قم، شهری کهن با تاریخی غنی است که آن را مهد علم و معرفت می‌نامند. این سرزمین دیدنی‌های قابل توجهی را در خود جای داده است که تماشای آنها جالب و جذاب است.
قم در بین بسیاری از گردشگران و مسافران داخلی و خارجی، به نام شهر حضرت معصومه (س)، خواهر بزرگوار امام هشتم شیعیان امام رضا (ع) شهرت یافته است. همچنین این شهر مقدس به‌واسطه‌ی حضور مسجد مقدس جمکران نیز در شبهای چهارشنبه هر هفته، میزبان جمع زیادی از عاشقان حضرت حجت (عج) است.
درواقع شهر قم پس از شهر مشهد، دومین شهر گردشگری مذهبی در ایران محسوب می‌شود. اما در کنار جاذبه‌های مذهبی، دیدنی‌های تاریخی ارزشمند این شهر کهن، می‌تواند برای گردشگران و علاقه‌مندان به آثار تاریخی، جذاب و زیبا باشد.
حرم حضرت فاطمه‌ی معصومه (س)
همانگونه که می‌دانید، خیل عظیمی از مسافران به دلیل حضور بارگاه ملکوتی حضرت فاطمه‌ی معصومه (س)، و زیارت ایشان، به قم سفر می‌کنند. این مکان مقدس برخوردار از پیشینه‌ای متعلق به سال ۲۰۱ هجری قمری و قرن سوم هجری است که در دوره‌های مختلف با ساخت‌وسازهایی که در آن صورت گرفته است، به شکل امروزی تبدیل شده است.
آرامگاه مشاهیر علمی، ادبی و سیاسی ایران
روایاتی از تاریخ قم نیز حرم مطهر را محل دفن تعدادی از امامزادگان از جمله زینب از نوادگان امام رضا (ع)، میمونه و ام محمد دختران امام جواد (ع) نیز معرفی شده است.
آرامگاه علمای دینی ایران
جالب است بدانید که علاوه بر بزرگانی که ذکر شد، در این بارگاه ملکوتی علمای مشهوری نیز به خاک سپرده شده‌اند. به آیت الله حایری یزدی (مؤسس حوزه‌ی علمیه قم)، آیت الله بروجردی (مؤسس مسجد اعظم و از مراجع بزرگ شیعه)، آیت الله خوانساری، آیت الله گلپایگانی، علامه سید محمد حسین طباطبایی (مولف تفسیر المیزان)، شهید مطهری، آیت الله بهجت، شیخ فضل الله نوری و بزرگان دینی دیگری اشاره کرد.
آرامگاه مشاهیر ادبی ایران
همچنین برخی از مشاهیری که در این مکان مقدس به خاک سپرده شده‌اند شاعر بزرگوار پروین اعتصامی، قوام السلطنه، مشیر السلطنه، علی اصغر اتابک و نیز خواجه نوری است.
آرامگاه شخصیت های سیاسی ایران
تعدادی از پادشاهان ایران از جمله شاه صفی اول (بخش جنوبی حرم)، شاه عباس دوم (در مسجد امام خمینی)، شاه سلطان حسین (قسمت جنوبی مسجد بالاسر)، فتحعلی شاه قاجار (صحن کهنه) و محمد شاه قاجار(قسمت غربی صحن کهنه)، نیز در حرم مطهر به خاک سپرده شده‌اند.
مسجد مقدس جمکران
مسجد مقدس جمکران، پس از حرم مطهر حضرت معصومه (س)، دومین جاذبه‌ی گردشگری مذهبی در شهر قم است که در فاصله‌ی ۶ کیلومتری از شهر قرار دارد. پیشینه‌ی ساخت مسجد به قرن چهارم هجری قمری بازمی‌گردد که طبق روایات و اسناد معتبر تاریخی و مذهبی به دستور مستقیم حضرت مهدی (عج)، به دست «شیخ عفیف صالح حسن بن مثله‌ی جمکرانی» و در سال ۳۷۳ هجری قمری ساخته شده است.
