ابری بشید اما نبارید

بردباری، آتش غضب را خاموش می کند

ابری بشید اما نبارید

اسلام برای مقابله با خشم، راهکارهای بسیار مناسبی را در اختیار انسان نهاده است. یکی از این راهکارها، شیوه رفتاری است.شیوه رفتاری، اعمالی است که به سبب انجام آن ها، می توان خشم را مدیریت نمود و فضای متشنج را آرام کرد. برخی از این اعمال عبارتند از:

1- یاد خدا و پناه بردن به او

انسانی که همیشه به یاد خداست و خدا را در هر لحظه بر کردار و گفتار خود ناظر می بیند، از بسیاری گناهان نیز دوری خواهد کرد. یاد خدا، عامل مؤثری در تنظیم افکار و رفتار آدمی و مهم ترین عامل برای دوری انسان از انجام کارهای ناشایست از جمله خشم است. از همین روست که در روایات توصیه کرده اند که هنگام خشم به استعاذه، ذکر «لاحول و لاقوة إلا بالله» و دعا روی آورید.[1] به هنگام خشم، امیال و گرایش های نفسانی آدمی را به سمت افکار و رفتار پرخاشگرانه سوق می دهند. در چنین شرایطی، تقوا و یاد خدا مانند عاملی درونی ذهن آدم را به سوی کنترل و مدیریت خشم هدایت و از ایجاد افکار و اعمال اشتباه و گناه پیشگیری می کند.[2]

2- کنترل زبان

اگرچه کنترل زبان، کاری سخت و دشوار است، اما اگر آدمی به خاطر بسپارد که بسیاری از گناهان و خطاهایی که از او سر می زند، به خاطر کنترل نکردن زبان است؛ در حفظ و کنترل آن دقت بیشتری به خرج می دهد. امام علی علیه السلام فرموده است: «اللِّسَانُ سَبُعٌ إِنْ خُلِّيَ عَنْهُ عَقَر»؛[3] زبان، درنده ای است که اگر رها شود، انسان را می گزد».

زبان، درنده ای است که اگر رها شود، انسان را می گزد.

فریاد کشیدن، دشنام دادن، سرزنش کردن، ناسزاگویی و یادآوری خطاها و اشتباهات گذشته هنگام عصبانیت، نه تنها نمی تواند گره گشا باشد؛ بلکه چونان بنزینی که آتش را شعله ور می کند، آتش خشم و عصبانیت را شعله ورتر نموده و فضای خانه را متشنج تر می کند. همچنین اخم کردن، پوزخند زدن یا با صدای بلند تمسخرآمیز سخن گفتن، با ایجاد احساسات منفی در طرف مقابل، سبب کاهش شنوایی او نسبت به حرف های شما می شود. بنابراین برای کنترل و مدیریت فضا و جلوگیری از متشنج تر شدن فضای خانه، ابتدا باید خود و نحوه سخن گفتن را کنترل کرد.

3- سکوت کردن

با سکوت هنگام خشم و عصبانیت، می توان بر لحظه ها حاکم شد و فضا را مدیریت کرد. سکوت، روح را تغذیه می کند و فضایی نفوذناپذیر میان فرد خشمگین و دنیای پر هیاهوی اطرافش ایجاد می کند که به سبب آن می تواند شرایط و اتفاقات را بازسازی کرده و راه حل مناسب با مشکل ایجاد شده را پیدا کند. امام علی علیه السلام فرموده است: «إِنْ كَانَ فِي الْكَلَامِ الْبَلَاغَةُ فَفِي الصَّمْتِ السّلامة من العثار»؛[4] اگر در سخن گفتن، بلاغت بوده باشد؛ در سکوت، سلامت از لغزش هاست».

همیشه لازم نیست در مقابل خشم همسر یا پدر و مادر، بی درنگ و سریع پاسخ داد. باید آرام آرام مهارت خویشتن داری را تقویت کرد تا در جایی که داغی و حرارات خشم می تواند خرمن زندگی را به آتش بکشد، از آن بهره برد و فضا را مدیریت نمود. سکوت هنگام خشم، وقفه ای است که سبب می شود فرد توانمندی شناختی بیشتری پیدا کند و بتواند با هدایت افکار خود و شناسایی خطاهای شناختی، موقعیت خشم را مدیریت کند. از همین روست که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است: «إِذَا غَضِبْتَ فَاسْكُتْ؛[5] هرگاه عصبانی شدی، ساکت باش».

همیشه لازم نیست در مقابل خشم همسر یا پدر و مادر، بی درنگ و سریع پاسخ داد.

