجارو همراه باشید تا سری به خانه‌های قدیمی این شهر کهن بزنیم.
خانه‌های قدیمی تبریز اغلب یادگار معماری عهد قاجر و حکومت پهلوی است. وجب به وجب محله‌های قدیمی تبریز مانند مقصودیه و سرخاب شما را به گذشته‌ها می‌برد و عطر دل‌چسب خاک حیاط جارو شده‌ی دوران کودکی را به یادمان می‌آورد. هر چقدر هم که معماری مدرن جذاب و فریبنده باشد، نمی‌تواند با زیبایی معماری آمیخته با روح و سرشار از زندگی خانه‌های قدیمی رقابت کند. در این مقاله شما را با خانه‌های تاریخی شهر تبریز آشنا می‌کنیم تا اگر روزی به این شهر آمدید، سری به آن‌ها بزنید و به گذشته‌های دور مردمان این سرزمین سفر کنید:
خانه مشروطه (موزه‌ی مشروطه)
خانهی مشروطه از معروف‌ترین و مهم‌ترین خانه‌های تاریخی شهر تبریز است. این خانه که هم‌اکنون به‌موزه‌ی مشروطه تبدیل شده است، در سال ۱۲۴۷ به دست «حاج ولی معمار تبریزی» بنا شد. وی سال‌ها ساکن روسیه بود و پس از بازگشت به ایران، خانهی کوزه کنانی را به دستور صاحب ملک، «حاج مهدی کوزه کنانی»، از تاجران بازار تبریز بنا کرد. در زمان قاجار و زمانی که زمزمه‌های مشروطه‌خواهی در این شهر برخاست، حاج مهدی نیز به جرگه‌ی مشروطه‌خواهان پیوست و از حامیان اصلی مالی این جریان شد. در دوران مشروطه این خانه مرکز جلسات سران مشروطه بود و تصمیمات مهمی توسط رهبران آن مانند ستارخان، باقرخان، ثقة الاسلام تبریز و حاج میرزا آقا فرشی گرفته شد.
معماری این خانه به سبک معماری دوران قاجار بوده و در دو طبقه، با زیربنای ۱۳۰۰ متر مربع ساخته شده است. پنجره‌های ارسی با شیشه‌های سرخ و سبز و سفید، درهای منبت کاری شده، غلام گردش، کلاه فرهنگی و نورگیر این خانه یادآور خانه‌های زیبا و اصیل دوره‌ی قاجار است. دیدن حیاط زیبای آن با گل‌ها، درختان و حوض کوچک، جان و دل آدمی را سرشار از نشاط و زندگی می‌کند. در سال ۱۳۷۵ این خانه تبدیل به موزه شد و آثار و اسناد مربوط به انقلاب مشروطه از جمله سلاح کمری ستارخان، فرش مشروطه و وسایل شخصی سران مشروطه در معرض دید عموم قرار گرفت. این اثر تاریخی در سال ۱۳۵۴ با شماره‌ی ۱۱۷۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
آدرس بنا: تبریز، راسته کوچه واقع در غرب بازار تبریز، روبروی مسجد جامع تبریز
خانه امیر نظام گروسی (موزه‌ی قاجار)
خانهی امیر نظام گروسی، در دوران ناصر الدین شاه قاجار به دستور امیر نظام گروسی ساخته شد که پیشکار قجرها بود. این خانه در مساحتی بالغ بر ۳۰۰۰ متر مربع بنا شده و ساختمان آن دو طبقه و زیر بنای آن ۱۵۰۰ متر است. ایوان این خانه ۱۶ ستون دارد و سرستون‌ها زیبایی آن را دو چندان کرده‌اند. این خانه دو حیاط اندرونی و بیرونی دارد و حوض‌ها و باغچه‌های آن‌ها، این خانه را شبیه بهشتی زمینی کرده است. پنجرهای مشبک با شیشه‌های رنگی، خورشید رنگارنگی را به داخل خانه می‌تاباند. داخل عمارت با گچ‌بری‌ها و آینه‌کاری‌های زیبا آراسته شده است. در زیرزمین نیز حوضخانهی بزرگی با ستون‌های آجرکاری شده قرار دارد که همه‌ی این‌ها جلوه‌گر معماری زیبای قاجاری در این خانه هستند. در سال ۱۳۷۰ سازمان میراث فرهنگی با خرید و مرمت این خانه، آن را تبدیل به موزه‌ی قاجار کرد که اشیا و آثار مربوط به آن دوره را به مردم معرفی می‌کند. این اثر تاریخی در سال ۱۳۷۰ با شماره‌ی ۱۷۴۹ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