این مسجد به دلیل قرارگیری در محوطه‌ی روستایی به نام جمکران، به این نام شهرت یافته است. این مسجد کهن از لحاظ معماری نیز قابل‌توجه بوده و در کنار ماجرای ساخت آن، جالب و شگفت‌انگیز است. با توجه به کتیبه‌ی موجود که متعلق به سال ۱۱۶۷ هجری قمری است، به نظر می‌رسد که مسجد قبل از دوران حکومت افشاریان ساخته شده و در دوران مختلف از جمله اوایل قرن ۱۲ هجری، دوران ناصری، زمان سلطنت مظفرالدین شاه قاجار، پهلوی و پس از انقلاب و در سال‌های اخیر بارها تعمیر، بازسازی و تکمیل شده است.
مسجد اعظم قم
«مسجد اعظم قم»، از جمله آثار تاریخی در شهر قم است که در جبهه‌ی غربی آستانه‌ی حضرت فاطمه‌ی معصومه (س)، قرار دارد. این مسجد تاریخی در یازدهم ذی‌القعده سال ۱۳۷۳ هجری قمری، مقارن با ولادت حضرت علی بن موسی‌الرضا (ع)، برابر با ۲۱ تیرماه ۱۳۳۳ خورشیدی، به همت آیت الله بروجردی و به دست استاد «حسین بن محمد معمار» که به استاد لرزاده نیز شهرت دارد، ساخته شده است.
وجه تسمیه این مکان به مسجد اعظم، به دلیل وسعت و بزرگی آن است و به یقین یکی از کهن‌ترین، بزرگ‌ترین و زیباترین بناهای تاریخی است که در قم وجود دارد. از مهم‌ترین دلایل اهمیت و ارزش والای مسجد اعظم قم، ساخت آن در کنار بارگاه ملکوتی حضرت معصومه (س)، بهره‌مندی از معماری ناب و بی‌نظیر و نیز برپایی کلاس‌های درس‌های سنگین حوزه توسط مراجع بزرگ حوزه است که هر روز جمع زیادی از مردم در این مکان به نماز می‌ایستند.
۱۲ هزار متر مربع وسعت مسجد اعظم است که در کنار معماری کم‌نظیری که در ساخت آن صورت گرفته، تزئینات قابل توجهی همچون کاشی‌کاری‌های هنرمندانه نیز در آن انجام شده است. گنبد این مسجد از بزرگ‌ترین گنبدهای ساخته شده در بین سایر مساجد است که ۱۵ متر ارتفاع از سطح پشت بام، سه متر مربع قطر، ۳۵ متر مربع ارتفاع از کف شبستان و گلدسته‌هایی به ارتفاع ۲۵ متر مربع از سطح زمین و نیز دو ماذنه به ارتفاع پنج متر مربع است. همچنین یک برج با ساعت زنگی بزرگ در بخش شمالی مسجد قرار دارد که از چهار جهت می‌توان آن را مشاهده کرد.
مقابر گنبد سبز
«باغ گنبد سبز» سه اثر تاریخی است که قدمت آنها به قرن هشتم هجری قمری بازمی‌گردد. این آثار تاریخی در محله‌ای به نام دروازه‌ی کاشان قرار گرفته و همین امر سبب شده است تا گنبدهای آن نیز به گنبدهای دروازه کاشان شهرت یابد. اصول معماری انجام شده در این مجموعه باعث شده است تا این بناهای تاریخی ارزش و اهمیتی قابل‌توجه را در بین باستان‌شناسان و کارشناسان معماری کسب کند.
مهم‌ترین ویژگی شاخص و منحصر‌به‌فرد مقابر گنبد سبز قم، معماری صورت گرفته در این بناها و استفاده از تزئینات گچبری زیبا و تحسین‌برانگیزی است که می‌توان از آن به‌عنوان نمونه‌ای کم‌‌نظیر و ستودنی نام برد. هنرمندان سازنده‌ی این عمارات کهن، گنبدها را به‌صورت دو پوسته‌ی گسسته رک طراحی کرده و پوسته‌ی خارجی به منشور شانزده ترکی و پوسته‌ی داخلی به شکل عرقچین اجرا شده است.
