مجموعه آرامگاهی آستان قدس رضوی که در مرکز مشهد مقدس واقع شده و يکى از باشکوه‌ترين و وسيع‌ترين مجموعه‌هاى آرامگاهى جهان اسلام است، طى قرون متمادى بر مزار حضرت على‌بن موسى‌الرضا (ع) (۲۰۳-۱۴۸ هجری قمری) شکل گرفته و آثار تاريخى و هنرى ارزشمندى از قرون مختلف را در بر دارد و در همه ایام سال میزبان گردشگرانی است که به شوق زیارت به سوی آستان مقدس آن حضرت می شتابند.
شهر مشهد از مهمترین اماکن گردشگری مذهبی در ایران است و دسترسی و سفر به این شهر از طریق هوایی ( چارتر مشهد ) ، اتوبان های متعدد و مجهز برای تردد زمینی و امکانات اقامتی در شرایط بسیار مطلوبی است.
تاريخچه ساختمان
در سال ۲۰۳ و به قولى ۲۰۲ هجری قمری، پس از شهادت امام رضا (ع)، پيکر مطهر وى را در بقعه‌اى که بر روى گور هارون‌الرشيد بنا کرده بودند، به خاک سپردند. اين بقعه در باغ «حميد بن قحطبه» و در روستايى به نام «سناباد»، نزديک نوغان در حدود ۲ تا ۴ فرسنگى توس واقع شده بود.
با توجه به اين روايت، نخستين بناى آرامگاه، همان بقعه هارون‌الرشيد بايد باشد که توسط مأمون عباسى بنا گرديده بود. از اين بقعه، هم‌اکنون ۲ متر از ديوار چينه‌اى آن باقى مانده و بقيه بناى حرم بر روى آن ساخته شده است در سال ۴۰۰ هجری قمری، ابوبکر شهمرد به دستور سلطان محمود غزنوى، بناى بقعه را بار ديگر بر روى بازمانده ديوارهاى گلين با آجر برپا ساخته و مناره‌اى نيز بدان افزود. اين بنا که هسته اصلى حرم را تشکيل مى‌دهد.
بنايى چهارگوش بوده و با توجه به همزمانى بناى آن با بناى سنگ‌بست (آرامگاه ارسلان جاذب)، به نظر مى‌رسد که قبل از تزئينات و الحاقات بعدى، حرم امام رضا (ع) و آرامگاه او بوده است. با توجه به سنگ‌نوشته موزه آستانه به نظر مى‌رسد که بناى حرم در سال ۵۱۶ هجری قمری تجديد يا تعمير شده است.
مجموعه آستان مقدس رضوی
در قرن هشتم، آثار آستان قدس عبارت از حرم، مسجد بالاسر – که بانى آن ابوالحسن عراقى از دبيران عهد غزنوى بود – و چند بناى کوچک متصل به ضلع شمالى و يک مدرسه بوده است. در دوره تيمورى، در زمان شاهرخ و همسرش گوهرشاد، آستان قدس توسعه چشمگيرى پيدا کرد.در پيرامون مجموعه نيز در عهد شاهرخ، سه مدرسه به نام «مدرسه پريزاد»، «مدرسه بالاسر» و «مدرسه دو در» ساخته شد.
شاه‌طهماسب صفوى، مناره نزديک گنبد را مرمت و طلاکارى کرد و در سال ۹۳۲ هجری قمری، خشت‌هاى نفيس کاشى روى گنبد را به خشت‌هاى طلا بدل ساخت. بعد از غارت خشت‌هاى طلاى گنبد در شورش عبدالمؤمن خان ازبک، شاه‌عباس در سال ۱۰۱۰ هجری قمری به تجديد بناى آن دستور داد که شرح آن در کتيبه ميناکارى‌شده گنبد به خط عليرضا عباسى نقش بسته است.
در دوره نادرشاه افشار، ايوان طلاى صحن عتيق و مناره بالاى آن تعمير و طلاکارى گرديد. هم‌چنين بناى مناره ايوان شمالى و تذهيب آن و سنگاب مرمر يکپارچه سقاخانه اسماعيل طلايى در صحن عتيق، مربوط به همين دوره است.