4- صبر و بردباری

یکی از واقعیت های مهم زندگی این است که به ندرت مسأله ای پیدا می شود که بلافاصله حل شود. ضمن آنکه همیشه اولین راهی که به ذهن می رسد، بهترین راه نیست. هنگام عصبانیت، نمی توان راه درستی برای حل مشکل پیدا کرد. هنگام خشم و عصبانیت، با به تعویق انداختن کارها، می توان به آرامش رسید و از قدرت استدلال استفاده کرد و اقدام های بهتری انجام داد. امام علی علیه السلام درباره بردباری هنگام خشم فرموده است: «الْحِلْمِ، يُطْفِئُ نَارَ الْغَضَبِ؛[6] بردباری، آتش غضب را خاموش می کند».

صبر و بردباری در ارتباط های میان فردی معنا پیدا می کند؛ برای مثال وقتی به شخص بردبار اهانت می شود و به تبع آن، خشمگین می شود؛ خردمندانه و دور از هیجان زدگی، با متانت و بدون شتاب رفتار می کند.

مرحوم شیخ جعفر کاشف الغطاء، یکی از بزرگ ترین فقیهان عالم تشیع بود که همسر بداخلاقی در منزل داشت؛ به طوری که بارها از دست همسرش کتک می خورد. روزی برخی از اهل علم خدمت ایشان رسیدند و درباره این مسأله از ایشان سؤال کردند. ایشان در جواب گفته بود: «عرب است و قدرتمند و قوی البنیه. گاهی که عصبانی می شود، حسابی مرا می زند؛ من هم زورم به او نمی رسد». گفتند: «او را طلاق دهید». قبول نکرد. گفتند: «اجازه دهید ما همسران مان را بفرستیم تا او را ادب کنند». باز هم قبول نکرده بود. وقتی علت را پرسیدند، گفته بود: «این زن در این خانه برای من از اعظم نعمت های خداست؛ چون وقتی در صحن امیرالمؤمنین علیه السلام می ایستم و تمام صحن، پشت سر من نماز می خوانند، مردم در برابر من تعظیم می کنند. گاهی در برابر این مقاماتی که خدا به من داده، اندکی هوا مرا بر می دارد. همان وقت می آیم و در خانه کتک می خورم، هوایم بیرون می رود. این چوب الهی است، این باید باشد».[7]

5- تغییر وضعیت بدن و ترک موقعیت

ساده ترین روش برای مهار خشم، تغییر وضعیت فیزیکی نشستن یا ایستادن است. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است: «أَلَا إِنَّ الْغَضَبَ جَمْرَةٌ تُوقَدُ فِي جَوفِ ابْنِ آدَمَ، أَ لَا تَرَوْنَ إِلَى حُمْرَةِ عَيْنَيْهِ، وَ انْتِفَاخِ أَوْدَاجِهِ! فإذا وجد أحدكم شيئا من ذلك فالأرض الأرض؛ بدانید که خشم، آتشی است که در دل انسان مشتعل می شود. مگر نمی بینید که به هنگام خشم، چشم هایش سرخ و رگ هایش متورم می شود. وقتی یکی از شما چنین شد، روی زمین! روی زمین! [بنشینید]».

ساده ترین روش برای مهار خشم، تغییر وضعیت فیزیکی نشستن یا ایستادن است.

تغییر حالت بدن این فرصت را به آدم می دهد که با اندکی استراحت، فرصت فکر کردن پیدا کند و به عاقبت کار خود بیاندیشد. امام صادق علیه السلام فرموده است: «أَيُّمَا رَجُلٍ غَضِبَ وَ هُوَ قَائِمٌ فَلْيَجْلِسْ فَإِنَّهُ سَيَذْهَبُ عَنْهُ رِجْزُ الشَّيْطَانِ وَ إِنْ كَانَ جَالِساً فَلْيَقُمْ؛[8] غضب از جانب شیطان است. پس هر کدام از شما خشمگین شد، اگر ایستاده بود، بنشیند و اگر نشسته بود، دراز بکشد». گاهی محیط و محل توقف آدمی، منبع فشار روانی و محرک خشم است. در چنین شرایطی ترک موقعیت می تواند از خشم آدمی کم کند.

6- در آغوش گرفتن و نوازش کردن

در آغوش کشیدن، نوازش کردن و هرگونه تماس فیزیکی هنگام خشم، می تواند همانند ریختن آب بر آتش عمل کند. امام صادق علیه السلام فرموده است: «أَيُّمَا رَجُلٍ غَضِبَ وَ هُوَ قَائِمٌ فَلْيَجْلِسْ فَإِنَّهُ سَيَذْهَبُ عَنْهُ رِجْزُ الشَّيْطَانِ وَ إِنْ كَانَ جَالِساً فَلْيَقُمْ»؛[9] هر شخصی که بر خویشاوندانش خشم گرفت، به او نزدیک شود و به او دست بزند؛ زیرا تماس با خویشاوند موجب آرامش است».

در آغوش کشیدن، نوازش کردن و هرگونه تماس فیزیکی هنگام خشم، می تواند همانند ریختن آب بر آتش عمل کند.