با توجه به کتیبه‌های تاریخی موجود دو گنبد از این مجموعه‌ی کهن، محل دفن امرای خاندان صفی به نام «خواجه اصیل الدین» (گنبد جنوبی به سال ۷۶۱ هجری قمری) و «خواجه علی صفی» (گنبد مرکزی به سال ۷۹۲ هجری قمری) از فرمانروایان مستقل قم در اواخر قرن هشتم و اوایل قرن نهم هجری قمری است. متاسفانه کتیبه‌ی سوم از بین رفته و هویت شخص مدفون در آن ناشناس باقی مانده است؛ ولی با توجه به تحقیقاتی که صورت گرفته، به نظر می‌رسد در سال ۷۱۵ تا ۷۶۵ ساخته شده است.
مدرسه فیضیه قم
از دیگر مکان‌ها و جاهای دیدنی قم، «مدرسهی فیضیه» است که در مجاورت حرم حضرت معصومه (س)، قرار دارد. اهمیت این مدرسه به دلیل تربیت و پرورش عالمان و مجتهدان بسیاری است که مدت زمانی در آن ساکن بوده و به تحصیل و تدریس پرداخته‌اند. این مکان کهن در دوران حکومت صفویان، در بخش شمالی صحن عتیق و با توجه به کتیبه‌ای که در سردر ایوان جنوبی متصل است، به دستور شاه طهماسب صفوی احداث شده است. جالب است بدانید که طبق منابع معتبر تاریخی بنای نخستین مدرسه که از آن به مدرسهی آستانه یاد می‌شد، متعلق به قرن ششم هجری است و تا پایان قرن یازدهم نیز به همین نام شناخته می‌شد. تا اینکه در دوران صفویان بنای عمارت تجدید شده و از آن پس به فیضیه شهرت یافت.
مهم‌ترین رویداد سیاسی در مدرسهی فیضیه، سخنرانی امام خمینی در خرداد ۱۳۴۲ است
در نیمه‌ی اول قرن سیزدهم هجری نیز ساختمان مدرسه فیضیه جایگزین مدرسهی آستانه شده است. البته ساختمان کنونی مدرسه توسط فتحعلی شاه قاجار و در سال ۱۱۷۱ هجری قمری ساخته شده است. از مهم‌ترین رخدادهای سیاسی در این مدرسه، سخنرانی حضرت امام خمینی است که در خرداد ماه سال ۱۳۴۲ خورشیدی انجام شد و پس از آن ایشان را به زندانی در تهران منتقل کردند که واقعه‌ی قیام ۱۵ خرداد مردم قم، رخ داد. البته در روز دوم فروردین همان سال نیز ماموران حکومتی به مدرسه حمله کرده و شماری از طلاب و روحانیون را به شهادت رسانده بودند.
مسجد جامع قم
مسجد جامع قم که یکی دیگر از جاذبه‌های گردشگری در قم است در مرکز این شهر و در خیابان آذر، محله‌ی مسجد جامع و در نزدیکی دروازه ری واقع شده است. فرایند‌ی ساخت مسجد، در چند دوره‌ی مختلف تاریخی به وقوع پیوسته است و طبق نظر برخی از باستان‌شناسان با توجه به متون تاریخی، قدمت ساخت آن متعلق به زمان سلجوقیان است.
با توجه به متون تاریخ قدیم قم محل دقیق احداث مسجد جامع مشخص نیست. در این کتاب از چند مسجد نام برده شده است. مسجدهای نام برده شده را، مسجد جامعی که در یکی از محله‌های قدیمی قم، نزدیک دروازه‌ی ری احداث شده است، مسجدی که اکنون به نام امام حسن عسگری شهرت دارد و مسجدی که در محدوده‌ی خاکفرج و زمین‌های کمیدان قرار گرفته و امروزه اثری از آن برجای نمانده است، تشکیل می‌دهد. البته با توجه به اسناد و متون برجای‌مانده از پیشینیان، مسجد جامع اصلی همین بنایی است که امروزه به‌عنوان مسجد جامع شهر، شهرت یافته است.
مسجد جامع قم، بنایی است با مساحتی حدود ۶ هزار متر مربع و متشکل از بخش‌های متعددی از جمله سردر ورودی، صحن، ایوان، گنبدخانه و شبستان که تزیینات و معماری زیبا و چشم‌نوازی در آن انجام شده است.
