دیار با شکوه یزد جلوه‌گاه فرهنگ و تمدنی اصیل در تمامی ادوار تاریخی می‌باشد. سرزمین پاک و مقدسی که شهر خدا معنی نام پر محتوای آن است. از قدمت این خاک همان‌قدر کافی است که رد پایی از زندگی انسان‌ها پیش از هزاره سوم قبل از میلاد در این شهر وجود دارد.

با این پیشینه درخشان بدون شک این شهر سنّت‌های دیرینه و مخصوص به خود را داراست. گوناگونی آداب و سنن مردم یزد در عرصه‌های مختلف فرهنگی بسیار نمایان است، اما آن‌چه در فرهنگ این مردم مشترک می‌باشد، ساده زیستی، قناعت و صرفه‌جویی است. استمرار بر حفظ و نگهداری فرهنگ و سنن قدیمی به همراه پایبندی به ارزش‌ها از ویژگی‌های بارز و قابل ستایش مردم این دیار است. در این میان زرتشتیان که پیشینه تاریخی درخشانی در یزد دارند، طبق آئین خود در روزهای خاصی از سال مراسم ویژه‌ای دارند که برای پیروان دیگر ادیان بسیار جالب بوده و یکی از جاذبه‌های جهانگردی این شهر محسوب می‌شود.

درباره مردم شهر یزد

وقتی وارد شهر یزد می‌شوید با مردمی آرام و صبور روبرو خواهید شد. مردم این شهر کهن بسیار سخت‌کوش هستند و روحیه دین‌داری در میان آن‌ها به وضوح دیده می‌شود. صبر و روحیه‌ای جنگنده با مشکلات زندگی جز خصوصیات این مردم شریف است و بنیان خانواده در این شهر نسبت به دیگر نقاط کشور از استحکام بیشتری برخوردار است. سال‌های زیادی است که مسلمان و یهودی و زرتشتی در این شهر با صلح و دوستی در کنار هم زندگی می‌کنند. شاید به همین دلیل است که یزد را شهر صلح و گفت‌وگو نامیده‌اند.

با توجه به این‌که یزد به دلایل مختلفی از جمله شرایط جغرافیایی، در تمام طول تاریخ از گزند جنگ‌های سیاسی در امان بوده و تداخل فرهنگ اقوام مختلف در آن به ندرت اتفاق افتاده، می‌توان گفت که فرهنگ و آداب مردم قدمت بسیار دارد و حتی برخی از این آداب به دوران باستان باز می گردد که تا کنون حفظ شده است.

زبان مردم یزد

زبان مردم یزد فارسی با گویش و لهجه یزدی است. این گویش قسمتی از فارسی دری می‌باشد و ترکیبات فارسی در آن حفظ شده است. شهرستان‌های مختلف استان یزد هر کدام ویژگی‌های خاصی در لهجه‌شان دیده می‌شود و پیروان آیین زرتشت به زبان دری زرتشتی یا همان زبان بهدینی سخن می‌گویند.

دین مردم یزد

فردریک چاردز ریچاردز نویسنده انگلیسی در سفرنامه خود راجع به دین مردم یزد اینگونه می‌نویسد: «احساسات و تعهدات مذهبی در شهر یزد بسیار عمیق‌تر و جدی‌تر از دیگر شهرهای ایران است».

استان یزد در میان مردم ایران نیز به یک استان مذهبی شهرت یافته است. اکثریت مردم این شهر مسلمان و شیعه دوازده امامی هستند اما اقلیت‌های مذهبی نیز تعداد قابل توجهی دارند. وجود حسینیه و مساجد زیاد در شهر یزد سبب گشته تا این شهر را شهر حسینیه‌های ایران بنامند. عبادتگاه‌های مختلفی برای زرتشتیان و کنیسه‌هایی برای یهودیان نیز در گوشه و کنار این استان به چشم می‌خورد. البته عده‌ای از ارامنه هم در یزد زندگی می‌کنند که تعدادشان از دیگر اقلیت‌های مذهبی کمتر است.

آداب و رسوم عید نوروز

با فرا رسیدن عید نوروز و تازه شدن زمین، مردم یزد نیز مانند دیگر شهرها به اجرای آیین سنتی خود می‌پردازند. برخی از این رسوم مربوط به دوره باستان می‌باشد که هنوز هم در برخی از شهرستان‌ّای استان یزد اجرا می‌شود.

