قرآن و زندگی امروز

قرآن و زندگی امروز

آیا قرآن به کار زندگی امروز ما می آید یا نه؟

غلامرضا کاویان، اداره مشاوره و پاسخ نهاد

قرآن، کتابی است که در نگاه ابتدایی، ساده و سطحی به نظر می رسد؛ اما هنگامی که شخصی به تدبر وتفکر در آن می پردازد، درمی یابد که بر عکس آن چه درنگاه اولیه به نظرش آمده، این کتاب، عمیق و ژرف است. شاید قرآن را از این جهت، بتوان بسان کتاب طبیعت دانست. پدیده های طبیعی، مانند درختان، در نگاه نخست، بسیار ساده و فاقد ژرفا به نظر می رسند، و بسیار می شود که انسان را فریفته ظاهر زیبای خود می سازند؛ اما وقتی با نگاه یک عارف یا یک زیست شناس به آنها چشم دوخته شود هزاران رمز و راز در آنها فراچنگ می آید. قرآن نیز این گونه است. از همین رو است که حضرت امیر علیه السلام قرآن را این چنین توصیف فرموده است: «ظاهره انیق و باطنه عمیق؛ ظاهرش زیبا و باطنش ژرف است».

بنابراین، میان کتاب طبیعت و کتاب شریعت (قرآن)، شباهت های بسیاری وجود دارد و به خاطر برخورداری قرآن از چنین ژرفایی، در آیات زیادی از قرآن بر تدبیر و تفکر در قرآن تأکید شده است.

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در گفتار بلندی دربارة قرآن چنین فرموده است: «ما من آیة الا و لها ظهر و بطن؛ هیچ آیه ای نیست؛ مگر آن که افزون بر ظاهر، دارای باطن است».

امام علی علیه السلام در جایی دیگر، قرآن را مایة سیرابی عطش دانشمندان دانسته و فرموده است: «و جعله ریاً لعطش العلماء؛ خداوند، قرآن را وسیلة سیرابی عطش اندیشه ورزان قرار داده است».

در روایتی از امام سجاد علیه السلام چنین آمده: «چون خداوند متعال می دانست در آخرالزمان، مردم ژرف اندیش پدید خواهند آمد، سورة توحید و شش آیة نخست سوره حدید را برای آنان فرو فرستاده است».

بنابراین، قرآن کریم، کتاب هدایت همة انسان ها در همة اعصار است و پهنة زمین و گسترة زمان حوزة نورافشانی خورشید هماره تابان قرآن کریم است.

خدای سبحان در تبیین قلمرو رسالت پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله می فرماید: «وَ ما أَرْسَلْناک إِلاَّ کافَّةً لِلنَّاسِ بَشیراً وَ نَذیراً وَ لکنَّ أَکثَرَ النَّاسِ لا یعْلَمُونَ؛ و ما تو را جز برای همة مردم نفرستادیم؛ تا [آنها را به پاداشهای الهی] بشارت دهی و [از عذاب او] بترسانی؛ ولی بیشتر مردم نمی دانند». بنابراین، رسالت آن حضرت، «جهان شمول» و «ابدی»، و کتاب او «جهانی» و «جاودانه» و قوم او نیز همة افراد بشرند؛ نه گروهی خاص از مردم عربستان.

امام رضا علیه السّلام می فرماید: از امام صادق علیه السّلام پرسیدند: چه سری است که هرچه زمان بیشتری بر قرآن می گذرد و هر چه بیشتر تلاوت می شود، بر طراوت و تازگی اش افزوده می شود؟

«فرمود: برای این که قرآن تنها برای یک زمان و برای یک مردم، نازل نشده، بلکه برای همة زمان ها و همة مردم نازل شده است. بنابراین، خداوند متعال قرآن را طوری ساخته که در هر زمان و با وجود همة اختلاف هایی که در اندیشه های مردم به چشم می خورد، بر زمان ها و افکار، پیشی گرفته است و در هر عصری مفاهیم تازه ای از معارف بلند آن کشف می شود».

