پرسش: کودک من تا دو هفته دیگر می شود شش ماهه می خواستم یک برنامه غذایی کامل به من بدهید که برای کودکم اجرا کنم. یعنی اینکه از چه ماده ای شروع کنم و به او غذا بدهم چه مقدار بدهم. و اینکه چه مقدار شیر خودم را به او بدهمفرزند من پسر است و وزنش حدود 10 کیلو است. وزن موقع بدنیا امدنش هم 4 کیلو و 100 گرم بود. در حال حاضر فقط شیر خودم را می خورد با قطره مولتی ویتامین.

پاسخ: بهترین زمان شروع تغذیه تکمیلی نوزاد، زمانی است که کودک به خوردن غذای سر سفره علاقه نشان می دهد و بهترین زمان از 4 تا 6 ماهگی است.
کودک دهان را به حالت جویدن تکان می دهد و حرکت زبانش تغییر می کند و در سن شش ماهگی دست دراز کرده و تمایل دارد که غذای والدین را بگیرد.
دلیل شروع غذای کمکی این است که از سن 6 تا 9 ماهگی کودک به منابع آهن احتیاج دارد و از سن 8 تا 9 ماهگی شیر مادر دیگر انرژی مورد نیاز کودک را تأمین نمی کند. اگر در فاصله 9 تا 12 ماهگی غذای جامد را شروع نکنید، در آینده کودک دچار مشکلات زیادی در زمینه قبول غذاهای جامد خواهد شد و اگر کمتر از 3 ماهگی به کودک غذای جامد بدهیم، خصوصاً اگر سابقه آلرژی در خانواده باشد، احتمال ایجاد آلرژی غذایی در کودک بسیار زیاد می شود.
حتی در بعضی موارد امکان دارد که غذای کمکی را از سن 3 ماهگی شروع کنیم، زمانی که کودک حتی پس از خوردن شیر هم گرسنه بنظر می رسد و یا رشد کودک با خوردن شیرمادر در حد کافی نیست. دراین زمان نباید سعی کنیم کودک را با شیر خشک سیر کنیم زیرا با خوردن شیرخشک کم کم علاقه اش را به خوردن شیرمادر از دست می دهد.
پس کلیه این مطالب بیان می دارد که بر اساس تمایل و علاقه نوزاد تغذیه تکمیلی را شروع کنیم، نه در زمان و ساعت مشخص.

اصول تغذیه تکمیلی
- حتماً از موادی استفاده شود که بعدها در سفره خانواده وجود دارد.
- بعد از تغذیه شیرخوار با شیرمادر، غذای کمکی به او داده شود و هرگز قبل و یا در فواصل تغذیه با شیرمادر از غذای کمکی استفاده نشود.
- از یک نوع ماده غذایی ساده شروع شود و کم کم به مخلوطی از چند نوع افزایش یابد.
- از یک قاشق مرباخوری شروع و به تدریج بر مقدار آن اضافه شود( به استثنای زرده تخم مرغ که به اندازه یک نخود شروع می شود).
- موادغذایی چه از نظر نوع و چه از نظر مقدار، باید به تدریج به غذای شیرخوار اضافه شود.
- بین اضافه کردن موادغذایی مختلف 5 تا 7 روز فاصله باشد تا شیرخوار اول به یک غذا عادت کند، بعد غذای جدیدی به او داده شود. این کار باعث می شود که اگر ناسازگاری به یک ماده غذایی وجود داشته باشد شناخته شود و دستگاه گوارش شیرخوار نیز فرصت می یابد که به موادغذایی عادت کند.
- در شروع، غذاها باید نسبتاً رقیق و غلظت آنها کمی بیشتر از شیرمادر باشد و به تدریج بر غلظت آنها افزوده گردد. این کار به یادگرفتن عمل جویدن کمک می کند.
- تنوع در غذاهای کمکی رعایت شود.
- غذاهای سرخ شده به کودک ندهد.
- اگر کودک تمایل داشت بجای سبزیجات میوه های شیرین را شروع کنید. البته بهتر است ترتیب دردادن مواد غذایی رعایت شود، ولیکن به علایق کودک اهمیت دهید.
- هیچ گاه کودک را با غذا تنها نگذارید، چون امکان دارد موجب خفگی او شود.
- به غذای شیرخوار شکر زیاد یا نمک اضافه نکنید، زیرا حساسیت نوزاد به طعم ها با بزرگسالان متفاوت است.