مجموعه آستان مقدس رضوی
در طول دوره قاجار نيز تحولاتى در اين مجموعه صورت گرفته است : از جمله ساختمان صحن جديد که در دوره فتحعلى‌شاه قاجار آغاز و در زمان ناصرالدين‌شاه به پايان رسيد و طلاکارى ايوان آن. ايوان و سردرِ شمالى صحن عتيق – معروف به چايوان شاه‌عباسى – هم به تصريح کتيبه‌اى که بر آن قرار دارد، در ايام محمدشاه مرمت شده است.
« توحيدخانه مبارکه » نيز در زمان نيابت توليت عضدالملک، در سال ۱۲۷۶ هجری قمری مرمت گشته است. هم او در سال ۱۲۷۵ هجری قمری دستور داد روى نقاشى‌ها و کاشى‌هاى نفيس حرم را آيينه‌کارى کنند. ناصرالدين‌شاه نيز دستور داد ازاره ديوار تا بالاى ايوان ناصرى و سقف مقرنس آن را با خشت‌هاى طلا بپوشانند و از همين رو، به ايوان ناصرى معروف گرديد.
در ايام مظفرالدين‌شاه نيز هر دو صحن جديد و عتيق تعمير شدنددر سال ۱۳۰۷ هـجری شمسی، تغييرى اساسى در شبکه پيرامون مجموعه به عمل آمد و فلکه دور حرم به شعاع ۱۸۰ متر از نوک گنبد و به پهناى ۳۰ متر احداث شد؛ سپس بناهاى موزه، کتابخانه و تالار تشريفات احداث گرديدند. مهم‌ترين تغييرات مجموعه به سال ۱۳۵۰ هجری شمسی مربوط است که در آن، بخش مهمى از واحدهاى بافت تاريخى اين مجموعه ويران، و به فضاى سبز تبديل شد. در حال حاضر نيز طرح گسترش مجموعه در دست اجراست.
مجموعه آستان مقدس رضوی
مجموعه حاضر شامل حرم، ايوان‌ها، صحن‌ها، مدرسه‌ها، رواق‌ها، گنبد و گلدسته، موزه، کتابخانه و ساير بناهاى مربوط است که در زير هر يک از آن‌ها به اختصار معرفى مى‌شوند:
حرم
بنايى چهارگوش به طول ۱۰/۹۰ و عرض ۱۰/۴۰ متر است که در هر طرف آن صفه‌اى به دهانه ۳ متر قرار دارد که از آن به حرم وارد و يا از آن خارج مى‌شوند. بناى اصلى اين حرم، هم‌چنان که پيش‌تر گفته شد، به بقعه هارون‌الرشيد مربوط است و از آنجا که مرقد امام رضا (ع) در وسط حرم قرار نداشت و طواف بر ضريح آن مشکل بود، در سال ۱۳۴۳ هجری شمسی، بدون آن‌که لطمه‌اى بر استوارى گنبد وارد آيد، با برپايى يک تاق بزرگ و ايجاد دو پايه، اقدام به برداشتن ديوار ميان حرم و مسجد بالاسر گرديد.
ازاره حرم به ارتفاع ۲۰ سانتىمتر با سنگ مرمر و بالاى آن تا ارتفاع دو مترى با کاشى‌هاى نفيسى از دوره سلجوقى پوشيده شده است که بر اغلب آن‌ها آيات و احاديث و بر برخى ديگر، نقش‌هاى اسليمى برجسته ديده مى‌شود.
بر بالاى اين کاشى‌ها، کتيبه‌اى برجسته بر روى کاشى‌هاى چينى نماى نفيس، حاوى آياتى از سوره فتح به تاريخ ۷۶۰ هجری قمری نصب شده است. بر بالاى اين کتيبه، کتيبه ديگر از مرمر به عرض ۳۲ سانتىمتر وجود دارد که بر آن قصيده‌اى از دبيرالملک فراهانى به خط نستعليق نوشته شده است.