استاد مطهری در این باره می گوید:

«اسلام به حکم این که دین است، به ویژه که دین خاتم است و دستوراتش جنبة جاودانگی دارد... یک پدیدهٌ ثابت و لایتغیر است و اما زمان در طبع خود، متغیر و کهنه و نوکن است. طبیعت زمان، اقتضای دگرگونی دارد و هر روز اوضاع و احوال و شرایط جدیدی خلق می کند و مغایر با شرایط پیشین [است]. چگونه ممکن است چیزی که در ذات خود ثابت و لایتغیر است، با چیزی که در ذات خویشتن متغیر و سیال است، توافق و هماهنگی داشته باشند»؟

برخی از کسانی که در برابر این پرسش قرار گرفته اند، در این باره چنین پاسخ داده اند:

«آن چه آشکارا می توان دید، استغنایی است که مجموع بشریت از انبیا و تعالیم آنها پیدا کرده است و حکایت از آن دارد که گویی نسبت آدمیان با مکتب انبیا، عوض شده است و سلطه ای که مکتب پیامبران در دوره های گذشته بر آدمیان داشته است، اینک سست تر شده است».

رابطة پیامبران و مردم از قبیل رابطة طبیب مشفق با بیمار، رابطة معلم دل سوز با شاگرد و مربی با متربی بوده است و این گونه رابطه ها، به نفی خود می انجامد؛ زیرا بیمار، خوب خواهد شد و شاگرد، به مقام استادی خواهد رسید و متربی، تربیت لازم را خواهد یافت، و دیگر نیازی به طبیب معلم و مربی نخواهد بود. این گونه استغنا، مذموم نیست، استغنای مذموم، آن است که در عین بیماری و جهالت، خود را بی نیاز از طبیب و معلم بداند».

بنابراین، باید دید که جمع میان پایداری مفاهیم وحی و تغییر و تحوّل اقتضائات زندگی بشر، چگونه است؛ تا به تناقض دیگر نینجامد.

اکنون باید دید که قرآن با توجه به جاودانگی و پایداری معارف و تعالیم بنیادی خود، چه تدبیری برای هماهنگی و همخوانی و پاسخ گویی به نیازهای متغیر، اندیشیده است.

سه تدبیر و راهکار اساسی زیر را در این زمینه می توان از قرآن الهام گرفت:

1. سنت در کنار قرآن

در قرآن آمده است: «یا أیها الذین آمنوا أطیعوا الله و أطیعوا الرسول و أولی الامر منکم فإن تنازعتم فی شیء فردّوه إلی الله و الرسول إن کنتم تؤمنون بالله و الیوم الآخر ذلک خیر و أحسن تأویلاً؛ ای کسانی که ایمان آورده اید! خدا را اطاعت کنید و رسول خدا و صاحبان امر را نیز اطاعت کنید؛ پس اگر در چیزی کشاکش نمودید، آن را به خدا و رسولش برگردانید. اگر به خدا و روز آخرت، ایمان دارید؛ چرا که آن بهتر و نیک فرجام تر است».

علت این که دوام کتاب و عترت، رمز جاودانگی وحی و خاتمیت رسالت پیامبر صلی الله علیه وآله است، این است که حقیقت دین و وحی، به صورت قرآن و مفسرین راستین آن، یعنی اهل بیت علیهم السلام در دسترس همگان قرار می گیرد.

2. هماهنگی دین با فطرت

یکی از اسرار جاودانگی قرآن، ارائة عقاید و دستورات اخلاقی و احکام و مقررات حقوقی مطابق با فطرت و نیازهای اصیل و ثابت انسانی است. احکام و تعالیم قرآن و سنت با در نظر گرفتن فطرت بشری پایه ریزی شده اند؛ به گونه ای که تا فطرت وجود دارد، تعالیم دین و قرآن و سنت نیز جاری اند؛ «فأقم وجهک للدین حنیفاً فطرة الله الّتی فطر الناس علیها لاتبدیل لخلق الله ذلک الدّین القیم و لکن أکثر الناس لایعلمون؛ روی خود را متوجه آیین خالص پروردگاری کن. این، فطرتی است که خداوند انسان ها را بر آن آفریده، دگرگونی در آفرینش خدا نیست، این است دین و آیین محکم و استوار؛ ولی بیشتر مردم نمی دانند».

3. انعطاف پذیری احکام در پرتو اجتهاد

یکی از آیات محوری قرآن که زیربنای اجتهاد است، این آیه است:

«لایکلّف الله نفساً إلاّ وسعها؛ خداوند، هیچ کس را، جز به اندازه توانایی اش، تکلیف نمی کند».

همچنین در آیة دیگری آمده است: «لایکلّف الله نفساً إلاّ ما آتاها؛ خداوند هیچ کس را جز به مقدار توانایی که به او داده، تکلیف نمی کند».