فال کوزه که در گذشته جزء جدایی‌ناپذیر مهمانی‌های عادی و جشن‌های ملی در میان زنان بوده است هنوز  هم در مناطقی مانند تفت، میبد، مریم‌آباد، اردکان، مهریز و رحمت‌اباد برگزار می‌شود. کوزه توسط دختری نابالغ پر از آب می‌شود. او کوزه را در بین زنان می‌چرخاند و هر کس گیره‌سر یا شانه‌اش را به نیتی در کوزه می‌اندازد. کوزه را به خانه‌ای می‌برند که درخت مورد در آن باشد و به مدت یک روز به همراه تکه‌ای پارچه سبز و آینه‌ای کوچک زیر درخت می‌گذارند. روز بعد همان دختر با لباس پاک و زیبا کوزه را از زیر درخت برمی‌دارد و زنان در همان خانه به دور کوزه گرد می‌آیند و فال می‌گیرند. مراسم فالگیری با خواندن شعرهایی مرتبط با این رسم که حالتی فال‌گونه نیز دارند همراه است. هم‌زمان با خواندن شعرها دختر درون کوزه دست می‌برد و چیزی در می‌آورد. با بیرون آمدن هر شیء، صاحبش باید از شعری که در حال خوانده شدن است نیت خود را تعبیر کند. تا انتهای مراسم تمامی اشیاء بیرون می‌آیند. اگر معنای شعر خوب باشد یعنی نیت صاحب فال عملی نیک است و به مقصودش می‌رسد و اگر معنای شعر مناسب نباشد، نشانه خوب نبودن نیت و نرسیدن به مراد است.

لایروبی و نظافت قنات و نهرها به هنگام فرا رسیدن سال نو یکی از کارهایی بود که مردم باستان یزد معتقد به انجامش بودند. هنوز هم در برخی نقاط که قنات و نهر دارند این رسم برگزار می‌شود.

پدر خانواده عسل، سکه نقره و یا طلا را به همراه سه برگ سبز به عنوان عیدی به اعضای خانواده می‌دهد و جوان‌ترها ترانه‌های پارسی می‌خوانند.

یزدی‌های باستان معتقد بودند ۱۰ روز مانده به سال جدید روح از دنیا رفتگان به زمین می‌آید و ۱۰ روز پس از شروع سال نو هم به جایگاه آصلی خود باز می‌گردد و در این ایام خانه باد تمیز و آماده باشد.

یکی از کارهای جالبی که در آستانه سال نو از قدیم در میان مردم یزد مرسوم بوده و هنوز هم بعضی‌ها به آن معتقدند این است که داخل کوزه‌های سفالی کهنه مقداری پول می‌اندازند و کوزه را از پشت بام خانه به داخل کوچه پرت می‌کنند. این‌گونه نحسی اشیاء کهنه را از بین میبرند و مبلغ داخل کوزه را هم نیازمندان بر می‌دارند. این کار را صدقه‌ای برای ارواح درگذشتگان می‌دانستند و معتقد بودند برکت و سلامتی برایشان می‌آورد.

«آتش رو بوم کردن» از دیگر رسوم مردم یزد است. در آخرین شب سال روی پشت بام خانه آتش روشن می‌کنند و در آن اسپند می‌ریزند تا هم از چشم زخم در امان باشند و هم سرمای زمستان را این‌گونه به پایان برسانند. رسم کلوخک نیز همزمان با این رسم برگزار می‌شود، به این شکل که سیب‌زمینی‌های کوچک را زیر آتش می‌کنند و پس از پخته شدن با شادی و ترانه آن‌ها را می‌خورند.

در گذشته سفره هفت سین یزدی‌ها یا سفید رنگ بوده یا سفره‌های یزدی راه راه. آن‌ها این سفره‌ها را نشانی از خوشبختی می‌دانستند.

قبل از تحویل سال مردم یزد ابتدا به دیدن اقوامی که عزیزی را از دست داده‌اند می‌روند و بعد از آموزگاران، فامیل، آشنایان و بزرگان دینی دیدن می‌کنند.

آش رشته در یزد نمادی از فرا رسیدن سال نو است. پختن این آش به صورت گروهی می‌باشد و هدف از آن حاجت‌روا شدن است. یک روز از صبح افرادی که نذر کرده‌آند گرد هم می‌آیند و هر کس کاری را انجام می‌دهد تا آش پخته شده و در بین همسایه‌ها پخش می‌کنند.

ماه محرم در یزد

مراسم عزاداری حضرت امام حسین(ع) در بین مردم یزد با روضه‌خوانی، دسته‌های سینه‌زنی، نخل‌برداری، تعزیه‌خوانی و سخنرانی‌های مذهبی همراه است. این مراسم سالانه گردشگران خارجی و داخلی زیادی را به یزد می‌کشاند که با اجاره سوئیت در یزد چند روزی را ساکن می‌شوند و در این مراسم شرکت می‌کنند.

چاووشی خوانی در گذشته که رسانه‌ها نقش کمرنگ‌تری داشتند بسیار مرسوم بوده است. البته هنوز هم در برخی از نقاط استان یزد شاهد چاووشی‌خوانی‌هی زیبایی هستیم. در بیشتر موارد قاریان قرآن به شکل گروهی به کوچه‌ها و پشت بام‌ها رفته و در مرثیه امام حسین(ع) با صوتی دلنشین شعر می‌خواندند. هدف از چاووشی‌خوانی در گذشته با خبر کردن مردم از فرا رسیدن ماه محرم بوده است. البته چاووش خوان‌ها در قافله‌هایی که راهی زیارت عتبات عالیات بودند نیز این‌کار را انجام می‌دادند.