وقتی مادری به هنگام خشمگین شدنِ فرزندش، او را در آغوش می کشد یا همسری هنگام خشمگین شدن همسرش او را نوازش می کند؛ در واقع باعث افزایش هورمون اُکسی توسین می شود. اکسی توسین مسئولیت تقویت پیوند بین افراد را بر عهده دارد. در واقع این هورمون که توسط غده ریزمغذی یا هیپوفیز تولید می شود، نقشی اساسی در بهبود کیفیت روابط دارد.[10] البته باید توجه داشت هرگونه تماس فیزیکی شدید مانند ضربه زدن، فشار دادن یا هُل دادن و... که علامت ناراحتی یا خشم است، پرخاشگری را افزایش می دهد.

7- بخشش و گذشت

یکی از راه های غلبه بر خشم و عصبانیت، گذشت کردن و بخشیدن است. عفو و بخشش، سبب کاهش اضطراب، افسردگی، عصبانیت، پرخاشگری، اختلالات عاطفی و رفتاری، افزایش اعتماد به نفس و پیشرفت تحصیلی می شود.[11] قرآن ضمن ارائه تصویری از سیمای پرهیزکاران، تسلط بر خشم، عفو و بخشش را از برجسته ترین صفات آنان بر می شمرد: «الَّذِينَ يُنْفِقُونَ فِي السَّرَّاءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ الْكاظِمِينَ الْغَيْظَ وَ الْعافِينَ عَنِ النَّاسِ وَ اللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ؛[12] همانان که در فراخی و تنگی انفاق می کنند و خشم خود را فرو می برند و از مردم در می گذرند و خداوند نیکوکاران را دوست دارد».

از دیدگاه اسلامی، عفو و بخشش می تواند یکی از روش های درمانی در اصلاح رفتار فرد با دیگران باشد. در این روش، آدمی با شناخت بیشتر خود و محدودیت های افرادی که او را رنجانیده اند، بینش جدید درباره موضوع اختلاف، رنج و بافت رنج پیدا می کند تا بتواند افراد خطاکار را ببخشد و خود را از رنج رها کند.[13] در واقع بخشیدن و فراموش کردن، نخستین و مهم ترین قدم برای تداوم زندگی است که رنگ و بوی تازه ای به زندگی می بخشد.

8- انجام دادن اعمال عبادی

رفتارهای عبادی مانند وضو گرفتن، غسل کردن، سجده کردن و...، نوعی انحراف ذهن از موضوع خشم و توجه به قدرت برتر خداوند متعال است. این نوع رفتارها موجب وقفه در ارزیابی منفی می شود و برای فرد روشن می کند که این نوع خشم و عصبانیت در اثر القائات شیطانی بر او غالب شده است.

بُرشِ فکری که در افکار منفی فرد ایجاد می شود، می تواند با تصحیح افکار، از جوشش هیجان خشم بکاهد و در نهایت به مهار اعمال غضب آلود بینجامد.[14] رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «إِذَا غَضِبَ أَحَدُكُمْ فَلْيَتَوَضَّأْ وَ لْيَغْتَسِلْ فَإِنَّ الْغَضَبَ مِنَ النَّارِ؛[15] هرگاه یکی از شما خشمگین شد، وضو سازد و غسل کند؛ زیرا ماده غضب از آتش است».

منبع: کتاب ره توشه راهیان نور، محرم الحرام 1441 ق، ص50-58.

[1]. مجلسی، بحارالانوار، ج92، ص39؛ صدوق، الخصال، ج1، ص329.

[2]. محمدصادق شجاعی، روان شناسی تنظیم رفتار، ص396.

[3]. شریف الرضی، نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، حکمت60.

[4]. تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، ص255.

[5]. ورام بن ابی فراس، تنبیه الخواطر و نزهة النواظر، ج1، ص123.

[6]. علی بن محمد لیثی واسطی، عیون الحکم و المواعظ، ص201.

[7]. حسین انصاریان، نفس، ص283.

[8]. مجلسی، بحارالانوار، ج70، ص272.

[9]. کلینی، الکافی، ج2، ص302.

[10]. پایگاه خبری تحلیلی پارسینه، نُه فایده بغل کردن برای سلامتی، 5/2/1398

https://www.parsine.com/fa/news/523018

[11]. مجید جعفری هرفته، مهار خشم و پرخاشگری در پرتو آموزه های دینی با ارائه الگوهای اسلامی، ص 155.

[12]. آل عمران: 134.

[13]. محمد خدایاری فرد و دیگران، روش درمانی عفو با تأکید بر دیدگاه اسلامی، فصلنامه اندیشه و رفتار، سال هشتم، شماره 1، 1381، ص47.

[14]. مجید جعفری هرفته، مهار خشم و پرخاشگری در پرتو آموزه های دینی با ارائه الگوهای اسلامی، ص 170.

[15]. مجلسی، بحارالانوار، ج77، ص312.