از جمله آثار ارزشمند داخل حرم، سه محراب باشکوه مربوط به قرن هفتم هجرى است که بر روى دو محراب، کتيبه‌هايى به خط کوفى، و بر سومى، کتيبه‌هايى به خط کوفى و ثلث به رنگ لاجوردى بر زمينه سفيد، مشتمل بر آيات و احاديث نوشته شده است. درهاى سه‌گانه حرم نيز از آثار باارزش هنرى به شمار مى‌‌آيند. صندوق و ضريح مرقد کنونى، مربوط به دوره قاجار و بعد از آن است.
ايوان طلا
صحن‌هاى مجموعه
آستان قدس رضوى داراى پنج صحن : عتيق (انقلاب)، جديد (آزادى)، امام خمينى (موزه)، جمهورى اسلامى و قدس است که دو صحن آخرى نوساز هستند.
صحن عتيق : اين صحن که در شمال حرم واقع است، در زمان سلطان حسين بايقرا ساخته شده، و سپس در زمان شاه‌عباس اول گسترش يافته است. طول و عرض آن، ۶۴/۵۲×۱۰۴/۳۸ متر است. در پيرامون صحن، تعدادى حجره در دو طبقه و چهار ايوان در چهار جهت اصلى بنا شده است. ايوان جنوبى يا ايوان طلا، از بناهاى اميرعلى شير نوايى در قرن نهم هجری قمری است و چون سطح ايوان را نادرشاه طلاکارى کرده، به ايوان نادرى نيز معروف شده است.
صحن عتیق
صحن امام خمينى : در گذشته، در جنوب صحن جديد و در جنوب شرقى حرم، تعدادى دکان کهنه و فرسوده و مدرسه ويرانى به نام «مدرسه پايين‌پا» يا «مدرسه سعدالدين» قرار داشت. در سال ۱۳۱۶ هجری شمسی، اين مجموعه به اضافه چند خانه و بناى قديمى ديگر برچيده شد و به جاى آن، صحنى ديگر و ساختمان‌هايى براى موزه و کتابخانه بنا گرديد.
صحن امام خمينى
صحن جديد : صحن در شرق حرم قرار دارد و از آثار دوره فتحعلى‌شاه قاجار است، و کاشىکارى آن در دوره محمدشاه صورت گرفته است. طول اين صحن، ۸۱/۵۰ و عرض آن، ۵۱ متر است. ازاره صحن به ارتفاع ۱/۴۴ متر از سنگ مرمر تيره و بالاى ازاره، روى تمام ديوارها، پايه‌ها و سردرها با کاشى رنگارنگ آرايش يافته است.
صحن قدس : فضاى جلوى صحن امام و مسجد گوهرشاد و ساختمان‌هاى فلکه خارجى و داخلى، بر روى هم، صحن قدس را تشکيل مى‌دهند.
صحن قدس
رواق‌ها
در آستان قدس، ۱۵ رواق به شرح ذيل وجود دارد:
دارالحفاظ : اين بنا در جنوب حرم واقع شده و از بناهاى دوره گوهرشاد است. طول رواق ۱۸، عرض آن ۸/۶۵ و ارتفاع آن تا زير سقف ۱۲/۸ متر است.
دارالحفاظ
دارالسياده : اين رواق باشکوه نيز از يادگارهاى گوهرشاد خاتون است و در غرب مسجد بالاسر، به طول ۳۲/۸۶ متر و عرض‌هاى مختلف بنا شده است. از دارالسياده، چند در به ايوان شمالى مسجد گوهرشاد، راهروى معروف به سقاخانه و از آنجا به ايوان طلاى نادرى و دارالحفاظ باز مى‌شود.
دارالسياده
دارالسعاده : در شرق رواق‌هاى آستان قدس، ميان ايوان طلاى صحن جديد و رواق حاتم‌خانى، رواق دارالسعاده واقع شده است. اين رواق توسط اللهيارخان آصف‌الدوله قاجار احداث، و توسط على‌اصغر خان اتابک آيينه‌کارى شده است.