پرسه‌زنی توسط اعضای هیئت‌ها یا حسینیه‌ها برگزار می‌شود. افراد هیئتی به سمت حسینیه دیگر می‌روند. جلوی این گروه فردی سیّد و علمدار هیئت حرکت می‌کنند و بقیه مردمی که جمع می‌شوند سینه وسنج می‌زنند و همگی به سوی حسینیه دیگر می‌روند. اعضای حسینیه میزبان به پیشواز این گروه می‌آیند. در این میان مردمی که بر سر راه آن‌ها را می‌بینند نذورات خود را می‌دهند تا به مصرف هیئت برسد.

پامنبری از آئین روضه‌خوانی است. قبل از سخنرانی روحانی،دو نفر از افراد سیدی که خوش صدا هستند شروع به خواندن روضه‌هایی در مرثیه اباعبداللّه و یارانشان می‌‌کنند. در بین مراسم کسی به نام سقّا به عزاداران آب می‌دهد.

پوش کشیدن توسط جوانان قدرتمند انجام می‌شود. پوش پارچه‌ای است سفید رنگ و کارخانه هراتی در یزد آن را می‌بافد. روی این پارچه نقش‌های از واقعه کربلا دوخته می‌شود. پوش را روی ستون‌هایی بنا می‌کنند و عزاداران در داخل آن به عزاداری مشغول می‌شوند.

سینه زنی در میان تمامی عزادارن محرم مرسوم است. در یزد نیز این مراسم بسیار باشکوه برگزار می‌گردد. در این میان دسته عرب‌ها با لباسی سیاه و بلند که آغشته به گل است و با ریختن خاک بر سر خود به سمت اما‌م‌زاده جعفر می‌روند. این دسته پرشورترین دسته عزاداری یزد می‌باشد.

نخل‌برداری یکی از رسوم پرشور ماه محرم در یزد است. روی نخل را که نماد جاودانگی است، آیینه، شیر، نمادی از درخت سرو و کتیبه‌هایی مزین به اشعاری در مرثیه امام حسین(ع)، تزیین می‌کنند. عزاداران با فریاد یاحسین نخل را بلند می‌کنند و یک نفر در بالای نخل ایستاده و مرثیه می‌خواند. نخل را به تعداد عدد فرد ۳ یا ۷ و یا ۱۱ بار اطراف حسینیه می‌گردانند و هر بار پس از استراحت آنرا بلند کرده تا به جایگاه اولیه‌اش برسند. این مرایم بیشتر در ظهر روزهای تاسوعا و عاشورا برگزار می‌شود.

مراسم ازدواج

در یزد پس از انتخاب دختر و یک هفته پس از پسند کردن، با یک حلقه انگشتر و یک جفت کفش به همراه یک جعبه شیرینی به خانه دختر می‌روند. بعد از چند روز اقوام داماد به همراه عاقد راهی خانه عروس شده و سفره عقد برپا می‌شود. بعد از عقد سفره سفیدی روی سر عروس می‌گیرند و رویش قند می‌سایند و هم‌زمان می‌گویند: مسابم، مسابم. افراد حاضر می‌پرسند: چی چی مسابی؟ – مهر و محبت مسابم؟ – برای کی؟ ـبرای عروس و داماد. سپس با نخ و سوزن آن پارچه را می‌دوزند با نیت دوختن مهر و محبت برای عروس و داماد. نام این مراسم «روس کردن» است. وقتی عروس را به سمت خانه داماد می‌برند، سر هر کوچه فردی از اقوام داماد می‌ایستد و پس از خوش‌آمدگویی، پاانداز یا سرانداز تقدیم عروس می‌کند. پاانداز مانند قطه‌ای طلا یا سفری تفریحی است و روانداز سفرهای زیارتی را گویند. دو روز بعد از مراسم عروسی، اقوام با هدیه‌ای در دست به خانه داماد می‌روند، به این مراسم «جاخالی» می‌گویند. بعد از آن خانواده عروس و داماد به رسم پاگشا آن‌ها را به خانه خود دعوت می‌کنند.

جشن پسح یهودیان

این جشن به همراه مراسمی باشکوه برگزار می‌شود. عید پسح مربوط به آزادی قوم یهود از بند برده‌داری فروعون‌های مصر است و یکی از سه عید بزرگ یهودیان است. عید پسح در بهار به مدت یک هفته برگزار می‌گردد. نیایش و آوازهای مذهبی در جشن پسح جایگاه ویژه‌ای دارد. در شب عید اعضای خانواده گرد هم می‌آیند و به نوبت هگادا می‌خوانند. هگادا داستانخروج از مصر است. سفره شام شب عید بسیار رنگین است.

جشن زرتشتی هیرومبا

این جشن امروزه در روستای شریف‌آباد اردکان هر ساله برگزار می‌شود. زرتشتیان این روستا در روزهای آخر فروردین به نیایشگاه پیر هریشت می‌روند و شب را در آن‌جا به نیایش می‌پردازند. به هنگام سپیده‌دم به دشت رفته و هیزم جمع می‌کنند و آتش می‌افروزند. این رسم شبیه «رسم آتش‌افروزی سده» است که به آن هیرومبا می‌گویند.