کوه خضر نبی (ع)
کوه خضر نبی (ع) که در فاصله‌ی ۶ کیلومتری از مرکز شهر قم قرار دارد، یکی دیگر از جاذبه‌های گردشگری این شهرستان است که در نزدیکی شهرت ایثار قرار گرفته و هنگام حضور در این مکان می‌توان اشرافی کامل به تمامی شهرتسان داشت. این محل روحانی و چشم‌نواز، از جمله مکان‌های زیارتی و سیاحتی است که طبق اسناد تاریخی و اظهارات باستان‌شناسان قدمتی بالغ بر سه هزار سال دارد و در قله‌ی کوه خضر غاری وجود داشته که احتمال می‌رود محلی برای نیایش و عبادت حضرت خضر نبی (ع) بوده است و به همین دلیل به این نام شهرت یافته است.
درواقع می‌توان این مکان را عبادتگاهی بکر و دل‌انگیز در یکی از مرتفع‌ترین نقاط استان قم معرفی کرد که هر ساله میزبان گردشگران و بازدیدکنندگان بسیاری از سراسر ایران است. جالب است بدانید که طبق اظهارنظر مدیر کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان قم، کوه خضر نبی آرامگاه بیشترین تعداد شهید گمنام در سراسر کشور است. پیکرهای پاک این بزرگواران در دامنه‌ی کوه، فضایی عرفانی و معنوی را برای اهل دل و زائران به ارمغان آورده است.
خانه یزدان پناه (موزه صنایع دستی)
خانه‌ی یزدان پناه، یکی دیگر از عمارات تاریخی در شهرستان قم است که قدمت آن به اواخر حکومت قاجاریان و اوایل حکومت پهلوی اول بازمی‌گردد. مساحت این عمارت تاریخی بیش از هزار متر مربع است که هم‌اکنون به‌عنوان موزه‌ی صنایع دستی استان قم، فعالیت می‌کند. در این مکان تاریخی آثار ارزشمندی از هنر صنایع دستی بومی شهر قم نگه‌داری می‌شود و یکی از ساختمان‌های زیبا و از جاذبه‌های مشهور گردشگری در این شهرستان است که علاقه‌مندان به هنر، برای بازدید از آن به این عمارت مراجعه می‌کنند.
خانه ملا صدرا
«خانه‌ی ملاصدرا»، یکی از عمارات تاریخی در استان قم است که در روستای کهک و در فاصله‌ی کمی از شهر قم قرار گرفته است. این بنا سکونتگاه یکی از علما و حاکمان بزرگ اسلامی و بنیان‌گذار حکمت متعالیه به نام «محمد بن ابراهیم یحی شیرازی» است که به «ملاصدرا»، شهرت دارد. ملا صدرا ۱۵ سال از عمر خویش را در تبعید و در روستای کهک زندگی کرد. خانه‌ای که این عالم گرانقدر در آن سکونت داشت در غرب روستا و در محله‌ی چال حمام ساخته شده و قدمت احداث آن به دوران صفویان باز می‌گردد. خانه دارای فضایی گیرا و کهن با سقفی رفیع است که پوششی گنبدی با دیواره‌های سیاه و گل‌اندود و بهره‌مند از گچبری ساده است.
امروزه بخش زیادی از عمارت ملاصدرا از بین رفته است و تنها از هشت اتاقی که داشته است، یکی برجای مانده است. البته در سال ۱۳۷۷ دو اتاق دیگر نیز تعمیر و بازسازی شده است. این خانه در دی ماه ۱۳۷۵ به ثبت ملی رسیده است.
بازار قدیمی قم
از دیگر جاذبه‌های گردشگری در قم، بازار آن است که با قدمتی حدود ۴۰۰ سال، یکی از قدیمی‌ترین بخش‌های این شهرستان محسوب می‌شود. بازار قم در مرکز شهر واقع شده و دارای سراهایی است که می‌توان آنها را یک نوع مجتمع تجاری بدون سقف یا همان سراهای فضای باز معماری درنظر گرفت. درواقع این سراها همان کاروانسراهای درون‌شهری به‌شمار می‌رود که در راسته‌ی بازار است و تعداد و بزرگی هریک از آنها نشان‌دهنده‌ی اهمیت اقتصادی آنها است.