چگونه غذا دادن به کودک را شروع کنیم
بهتراست غذای کودک را با لعاب برنج شروع کنید. مزیت برنج این است که خیلی کم حساسیت زاست و تقریباً نشاسته خالص است، از این رو معده کودک براحتی آنرا هضم می کند. برای اولین بار، نیم تا یک ساعت پس از شیرخوردن، لعاب برنجی تهیه کنید که کمی غلیظ تر از شیر مادر باشد و با قاشق مناسب اندازه دهان کودک یک قاشق لعاب برنج به او بدهید. در روزهای بعد به مرور حجم و غلظت این غذا را اضافه کنید و براساس تمایل کودک به او غذا بدهید.
پس از دو هفته غذای دوم یعنی فرنی را شروع کنید. برای تهیه فرنی از شیر پاستوریزه و نشاسته استفاده کنید و غذای دوم فرنی است. از آخر ماه هفتم سوپ را شروع کنید.
باید توجه داشته باشید که غذای کمکی نوزاد باید، با حجم کم دارای بیشترین انرژی باشد یعنی غذای کودک نباید رقیق باشد، چون حجم معده کودک کم است و باید در کمترین حجم، بیشترین انرژی را داشته باشد. غذای او باید نرم باشد، ولی سعی کنید در مرحله شروع سوپ، فقط سبزیجات کاملاً پخته را با چنگال نرم کنید، چون اگر همیشه غذا له شده باشد کودک در یادگیری جویدن مشکل پیدا می کند. از مواد غذایی استفاده کنید که بطور معمول در غذای خانواده وجود دارد.
باید غذای کودک را یک بار در روز تهیه کنید و پس از رسیدن به حرارت مناسب و له کردن قطعه های درشت، به کودک بدهید. بقیه غذا را در یخچال نگهداری کنید و در زمان مناسب گرم کرده، به او بدهید.

نحوه شروع و ادامه غذای کمکی
غذای کمکی با فرنی آرد برنج شروع می شود( حساسیت شیرخوار به برنج کمتر است تا گندم). سپس در هفته دوم می توان حریره بادام را به رژیم غذایی کودک افزود. در دو هفته آخر ماه هفتم می توان سوپ را به رژیم غذایی نوزاد افزود که این سوپ حاوی گوشت بدون چربی( که بترتیب اولویت و ارجحیت شامل گوشت گوسفند، مرغ و گوساله می باشد)، برنج و هویج است. سپس هر 3 روز یک بار، یک نوع سبزی به سوپ اضافه گردد؛ مانند جعفری، گشنیز، لوبیا سبز، کدوسبز، کرفس و... . ولی باید توجه داشت که سبزی در آخرین لحظات پخت سوپ، اضافه شود و اسفناج هم تا یک سالگی به سوپ اضافه نگردد. نباید به سوپ نمک، شکر یا چاشنی افزود. در ماه هشتم زرده تخم مرغ به رژیم غذایی شیرخوار اضافه می شود. ( تا زیر یک سال از مصرف سفیده تخم مرغ توسط کودکان اجتناب شود) . در این زمان کم کم می توان از سبزی های نشاسته ای مثل سیب زمینی، کدو حلوایی و نخود فرنگی نیز در سوپ استفاده کرد( به فاصله هر 3 روز). در دو هفته دوم ماه هشتم، ماست نیز داده می شود. بعلاوه از پوره های سیب زمینی و هویج نیز می توان استفاده کرد. در ماه نهم در هفته اول می توان از حبوبات نیز در سوپ شیرخوار استفاده کرد . مصرف حبوبات از عدس و ماش که هضم آسان تری دارند، شروع می شود. در مورد لوبیا چیتی و لوبیا قرمز بهتر است از قبل آنها را خیس کرده، پوستشان را جدا نموده و بعد از پختن به سوپ اضافه نمود. اضافه کردن کره یا روغن مایع به سوپ برای شیرخوارانی که خوب وزن نمی گیرند، توصیه می شود. در دو هفته آخر ماه نهم، آب میوه را نیز می توان شروع کرد( کیوی، توت ها، خربزه، آلبالو و گیلاس به علت ایجاد حساسیت درشیرخوار، تا یک سالگی توصیه نمی شود). در دو هفته اول ماه دهم می توان از خود میوه استفاده نمود( پوست و هسته جدا شده و با پشت قاشق نرم گردد) و در دو هفته دوم ماه دهم، می توان از سبزی های سبز نیز در سوپ استفاده نمود ( هر بار یک نوع سبزی افزوده شود) . توجه نمایید که میوه ها و سبزی ها جزء غذاهایی هستند که در اواخر سال اول توصیه می شوند( بعد از دیگر گروه های غذایی)، چرا که کالری آنها نسبت به دیگر گروه های غذایی کمتر است. در دو ماه دیگر نیز با توجه به اشتهای کودک از انواع سوپ، کته و پوره می توان استفاده نمود.
به خاطر داشته باشید که در این 6 ماه دوم سال اول، تغذیه با شیرمادر به طور مکرر و برحسب تقاضا و تمایل شیرخوار در تمام شبانه روز وقبل از هر وعده غذای کمکی باید مورد توجه قرار گیرد.