آدرس بنا: تبریز، محله‌ی ششگلان، خیابان شهریار، پشت مقبرة الشعرا، جنب بیمارستان کودکان و مدرسه‌ی شیخ عطار
خانه حیدرزاده
محله‌ی مقصودیه از محله‌های قدیمی تبریز است و به‌راحتی می‌توانید با گشت و گذار در آن، خانه‌های تاریخی و زیبای بسیاری پیدا کنید. یکی از آن‌ها خانهی حیدرزاده است که در سمت جنوبی شهرداری تبریز قرار گرفته است و چندین خانهی تاریخی دیگر مانند خانهی سلماسی، خانهی بهنام، خانهی گنجه‌ای زاده و خانهی قدکی در اطراف آن قرار دارند. در مورد تاریخ دقیق ساخت این بنا اطلاعات و اسنادی در دست نیست اما کارشناسان میراث فرهنگی بر اساس مطالعات میدانی ادعا می‌کنند که قدمت خانه به ۱۳۰ سال می‌رسد. گفته می‌شود «حاج حبیب لک» معمار این بنا بود و در نقشه‌ی دارالسلطنه‌ی تبریز این ساختمان به نام خانهی «حاج قلی خان سرتیپ» آورده شده است.
مساحت خانه ۹۰۰ متر مربع بوده و در دو طبقه ساخته شده است که ساختمان میان حیاط اندرونی و بیرونی قرار دارد. تمامی پنجره‌ها چوبی و کنده‌کاری شده هستند و در قسمت بالایی، شیشه‌های رنگی دارند که به این خانه شادابی و سرزندگی می‌بخشد. مانند اکثر خانه‌های قاجار، در زیرزمین حوضخانهای با یک حوض و فواره وجود دارد و دیوارها و طاق‌ها آجرکاری شده‌اند. قسمت‌های دیگر خانه توسط سالن به یکدیگر راه دارند. اتاق اصلی این خانه یا همان شاه‌نشین، زیباترین اتاق این عمارت است. خانهی حیدرزاده در سال ۱۳۸۰ بازسازی شد و امروزه به‌عنوان مرکز اطلاع‌رسانی گردشگری استان آذربایجان شرقی مورد استفاده قرار می‌گیرد. این بنا در سال ۱۳۷۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
آدرس بنا: تبریز، خیابان مقصودیه، سمت جنوبی عمارت شهرداری
خانه حریری
از دیگر خانه‌های تاریخی دوره‌ی قاجار تبریز می‌توان به خانهی حریری اشاره کرد. این خانه آینه‌ی تمام نمای هنر دیوارنگاری قجری است و در اوایل حکومت آن‌ها ساخته شده است. این بنا یک حیاط اندرونی، یک حیاط بیرونی و دو بلوک خانه دارد. خانه‌ها رو به قبله هستند و نمای بیرونی ساختمان با دیوارنگاری‌هایی آراسته شده که از موضوعات اساطیری کهن همچون داستان یوسف و زلیخا و دیگر داستان‌های تاریخی الهام گرفته شده است. قرار است تا پایان سال جاری این خانه تبدیل به موزه‌ی مطبوعات، چاپ و دیپلماسی تبریز شود. خانهی حریری در ۲۷ دی ما ۱۳۷۷ با شماره‌ی ۲۲۴۲ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
آدرس بنا: تبریز، خیابان تربیت، کوچه‌ی نورهاشمی، پلاک ۱۳۲
خانه گنجه‌ای زاده
خانهی گنجه‌ای زاده از دیگر خانه‌های قدیمی تبریز است که از دوران قاجار به یادگار مانده است. معماری خانه تلفیقی از معماری قاجار و پهلوی است. بخش شرقی ساختمان مربوط به دوران قاجار است و بخش غربی آن در اوایل حکومت پهلوی اول بنا شده است که فصل جدیدی از معماری را در ایران رقم زد. پنجره‌های بخش غربی آن چهار گوش است و زاویه‌ی تیز دارد و از پنجره‌های خمیده، شیشه‌های رنگارنگ و معماری سنتی ایران خبری نیست. مساحت این خانه ۳ هزار متر مربع است و قسمت شرقی در ۳ طبقه ساخته شده و همه‌ی اتاق‌ها در یک ردیف، بدون اندرونی و بیرونی قرار گرفته‌اند. بخش اصلی خانه اتاق طنبی (نشیمن) است و زیر آن حوضخانه قرار دارد. ایوان آن پنج دهنه دارد که با قوس‌های نیم دایره پوشانده شده است. متاسفانه حیاط اندرونی شمالی ساختمان از بین رفته است و دیواری مقابل آن کشیده‌اند.