راسته‌ی بازار بهره‌مند از پوششی گنبدی و سرپوشیده است. در زمان ناصرالدین شاه مسئولان وقت به گسترش بازار قم پرداخته و بازار نو را به این مکان افزودند. در دو سمت این راسته نو، ساختمان‌های جدیدی مانند تیمچه بزرگ احداث شد.
تیمچه بزرگ قم، دارای بزرگ‌ترین سقف ضربی در سراسر ایران است
تیمچه بزرگ بازار نو که در شمال راسته‌ی بازار نو قرار دارد، به دلیل معماری و تزئینات انجام شده در آن از آثار باشکوه و بی‌نظیر ایران‌زمین است که توسط استاد حسن قمی معروف به معمارباشی طراحی و اجرا شده است.
از ویژگی‌های تیمچه بزرگ بازار قم، سقف آن است که به‌عنوان بزرگ‌ترین سقف ضربی در سراسر ایران شناخته می‌شود. جالب است بدانید که در پنجاه سال اخیر به دلیل خیابان‌کشی‌ها و ساخت‌وسازهایی که انجام شده است، تنها دو بخش از بازار قم به نام‌های «بازار کهنه» و «بازار نو»، برجای مانده است که هر کدام دارای یک کیلومتر طول است.
بیت امام خمینی (ره)
از بناهای مشهور و البته مهم در شهر مقدس قم، «بیت امام خمینی (ره)» است که در محله‌ی یخچال قاضی قرار دارد. ساختمان با حدود یک قرن قدمت، در اوایل قرن ۱۴ هجری شمسی احداث شده و آخرین سکونتگاه امام در قم است. این خانه، بنایی است با مساحت ۳۰۰ مترمربع و بسیار ساده که از دو طبقه‌ی همکف و زیرزمین تشکیل می‌شود. حیاط در جنوب ساختمان و در بخش شمالی، شرقی و غربی عمارت، فضاهای سرپوشیده قرار دارد. «خانه‌ی یخچال قاضی»، نام دیگر این عمارت قدیمی است که به دلیل قرارگیری در محله‌ی یخچال قاضی به این نام شهرت یافته است. هیچ‌گونه تزئینات قابل توجی در داخل و خارج بنا انجام نشده است و خانه در اوج سادگی و بدون تجملات است. «کابوشینسکی»، از ایران‌شناسان غربی در مورد خانه‌ی امام چنین گفته است
«امام خمینی قبلاً به اتفاق همسر و پنج فرزندش در خانه کوچکی، واقع در خیابان باریک و ناهمواری زندگی می‌کرد که از وسط آن جوی آبی می گذشت».
امام خمینی تا زمانیکه در قم سکونت داشتند، بسیاری از دیدارهای مردمی، سخنرانی‌ها و جلسات مهم سیاسی را در این مکان انجام می‌دادند. از مهم‌ترین سخنرانی‌های برگزار شده در این خانه‌ی قدیمی، سخنرانی امام علیه تصویب قانون کاپیتولاسیون است. این اثر تاریخی به‌عنوان آثار ملی به ثبت رسیده است.
کاروانسرای دیر گچین قم
کاروانسرای دیر گچین قم، یکی دیگر از آثار تاریخی ارزشمند ایران است که از قدمتی حدود ۱۵۷۰ سال برخوردار بوده و لقب مادر کاروانسراهای ایران را به خود اختصاص داده است. معماری، طراحی و ساخت این مجموعه در نوع خود قابل‌توجه بوده و نظر بسیاری از کارشناسان را به خود جلب کرده است. این عمارت باشکوه ایرانی با توجه به اظهارنظر باستان‌شناسان و کارشناسان بناهای تاریخی از قدمت و پیشینه‌ای ۱۷۵۰ ساله برخوردار است که مقارن با حکومت اردشیر ساسانی خواهد بود.