دارالضيافه : اين رواق در ميان صحن جديد و گنبد اللّه‌وردى‌خان قرار دارد. کف بنا از سنگ مرمر و ازاره آن از سنگ منبت است. بالاى ازاره، کتيبه‌اى قرآنى به خط ثلث ديده مى‌شود و بالاتر از آن، آيينه‌کارى شده است.
دارالذکر : اين رواق که محل سابق مدرسه على‌نقى‌ميرزا است، در سال ۴-۱۳۴۲ هجری شمسی ، نوسازى و مسقف شده و به دارالذکر موسوم گرديده است..
دارالسرور : اين رواق در جنوب دارالسعاده و شمال دارالذکر قرار دارد و سابقاً آبدارخانه و بعداً دفتر امور داخلى آستانه بوده که در سال‌هاى ۸-۱۳۳۴ هجری شمسی، به رواق بزرگى تبديل شده است. کف و ازارهٔ بنا از سنگ مرمر، و جدار داخلى آن آيينه‌کارى است.
دارالعزه : اين رواق در جنوب دارالسرور قرار گرفته و در سابق، کشيک‌خانه خادمان بوده است.
دارالسلام : اين بنا، در اصل، ساختمانى دو طبقه و از بناهاى گوهرشاد بوده که تحويل خانه نام داشته و از آن به عنوان انبار فرش و آسايشگاه استفاده مى‌شده است..
دارالشکر : اين بنا پيش از اين، قرآن‌خانه و پيش‌تر، کتابخانه آستانه بوده است که با پيوستن بخشى از راهروى مسجد بالاسر و بخشى از راهرويى که از اين مسجد به توحيدخانه مى‌رفته، به يک رواق بزرگ تبديل گرديده است.
دارالفيض : اين رواق متشکل از رواق‌هاى مسجد رياض و صفه شاه طهماسب است که در سال ۱۳۴۷ هجری شمسی، پس از تعمير و تعريض، به دارالفيض موسوم شد و داراى ازاره سنگى و تزئينات کاشىکارى است.
توحيدخانه : اين رواق، رواقى در شمال حرم، بين رواق پشت‌سر و صحن عتيق است. کف رواق و ازاره آن از سنگ مرمر است و بالاى ازاره، کتيبه‌اى و بالاتر از آن، آيينه‌کارى است.
رواق (گنبد) حاتم‌خانى : اين بنا، ساخته حاتم‌بيک اردوبادى – از اميران صفوى – است که در حدود ۱۰۱۰ هجری قمری بنا شده است و در شرق حرم قرار دارد.
رواق (گنبد) اللّه‌وردى‌خان : اين اثر از نظر معمارى و تزئينات، يک شاهکار به شمار مى‌رود و در شرق توحيدخانه قرار دارد.
رواق‌هاى (مسجد) بالاسر : اين رواق‌ها به حرم متصل هستند. بانى مسجد، ابوالحسن عراقى – دبير دوره غزنوى – است.
مسجد گوهرشاد
اين مسجد در جنوب حرم مطهر قرار گرفته است، و در سال ۸۲۱ هجری قمری توسط گوهرشاد – زوجه شاهرخ تيمورى – و به استادى قوام‌الدين شيرازى ساخته شده است. اين مسجد با صحن بزرگى در ميان، به شيوه مساجد چهارايوانى ايران ساخته شده و به سبب دارا بودن تزئينات غنى کاشى و کتيبه‌اى، از موقعيت ممتازى در مجموعه برخوردار است.