در ساختمان مربوط به دوره‌ی پهلوی نیز دو راهرو قرار گرفته است که در هر کدام ۳ اتاق وجود دارد. این بخش نیز با احتساب زیرزمین، ۳ طبقه است. ساختمان از سنگ، آجر، گچ، آهک و چوب بنا شده است و سرآغاز معماری مدرن در تبریز محسوب می‌شود. در ایوان چندین ستون وجود دارد و راه پله‌ها نیز دو سویه هستند. زمانی این خانه دانشکده‌ی معماری دانشگاه صنعتی سهند بود. این ملک مورد اختلاف سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و دیوان عدالت اداری بود. متاسفانه سرانجام در آبان سال ۱۳۹۰ مالک خصوصی آن با وجود ثبت این خانه در فهرست آثار ملی ایران، توانست با رای دیوان اداری این بنا را به‌طور کامل تخریب کند. این بنای تاریخی در ۸ مرداد سال ۱۳۸۱ به شماره‌ی ۶۰۲۱ در این فهرست به ثبت رسیده بود.
آدرس بنا: تبریز، محله‌ی مقصودیه، روبروی دانشکده معماری
خانه بهنام (خانهی قدکی)
خانهی بهنام از بناهای تاریخی شهر تبریز، مربوط به اواخر دوره‌ی زندیه و اوایل دوره‌ی قاجار است. این ساختمان کاربردی مسکونی داشت و در زمان حکومت ناصر الدین شاه نوسازی شد و با نقاشی‌های زیبای سبک قجری آن را تزیین کردند.
در مرمت‌های اخیر، چند نقاشی ایرانی فرسکو (فرسکو به چندین شیوه‌ی نقاشی مرتبط به هم اشاره دارد که روی گچ، دیوار یا سقف کار می‌شود) کشف کرده‌اند و هم اکنون متخصصان در حال تعمیر آن‌ها هستند.
این بنای تاریخی با مساحت ۳ هزار متر مربع، دو ساختمان دارد که ساختمان اصلی به‌عنوان ساختمان قشلاقی و ساختمان کوچک‌تر به‌عنوان ساختمان ییلاقی استفاده می‌شد. همچنین دو حیاط اندرونی و بیرونی بنا یادآور صفای خانه‌های قدیمی ایرانی است.
در حال حاضر خانهی بهنام با معماری زیبای قاجاری که شامل تالار اورسی، حوضخانه، اتاق گوشواره، دهلیز و نقاشی‌های زیبای آن دوران، به‌عنوان دانشکده‌ی معماری و شهرسازی مورد استفاده قرار می‌گیرد. برای ورود به این بنا باید از دالان پشت خانه که در کوچه‌ی «مشیردفتر» قرار دارد، وارد شوید.
این بنا بسیاری از خانه‌های تاریخی دیگر، اندرونی و بیرونی دارد. اندرونی در قسمت شمالی خانه قرار گرفته که اتاق‌هایی در شرق و غرب دارد که مشرف به حیاط اندرونی هستند. در این قسمت از ساختمان، زیرزمینی وجود دارد که برای نشیمن تابستانی مورد استفاده قرار می‌گرفت و دیگر اتاق‌ها کاربرد انباری و مطبخ داشت. بیرونی نیز شامل طنبی، کله‌ای و اتاق است. طنبی ارسی‌دار، ایوانی با چندین ستون و تزیینات گچی دارد و دیواره‌ها و سقف‌های آن با نقاشی‌های بسیار زیبایی آراسته شده‌اند. روی طاقچه‌ها و شومینه‌های طنبی نیز نقاشی‌های زیبایی وجود دارد. این قسمت شامل تراس تابستانی است که سرستون ستون‌های آن مقرنس کاری شده است.