کاروانسرایی که در زمان خود، یکی از پررونق‌ترین عمارات و بناها محسوب می‌شد. مساحت کاروانسرای دیر گچین حدود ۱۲ هزار هکتار است که از وسعت و فضایی مطلوب و مناسب برای استقرار کاروانیان در دوران رونق خود برخوردار بوده است. سازندگان این مجموعه‌ی عظیم، بخش‌های مختلفی از جمله چندین برج، مسجد، حیاط خلوت، آسیاب سنگی، حمام شامل گرمخانه و خزینه، ورودی، هشتی، ایوان، اتاق، حجره، شترخوان، فضای اقامتی و دکان‌های خرید و فروش کالا را برای بنا در نظر گرفته‌اند.
خانه حاج علی خان زند (ساختمان شماره دو اداره میراث فرهنگی)
«خانه‌ی حاج علی خان زند»، عمارتی است کهن و متعلق به اواخر دوران حکومت قاجاریان که طبق اظهارات کارشناسان با توجه به فرم و مصالح استفاده شده در ساخت، دارای قدمتی بالغ بر ۱۳۰ سال است. این عمارت از سه بخش شاه نشین تابستانی با بادگیر منفرد، شاه نشین زمستانی و بخش خدمتکاران تشکیل شده است. بخش شاه نشین زمستانی نسبت به دیگر قسمت‌های خانه دارای وسعت و فضای بیشتری است و قسمت خدمه نیز در جبهه‌ی غربی عمارت، قرار گرفته است. این اثر تاریخی که در مرکز بخش قدیمی شهر قم در محله‌ای به نام «محله‌ی چهارمردان»، قرار دارد در سال ۱۳۷۹ به ثبت ملی رسید و اکنون در اختیار سازمان میراث فرهنگی استان قم است.
آب انبار سلماسی
«آب انبار سلماسی»، ازدیگر جاذبه‌های گردشگری در شهر قم است که با توجه به کتیبه‌ی موجود در این اثر تاریخی، قدمت ساخت آن به سال ۱۳۶۵ هجری قمری بازمی‌گردد. این آب انبار کهن نیز همانند دیگر آب انبارهای قم از بخش‌های مختلفی همچون سردر ورودی، راه‌پله، بادگیر و مخزن تشکیل شده و به شکل مربع طراحی و ساخته شده است. خط کتیبه‌ی این آب انبار، نستعلیق و به رنگ سفید است و روی آن علاوه بر تاریخ ساخت، اشعاری در مدح امام حسین (ع) و نیز نام سازنده حک شده است.
البته به نظر می‌رسد که این کتیبه پس از احداث مسجد سلماسی که در مجاورت آن و در خیابان آیت الله مرعشی (ارم سابق) و کوچه‌ی سلماسی قرار دارد، ساخته شده است. ایوان آب انبار دارای تزئینات کاربندی با تلفیق آجرهای لعابدار زیبا و تماشایی است. بادگیر کوچکی نیز در با چهار دریچه و در چهار جهت اصلی قرار دارد که برای تهویه و خنک کردن آب مخزن، استفاده می‌شود. این اثر تاریخی در سال ۱۳۸۳ به ثبت ملی رسیده است.
حمام حاج عسگر خان
«حمام حاج عسگرخان»، بنایی است کهن و ارزشمند که در بافت قدیم شهر قم و در بخش شمالی راسته‌ی بازار قرار دارد. مجموعه‌ای که از دو قسمت حمام و چاله حوض تشکیل شده و با توجه به کتیبه‌ای سنگی که در بخش ورودی حمام وجود دارد، قدمت آن به سال ۱۲۱۶ هجری قمری و اوایل دوران حکومت قاجاریان و مقارن با سلطنت فتحعلی شاه قاجار، بازمی‌گردد. حمام در فضایی مربعی شکل ساخته شده که در مرکز آن، گنبدی روی هشت ستون پنج ضلعی قرار گرفته است. در قسمت شرقی بنای حمام می‌توان چاله حوض را مشاهده کرد که سکویی دور تا دور آن را فراگرفته و با ساروج آن را پوشانده‌اند. البته متاسفانه امروزه نیمی از آن تخریب شده است.