خطوط ثلث زيباى اين مسجد، به دست بايسنقر ميرزا، فرزند شاهرخ تيمورى نگاشته شده است. مهم‌ترين قسمت اين مسجد، ايوان جنوبى آن است که با مقرنس‌کارى و کتيبه‌هاى نفيس آذين شده است. دهانهٔ اين ايوان ۱۲/۴۸ متر، ارتفاع آن ۲۶ متر، عمق آن ۳۵/۳۶ متر و ارتفاع کلى آن ۴۲/۶۴ متر است. در طرفين اين ايوان، مناره‌هاى توپرى به ضخامت ۶ متر و ارتفاع مساوى ايوان قرار گرفته‌‌اند که از رانِشِ تاق ايوان جلوگيرى مى‌کنند. در کتيبه اين ايوان، نام گوهرشاد و شاهرخ تيمورى به همراه فرزندشان بايسنقر ثبت شده است. گنبد اصلى مسجد که به دهانه ۱۵ متر و دوپوسته بوده است.
مسجد گوهرشاد
بناهاى وابسته
در دوره‌هاى اخير، بناهاى متعددى به آستانه افزوده شده است که از آن ميان مى‌توان به کتابخانه، موزه، دانشگاه علوم اسلامى، مؤسسه پژوهش‌هاى اسلامى، بنياد فرهنگى رضوى و مؤسسه چاپ و انتشارات اشاره کرد.
موزه های آستان قدس
موزه های آستان قدس
موزه های آستان قدس
آستان قدس رضوى، از قرون گذشته داراى کتابخانه و خزانه‌اى بوده که در آن‌ها کتاب‌هاى خطى نفيس و اشياى تاريخى و هنرى نگهدارى مى‌شده است؛ اما بناهاى اخير نوساز بوده و مجموعه وسيع‌ترى را در بر مى‌گيرند.
موزه های آستان قدس
آيين غبارروبى حرم مطهر، مشهد
پرشکوه‌ترين و عالى‌‌ترين مراسم و تشريفات بقعه منوره رضوى، آيين غبارروبى است که با تشريفات و مقدمات ويژه‌اى در چند نوبت از سال، همزمان با اعياد مذهبي؛ عيد سعيد فطر يا ميلاد مسعود ائمهٔ معصومين عليهم‌السلام، برگزار مى‌شود.
در روز و ساعتى معين که توليت عظمى تعيين مى‌نمايد، ابتدا حريم رضوى کاملاً خلوت و کليهٔ درهاى ورودى آن بسته مى‌شود تا حرم مطهر به اصطلاح قُرق گردد.
جمع‌آورى و خارج کردن نذورات که در مراحل اوليه آيين غبارروبى انجام مى‌شود، صرفاً توسط توليت عظمى و با همکارى ديگر شخصيت‌هاى عالى‌رتبه روحانى، در حالى که همگى رداى سفيد بر تن دارند، صورت مى‌گيرد.
مراسم غبارروبی با حضور مقام معظم رهبری
کيسه‌‌هاى مخصوص حاوى نذورات، پس از لاک و مهر شدن، به خزانه حضرت منتقل مى‌شود تا در فرصت مناسب از يکديگر تفکيک و شمارش شود. شرح مراسم غبارروبى نيز هر نوبت در صورت‌مجلسى تنظيم مى‌شود و به امضاى توليت عظمى و جمعى از مقامات و مسئولان آستان قدس رضوى مى‌رسد.
مراسم غبارروبی
از جمله مراسم غبارروبى، آيين اداى احترام و بوسيدن مجلدات کلام‌اللّه مجيد مستقر بر سنگ‌قبر مطهر مى‌باشد که قرآن‌هاى مذکور با ترتيب خاصى توسط توليت عظمى از درون ضريح مطهر به بيرون منتقل مى‌شود و سپس بين خدام دست به دست مى‌شود و نهايتاً در درون ضريح مطهر توسط توليت عظمى بر روى سنگ‌قبر مطهر قرار مى‌گيرد.
مراسم غبارروبی
در پايان مراسم، در حالى که کليه شرکت‌کنندگان و دعوت‌شدگان با نظم و ترتيب و ادب و احترام ايستاده‌اند، از طرف توليت عظماى آستان قدس رضوى به هر يک از آنان هديه‌اى بسيار ارزشمند، شامل مقدارى غبار داخل ضريح مطهر و نبات متبرک، اهدا مى‌گردد.
