سرزمین فارس

شیراز، خال رخ هفت کشور

موقعیت جغرافیایی و طبیعی شیراز

شیراز در دوران باستان

روزگار صفاریان

روزگار دیلمیان ( آل بویه ) ( ۴۴۸-۳۲۰ ه. ق. )

روزگار اتابکان ( عصر سعدی ) ( ۶۶۳-۵۴۳ ه.ق )

روزگار آل اینجو و آل مظفر ( عصر حافظ ) ( ۷۲۵ ه.ق . )

روزگار صفویه ( ۱۰۴۳-۹۰۵ ه.ق )

روزگار افشاریان (۱۱۳۶ هـ. ق)

روزگار زندیه ( ۱۱۹۳-۱۱۶۴ ه.ق )

روزگار قاجاری

فارس، شیرازه فرهنگ و تمدن ایران زمین

استان فارس یکی از استانهای جنوبی کشور است که در طول تاریخ همواره یکی از مراکز شکوفایی و گسترش تمدن پارسی در نقاط گوناگون جهان به شمار می آمده است. بناهای تاریخی ارزشمندی چون پاسارگاد، تخت جمشید، بیشاپور، شهر گور و کاخ اردشیر بابکان فیروزآباد و… بیانگر فرهنگ و تمدن درخشان تاریخی ایران زمین می باشند.

این استان، مرکز امپراتوریهای بزرگی مانند هخامنشیان و ساسانیان بوده است. پیش از اسلام دو پادشاه بزرگ ایرانی به نامهای «کورش» و «اردشیر بابکان»، از این ناحیه برخاستند و به ترتیب سلسله های بزرگ هخامنشیان به پایتختی «پاسارگاد» و «تخت جمشید» و ساسانیان به پایتختی «فیروزآباد» را پدید آوردند. پس از اسلام نیز این استان مرکز سلسله های دیلمیان، اتابکان، آل بویه و زندیه بوده و در دوران قاجار نیز از مراکز مهم حکومتی بوده است.

این استان بین سلسله های بسیاری دست به دست شد و آثار باستانی و تاریخی فراوانی از آنها برجای مانده که هرکدام به عنوان میراث جهانی، ارزش های خود را دارند و بازگوکننده تاریخ استان و غرب آسیا هستند.

فارس از شمال با استان اصفهان، از خاور با استان های یزد و کرمان، از جنوب با استان هرمزگان و از باختر به استان های کهگیلویه و بویراحمد و بوشهر هم مرز است. این استان دارای ۲۷ شهرستان به نام های آباده، ارسنجان، استهبان، اقلید، بوانات، پاسارگاد، جهرم، خرمبید، خُنج، داراب، رستم، زریندشت، سپیدان، سروستان، شیراز (مرکز استان)، فراشبند، فسا، فیروزآباد، قیر و کارزین، کازرون،گراش، لار، لامرد، مرودشت، ممسنی، مُهر و نیریزمی باشد.

گستره استان فارس ۱۲۲۶۰۸ کیلومتر مربع است و تقریباً ۱/۸ درصد از مساحت کل کشور را دربرمی گیرد. ارتفاعات فارس به چهار گروه شمالی، مرکزی، جنوبی و غربی تقسیم می شوند و به ترتیب در گروه شمالی کوه «عظمت» با گردنه «کولی کُش»، در گروه مرکزی کوه «مهارلو» تا «خرمن کوه» فسا، در گروه جنوبی کوه «داراب» و «بالنگستان» و در گروه غربی کوه «قره داغ» و ارتفاعات «کوهمره سرخی» جای گرفت اند.
آب و هوای فارس در شمال سرد، در نواحی مرکزی زمستانها معتدل و بارانیو تابستان ها گرم و خشک و در جنوب و جنوب خاوری زمستانها معتدل و تابستان ها بسیار گرم است .
در استان فارس سه دریاچه به نام های دریاچه بختگان، دریاچه مهارلو و دریاچه پریشان (فامور) قرار دارند. بر پایه آخرین سرشماری، جمعیت فارس حدود ۴،۴۰۰،۰۰۰ نفر می باشد و زبان بیشتر مردم، فارسی است اما عشایر ترک زبان (ایل قشقایی)، به ترکی و عشایر عرب زبان (ایل عرب)، به عربی صحبت میکنند.

یکی از مناطق مهم عشایری ایران، استان فارس است و ایل قشقایی با شش طایفه (دره شوری، کشکولی بزرگ، کشکولی کوچک، شش بلوکی، فارسیمدان و عمله) همچنان به کوچ‌روی خود در فارس ادامه می دهند. به جز این ایل، ایل خمسه (عرب، اینالو، بهارلو، نفر و باصری) و ایل ممسنی (بکشن، جاوید، دشمن زیاری و رستم) و ایل های کوچکتری مانند کوهمره و… به زندگی عشایری خود در فارس می پردازند.