به طور کلی در کودکان زیر یک ساله از دادن غذاهای زیر اجتناب گردد
شیرگاو- سفیده تخم مرغ- انواع توت ها- کیوی- گیلاس- آلبالو- بادام زمینی- پنیر- شکلات- میگو- فلفل- ادویه- ترشی- نمک- نوشابه های رنگی گازدار- لپه و نخود- عسل- اسفناج- کلم- قهوه و چای- آجیل- سوسیس- ذرت- دانه انگور- دانه کشمش.

مهمترین مطالب در این باره

شروع غذای کودک چه زمانی است؟

یکی از مهمترین بخش‌هایی که بر ارتباط بین کودک و والدین تأثیر می‌گذارد و زیر ساخت‌های ارتباطی او را با مفهوم غذا و خوردن در آینده پیوند می‌دهد؛ تربیت عادات غذایی او در دوران کودکی است.

WHO توصیه می کند کودک موادغذایی مکمل را در 6 ماهگی همراه با شیر مادر شروع کند و در 6 تا 8 ماهگی دو تا سه بار در روز، در 9 تا 11 ماهگی و 12 تا 24 ماهگی سه تا چهار بار در روز مکمل غذایی مصرف کند.  شیوه های تغذیه نامناسب اغلب به ناکافی بودن موادغذایی بر می گردد. هنگامی که شیر مادر دیگر پاسخگوی نیازهای تغذیه نوزاد نباشد، غذاهای مکمل باید به رژیم غذایی کودک اضافه شود. انتقال از تغذیه انحصاری شیردهی به غذاهای خانواده که به عنوان مکمل شناخته می شود، معمولا دوره ای از 6 تا 18-24 ماهگی را پوشش می دهد و دوره ای بسیار آسیب پذیر است. این زمانی است که سوء تغذیه در بسیاری از نوزادان شروع می شود. شیوع سوء تغذیه در کودکان زیر پنج سال در سراسر جهان دیده می شود. WHO برآورد می کند که 2 نفر از 5 کودک در کشورهای کم درآمد سوء تغذیه دارند.
WHO یک پروتکل برای تطبیق توصیه های تغذیه ای برای شیوه های تغذیه محلی، مشکلات شایع مرتبط با تغذیه و غذاهای مکمل کافی ارائه کرده است. پروتکل بر اساس اطلاعات موجود تهیه شده و آزمایشهای خانوار را برای تست توصیه های تغذیه بهتر پیشنهاد می دهد. سازمان بهداشت جهانی توصیه می کند که پروتکل برای طراحی مداخلات برای بهبود تغذیه مکمل مورد استفاده قرار گیرد و به عنوان بخشی از فرایند انطباق مدیریت استراتژی یکپارچه مدیریت بیماری کودکان طراحی شده است.