آدرس بنا: تبریز، میدان ساعت، محله‌ی مقصودیه
خانه شربت اوغلی (کمپانی)
خانهی شربت اوغلی از دیگر خانه‌های قدیمی مشهور تبریز است که قدمت آن به دوران قاجار می‌رسد. این خانه در خیابان ثقة الاسلام و محله‌ی قدیمی سرخاب قرار دارد و روح معماری دوران قاجار در خشت خشت این خانه دمیده شده و هنوز هم زنده است
مساحت خانه ۱۵۰۰ متر مربع است و ۱۳۰۰ متر زیر بنا دارد. عمارت در ۳ طبقه ساخته شده است و دو حیاط دارد، یکی شمالی و دیگری جنوبی. برای ورود به خانه از در شمالی از یک هشتی عبور می‌کنید که به طبقه‌ی اول هم چند پله می‌خورد. ورودی حیاط جنوبی نیز دالانی است که طاق نمای آجری دارد و قبلا سرپوشیده بود. در قسمت همکف و طبقه‌ی اول، طنبی‌ها و اتاق‌های تو در تویی وجود دارد و در مرکز طبقه‌ی اول تالار مرکزی قرار گرفته است. طبقه‌ی همکف و اول از راه پله‌ای مرکزی به یکدیگر راه دارند و راه ورود به زیر زمین از داخل ساختمان، از قسمت شمالی است که از طریق ۲ راه‌پله است، سقف آن به شکل طاق بوده و چند دالان تو در تو زیرزمین عمارت را شکل داده‌اند. نمای قسمت شمالی بنا آجری است و سمت جنوبی ستون‌های چوبی دارد که با سرستون‌های گچی زینت یافته‌اند. در اوایل دوران پهلوی در ضلع شمالی خانه، اتاق‌هایی در دو طبقه به این بنا اضافه شد.
خانهی شربت اوغلی متعلق به «حاج مجید شربت اوغلی»، پسر «نایب هاشم خان» و از تاجران سرشناس فرش تبریز بود و کاربردی مسکونی داشت. گفته می‌شود در روز عاشورا و تاسوعای حسینی دسته‌جات عزاداری از بازار تبریز وارد حیاط شمالی عمارت می‌شدند و عزاداری می‌کردند. بعد از آن‌ها پذیرایی می‌شد. در سال ۱۳۶۹ شهرداری تبریز این عمارت را خریداری و بعد از مرمت، میراث فرهنگی خانهی شربت اوغلی را به فرهنگسرای تبریز تبدیل کرد. این بنا در ۶ اسفند ماه ۱۳۷۹ به شماره‌ی ۳۲۲۲ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
آدرس بنا: تبریز، خیابان شمس تبریزی، کوچه‌ی شرشرا، پلاک ۳۷
خانه اردوبادی
خانهی اردوبادی از خانه‌های دوره‌ی پهلوی است که در اوایل حکومت رضاشاه ساخته شد. اغلب خانه‌های آن دوره از خشت و آجر ساخته می‌شد اما خانهی اردوبادی تنها خانهی تاریخی تبریز است که از آجر و سنگ‌های ساختمانی بنا شده است و از این حیث معماری آن اهمیت ویژه‌ای دارد. این خانه در جنگ جهانی دوم و اشغال تبریز توسط روس‌ها، سفارت عراق بود. این عمارت با مساحتی حدود ۱۶۰۰ متر مربع، در ۳ طبقه ساخته شده است و امروزه به مرکز اسناد ملی شمال غرب تبدیل شده است. خانهی اردوبادی در ۲۶ آبان سال ۱۳۷۸ با شماره‌ی ۲۴۹۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
آدرس بنا: تبریز، خیابان ارتش جنوبی، پلاک ۸۴
خانه صرافلار (موزه‌ی سفال)
قدمت خانهی صرافلار به دوران قاجار و اوایل دوره‌ی پهلوی می‌رسد. این عمارت شامل زیرزمین و طبقه‌ی فوقانی می‌شود و ایوان آن با ستون‌های گچ‌کاری شده‌ی زیبا یادآور سبک خاص دوران قاجار است. در وسط حیاط، حوضی بزرگ وجود دارد که باغچه‌های دو طرف آن به زیبایی و سرسبزی عمارت افزوده است. طبقه‌ی همکف سازه‌ی قابی دارد اما سقف زیرزمین به‌شکل طاق و گنبدی است. در زیرزمین مانند دیگر خانه‌های قاجار حوضخانهای قرار گرفته است و دو اتاق جانبی، یک اتاق مستطیلی و یک راهرو هم وجود دارد. سازمان میراث فرهنگی استان آذربایجان شرقی اقدام به خرید این خانه کرد و پس از مرمت و بازسازی بنا، در سال ۱۳۷۴ از این عمارت به‌عنوان نمایشگاه و خانهی سفال تبریز بهره‌برداری شد. خانهی صرافلار در ۱۷ اسفند سال ۱۳۸۱ به شماره‌ی ۷۸۰۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
آدرس بنا: تبریز، خیابان شمس تبریزی، ایستگاه گرو، کوچه‌ی صرافلار، کوچه‌ی شهید نوروزی، پلاک ۱۰۰
خانه سرخه‌ای
خانهی سرخه‌ای از خانه‌های دوران قاجار در محله‌ی سرخاب است که مالک آن «میرزا مهدی فراشباشی» داماد مظفرالدین شاه بود. عمارت در دو طبقه ساخته شده است و حیاط اندرونی و بیرونی دارد. هشتی بنا در ضلع جنوبی قرار گرفته است و اگر بخواهید وارد بخش اندرونی شوید، تنها راه موجود از طریق حیاط بیرونی است. قسمت اصلی عمارت طنبی وسیعی به ابعاد ۵/۹متر در ۵ متر است که پنجره‌های آن مشرف به ایوان، حیاط و باغچه‌ی ضلع جنوبی است.