شیراز خال رخ هفت کشور

شیراز پر افتخار، به عنوان سومین شهر مذهبی ایران، جلوه‌گاه باشکوه خداوندی و مرکز تلالو انوار الهی فرزندان حضرت موسی بن جعفر(ع) است. شیراز شهر راز و نیاز، شهر عشق و هنر، مهد اندیشه‌های عارفانه، دیار اولیاء الهی، سرزمین علم و ادب، شهر شهیدان صاحب کمال و قبله‌گاه مومنان با خداست.

این سرزمین مقدس، مهد پرورش بزرگانی چون ملاصدرای شیرازی، شیخ مصلح بن عبدالله سعدی شیرازی و خواجه اهل راز حافظ شیرازی است.

رهنگ وتمدن دیرپای این سرزمین، بر سنگ‌نبشته‌های باستانی چون تخت جمشید، شهر گور، شهر بیشابور، کاخ اردشیر و معبد آناهیتا به یادگار مانده است. میهمان‌نوازی که با خون مردمانش عجین گردیده و به شکل سنتی دیرپا در آداب و رفتار آنان جلوه گری می کند زبانزد خاص و عام است .

موقعیت جغرافیایی و طبیعی شیراز

شهر شیراز با ۱۲۶۴ کیلومترمربع گستردگی، به شکل مستطیل در جنوب غربی ایران قرار دارد. شهرستان شیراز از شمال با شهرستان‌های مرودشت و سپیدان، از خاور با شهرستان‌های فسا، استهبان و ارسنجان، از جنوب با شهرستان‌های جهرم و فیروزآباد و از باختر با شهرستان کازرون هم مرزمی باشد.

شیراز را از چهارسو، کوه‌هایی دربرگرفته که به زیبایی این جلگه تاریخی و اعتدال آب و هوای آن افزوده است.

شیراز در دوران باستان

کهن‌ترین اثر نوشتاری درباره زمان بنای شیراز، مربوط به الواح گلی تخت جمشید می باشد که واژه آن را «شی رازی ایش» نام برده است. در کاوش‌های منطقه «قصر ابونصر» چند مهره به دست آمده که نام اردشیر و شیراز بر آن نوشته شده است.

با توجه به نقش‌های ساسانی «برم دلک» و آثار هخامنشی و نیز در پی کند و کاوهایی که در یکی از تپه‌های جنوب شیراز انجام گرفته، مقداری سفال شکسته مربوط به هزاره‌های سوم پیش از تاریخ به دست آمده که این نشانگر مجد و عظمت شیراز در دوره‌های پیش از تاریخ و اسلام بوده است.

روزگار صفاریان

در این دوران، یعقوب لیث صفاری (۲۵۶-۲۴۷ هـ. ق.) پس از چیره شدن بر خلفای عباسی، فرمانروای فارس شد. مسجد جامع عتیق که از مسجدهای سده‌های نخستین اسلامی است، به فرمان او ساخته شده است. در دوره‌های پس از آن، در آن تغییراتی داده شد؛ از جمله بنای وسط مسجد که به «خدای خانه» معروف است، مربوط به زمان شاه شیخ ابو اسحاق اینجومی باشد و در نیمه‌های سده هشتم هجری ساخته شده است.

روزگار دیلمیان (آل بویه) (۴۴۸-۳۲۰ هـ. ق.)

پس از صفاریان، سلسله «آل بویه»، شیراز را مرکز فرمانروایی خویش قرار دادند. در این دوران، شیراز گسترش یافت و جمعیت آن رو به فزونی گذاشت. «عضدالدوله دیلمی» در جنوب شرقی شیراز شهرکی به نام «گرد فنا خسرو» پدید آورد و در آن بازار بزرگی به نام «سوق‌الامیر» ایجاد کرد که امروزه اثری از آن نیست.

ساخت نخستین بنای بقعه علی بن حمزه(ع)، مدفن علی عمادالدوله و صمصام‌الدوله، بنای نخستین دروازه قرآن، گهواره دید، بند امیر و قنات رکن‌آباد از آثار مربوط به این دوره می باشد.

روزگار اتابکان (عصر سعدی) (۶۶۳ـ۵۴۳ هـ. ق.)

اتابکان سلغری نزدیک به ۱۲۰ سال در شیراز فرمانروایی کردند و در آبادانی این شهر کوشیدند. در دوران زمامداری «اتابک سعد بن زنگی» بناهای با شکوهی مانند مسجد نو، آرامگاه آبش خاتون، نخستین بقعه برفراز آرامگاه شاهچراغ(ع) ساخته شدند. در این روزگار بود که سعدی شیرازی، بزرگترین آثار ادبی فارسی، «گلستان» و «بوستان» را پدید آورد.