آنچه مادران باید درباره شروع غذای کودک6 ماهه بدانند؟
- تغذیه تکمیلی باید به موقع باشد، به این معنی که همه نوزادان باید علاوه بر شیر مادر از 6 ماهگی به بعد غذاهای بیشتری مصرف کنند.
- غذاهای مکمل باید در مقادیر، فرکانس، انسجام و استفاده از انواع غذاها برای پوشش نیازهای تغذیه ای کودک استفاده شود.
- مواد غذایی باید به صورت ایمن تهیه شوند. به این معنی که اقدامات لازم برای به حداقل رساندن خطر آلودگی با بیماری ها انجام شود.
- غذاها باید به نحوی تهیه شوند که از نظر بافت برای سن فرزند و تغذیه مناسب باشد.
-  مناسب بودن ماده غذایی مکمل نه تنها به در دسترس بودن انواع غذاها بستگی دارد بلکه بر شیوه تغذیه مادر نیز بستگی دارد.
- تغذیه نوزادان نیاز به مراقبت دارد و مادر مسئول نیازهای گرسنگی کودک است.
- لازم نیست غذاها را به ترتیب خاصی به فرزند خود معرفی کنید.
- اگر می خواهید کودک طعم توفو را در سن 6 ماهگی تجربه کند و در جدول آن را تا 8 ماهگی مجاز ندانسته است مهم نیست کمی توفو به او بدهید.
- می توانید غلات را نیز همراه با میوه ها یا سبزی های خرد شده به کودک بدهید.
- در اغلب موارد، مجبور نیستید صبر کنید تا غذاهای بسیار آلرژیک مانند تخم مرغ، ماهی و بادام زمینی را معرفی کنید. (درباره حساسیت های غذایی شیرخواران بیشتر بخوانید و از دکتر بپرسید تا مطمئن شوید.)
WHO دستورالعمل "تغذیه تکمیلی: غذای خانواده برای کودکان تغذیه شده با شیر مادر" را تهیه کرده است که راهنمایی بیشتری برای کارکنان بهداشتی در مورد نحوه حمایت از تغذیه تکمیلی ارائه می دهد.از این راهنما استفاده کنید تا متوجه شوید در سال اول چه مقدار و چه غذایی باید به کودک بدهید. این مقادیر کلی هستند، بنابراین اگر کودک شما کمی بیشتر یا کمتر می خورد نگران نشوید. بهتر است پیش از شروع غذاهای جامد، با پزشک کودک صحبت کنید.

راهنمای غذای کودک از سن 4 تا 6 ماهگی
نشانه های آمادگی برای مواد غذایی جامد
در زیر برخی از دستورالعمل های آکادمی کودکان ارائه شده است. فرزند شما زمانی آماده است که:
   -  می تواند سرش را بالا نگه دارد و روی صندلی صاف بنشیند
   -  افزایش وزن قابل توجهی دیده شود (دو برابر وزن تولد) و حداقل 13 پوند وزن داشته باشد
   -  می تواند دهان را در اطراف قاشق کوچک ببندد
   -  می تواند مواد غذایی را از جلو به عقب دهان منتقل کند
غذای کودک در این سن چیست؟
   - شیر مادر یا شیر خشک، بعلاوه
   -  سبزیجات خرد شده (سیب زمینی شیرین، اسکواش)
   -  میوه خرد شده (سیب، موز، هلو)
   -  گوشت خالص (مرغ، گوشت گاو)
   -  غلات غنی شده با آهن و نیمه مایع
   -  مقدار کمی ماست غیر شیرین (شیر گاو تا سن 1 سالگی داده نشود)
غذای کودک 4 تا 6 ماهه چه مقدار در روز است؟
   -  با 1 قاشق چایخوری غذاهای خالص یا غلات شروع کنید.
   - غلات را با 4 تا 5 قاشق چای خوری شیر مادر یا شیر خشک مخلوط کنید. (باید خیلی رقیق باشد)
   -  غذا را به 1 قاشق غذا خوری یا 1 قاشق غذاخوری غلات مخلوط با شیر مادر یا شیر خشک افزایش دهید و دو بار در روز به کودک بدهید.
   - اگر به کودک غلات می دهید، کم کم غلظت آن را افزایش دهید.
نکات تغذیه ای در این سن
   -  اگر کودک چیزی را که تهیه کرده اید نمی خورد، دوباره چند روز دیگر آن را امتحان کنید.
   -   غذاهای جدید را کم کم به کودک معرفی کنید. دو یا سه روز منتظر بمانید سپس غذای جدید دیگر را معرفی کنید. (اگر کودک یا خانواده شما سابقه آلرژی دارند، سه روز منتظر بمانید).
   - همچنین خوب است غذاهای نمونه را بنویسید.
   -  اگر کودک واکنش نامطلوب نشان بدهد راحت تر می توانید متوجه بشوید مربوط به کدام غذا است.
   -  ترتیب غذاهای جدید معمولا مهم نیست.
   - پزشک فرزند شما می تواند به شما لیست غذاها را پیشنهاد بدهد.