ایوان‌ها ستوندار هستند و دسترسی آن‌ها به یکدیگر از دو طرف طنبی است. زیرزمین خانه حوضخانهی بزرگی دارد که از زیباترین بخش‌های بنا است. حمام میرزا مهدی نیز در ضلع شمالی بنا ساخته شده است که متاسفانه بعدها این حمام‌ها تفکیک شد و به افراد دیگری واگذار گردید. از مهم‌ترین ویژگی‌های خانه گچ‌بری‌های متنوع داخل و خارج بنا و تزئینات چوبی و آیینه کاری‌های سقف آن است. خانهی سرخه‌ای در ۱۹ مرداد ماه ۱۳۷۹ به شماره‌ی ۲۷۷۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است و سازمان میراث فرهنگی استان هم‌اکنون در حال مرمت و بازسازی این خانه است.
آدرس بنا: تبریز، خیابان ثقة الاسلام، نرسیده به درب قدیمی سرخاب (سرخاب قاپوسی)
خانه لاله‌ای
قدمت خانهی لاله‌ای به اوایل دوران پهلوی می‌رسد. این خانه متعلق به «مرحوم یحیی ذکا»، از پژوهشگران برجسته‌ی معاصر بود و وی را می‌توان یکی از بنیان‌گذاران موزه در ایران نامید چون نقش بسزایی در برنامه‌ریزی و راه‌اندازی موزه‌های متعددی در تهران و دیگر شهرستان‌ها داشت. به‌همین دلیل برای بزرگداشت خدمات مرحوم ذکا در زمینه‌ی تاریخ و ایران‌شناسی، مخصوصا پژوهش‌هایی در مورد آذربایجان و تبریز، این خانه را به «دفتر پژوهش‌های تاریخی یحیی ذکا» تبدیل کرده‌اند. این بنا در دو طبقه ساخته شده است که عرضه‌ی آن ۹۰۰ متر مربع و اعیانی آن ۶۰۰ متر مربع است.
در طبقه‌ی همکف یک اتاق مرکزی و دو اتاق جانبی قرار دارد و راه ورود به این طبقه از طریق ۲ راه‌پله است. به طبقه‌ی اول نیز می‌توان از راه‌پله‌ی کلاه فرنگی وارد شد که یک تالار بزرگ و چند اتاق دیگر دارد. این بنا دو ایوان با ستون‌ها و سرستون‌های گچ‌کاری شده دارد و زیبایی خاصی به نما بخشیده است. خانهی لاله‌ای دو ورودی دارد که یکی در قسمت غرب و دیگری در جنوب غربی بنا قرار گرفته است و ساختمان اصلی در ضلع شمالی آن قرار دارد. در حیاط خانه حوضی زیبا توسط باغچه‌های گل‌‌کاری احاطه شده و خانه را به بهشت کوچک قجری تبدیل کرده است. در قسمت شمالی حیاط خلوت هم قرار دارد که روشنایی خانه را تامین می‌کند. خانهی لاله‌ای در ۲۰ آذر ماه ۱۳۷۹ به شماره‌ی ۲۹۱۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
آدرس بنا: تبریز، خیابان ارتش جنوبی، کوچه‌ی صدر