روزگار آل اینجو و آل مظفر (عصر حافظ) (۷۲۵ ه . ق)

در دوران آل اینجو، حاکم شیراز «شیخ ابو اسحاق اینجو» از هیچ تلاشی برای زیباسازی شهر دریغ نکرد. وی ساختمان خدای‌خانه را در میان صحن مسجد عتیق بنا کرد و مادرش «تاشی خاتون» بارگاه شاهچراغ(ع) را نوسازی کرده و دستور داد خوشنویسان مشهور آن زمان، هزار جلد قرآن نگاشته و به خدای‌خانه و حرم مطهر اهدا شود. از اقدامات این دوران، ساخت آرامگاه بی‌بی دختران، آرامگاه شاه شجاع و آرامگاه شاهزاده منصور می باشد. زندگی حافظ، بزرگترین غزلسرای فارسی، از مهمترین و افتخارآمیزترین رخدادهای این دوران است.

روزگار صفویه (۱۰۴۳ـ ۹۰۵ هـ. ق.)

شیراز در روزگار صفویه جایگاه شایسته‌ای داشت. الله‌وردی خان و پسرش امام قلی‌خان، روی هم رفته نزدیک به ۴۰ سال بر فارس فرمان راندند. در این دوران، مسجد جامع عتیق و بسیاری از بناهای دیگر بازسازی شدند. همچنین ساخت مدرسه امامیه، بارگاه آستانه سید علاءالدین حسین، مدرسه نظامیه، قنات آب خیرات و دو بنای ماندگار مدرسه خان (اقامتگاه و کلاس درس ملاصدرای شیرازی) و پل خان از اقدامات مربوط به این دوران می باشد.

روزگار افشاریان (۱۱۳۶ هـ. ق)

تصرف شیراز در سال ۱۱۳۶ هجری قمری توسط «محمود افغان»، ویرانی‌های بسیاری را برجای گذاشت. در این گیر و دار نزدیک به یکصد نفر از مردم شیراز بر اثر قحطی و شیوع بیماری جان باختند. در سال ۱۱۴۳ هجری قمری نادر شاه پس از شکست «اشرف افغان» (جانشین محمود افغان) در حوالی زرقان، وارد شیراز شد و دستور داد ویرانی‌های شهر را بازسازی کنند. در این سفر، نادر شاه هزار و پانصد تومان برای تعمیرات بارگاه شاهچراغ(ع) پرداخته و مقدار ۷۲۰ مثقال زر ناب برای ساختمان شاهچراغ اختصاص داد.

نادر شاه در سفر دوم خود به شیراز (۱۱۴۶ هجری قمری) یعنی سه سال بعد، پس از زیارت بارگاه حضرت احمدبن موسی(ع) و صرف ناهار در حرم مطهر، مبلغ ۲۰۰ تومان پول رایج آن روز را برای تعمیرات بقعه به محمد حسین شریفی متولی آستانه حواله کرد. در این دوران به دستور نادرشاه آرامگاه حافظ نیز بازسازی شد.

روزگار زندیه (۱۱۹۳-۱۱۶۴ هـ . ق)

در دوره پادشاهی کریم‌خان زند، شیراز به عنوان پایتخت برگزیده شد و تا مدتی پس از مرگ وی، به همین عنوان باقی ماند. کریم‌خان همچون شاه عباس صفوی در راستای عمران و آبادانی شیراز کوشید. در این دوران شیراز به یکی از بهترین و آرام‌ترین دوران خویش رسید.

کریم‌خان که شخصیتی مردم‌دار بود، به مدت ۱۳ سال نسبت به آبادانی این شهر همت گماشت. دستاورد این کوشش‌ها، بناهای مجموعه زندیه در مرکز شیراز است که محل بازدید گردشگران و کسب و کار مردمی باشد. از مهمترین بناهای دوره کریم‌خان زند ساختمان ارگ است که همچون نگینی در دل شهر می‌درخشد. از دیگر آثار زندیه می‌توان از ساختمان دیوانخانه، باغ نظر (ساختمان کلاه‌فرنگی)، بازار، مسجد، حمام و آب انبار وکیل و تکیه هفت تنان نام برد.

از دیگر اقدامات کریم‌خان زند، بازسازی مزار شاعران است. وی همچنین دستور داد تا آب رکن‌آباد را به شیراز برسانند. باغ‌های بسیار زیبایی به دستور او پدید آمدند که مایه زیبایی و خرمی شهر شد. پس از سرنگونی دولت زندیه توسط آقا محمد خان قاجار، پایتخت از شیراز به تهران منتقل شد.

روزگار قاجاری

هر چند در دوران قاجاریه شیراز از جهت عمران و آبادی پیشرفت قابل توجهی نداشت اما در این دوران بناهای زیادی توسط خاندان قوام الملک شیرازی، نصیرالملک و مشیر الملک احداث گردید، ازجمله این بنا ها می توان به حسنیه قوام، نارنجستان قوام خانه زینت الملوک، مسجد مشیر، مسجد نصیرالملک، باغ دلگشا و عفیف آباد اشاره کرد.