موزه زیلو میبد، اولین و تنها موزه زیلو در ایران است که با نگهداری از کهن‌ترین زیلوهای کشور، تاریخچه این صنایع‌دستی را زنده نگه می‌دارد.
زیلو یک صنایع دستی قدیمی ایران است که از ایام گذشته، به‌عنوان فرش و زیرانداز استفاده می‌شده است. زیلو از نخ و الیاف پنبه‌ای تهیه می‌شود و در عین سادگی بافت اولیه، مانند حصیربافی، پر از فنون و نقوش خاص است. استفاده از این زیرانداز در جوامع روستایی و شهری با آب و هوای گرم و خشک رایج بوده و اغلب در اماکن عمومی مانند مساجد، زیارتگاه‌ها و مدارس استفاده می‌شده است.
برخی معتقد هستند که زیلوبافی مرحله تکامل یافته‌ای از حصیربافی است؛ اما نقش زیلو‌ها حکایت از این نکته دارد که هنرمندان میبدی در شیوه بافت آن دخل و تصرف نموده و نقش‌های زیادی را به آن افزو‌ده‌اند. اولین مرحله این تکامل، ابداع سه تارکش است که بعدها به چهار و بیشتر، تبدیل شده است. هنر زیلوبافی شهر میبد به‌عنوان یک میراث معنوی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این صنعت دستی همچنین در داوری شورای جهانی صنایع دستی که توسط یونسکو و انجمن توسعه و ترویج صنایع دستی برگزار می‌شود، امتیاز A را کسب کرده است. در حال حاضر موزه زیلو میبد، به‌عنوان مکانی برای نمایش زیلوهای قدیمی، یکی از جاذبه‌های این شهر به شمار می‌آید.
تاریخچه موزه زیلو میبد
موزه زیلوی میبد واقع در بلوار قاضی میرحسین این شهر، یک موزه تخصصی در زمینه زیلو و پلاس است که از سال ۱۳۸۱ توسط مردم میبد به منظور حفظ این میراث فرهنگی تاسیس شده است. این موزه که توسط انجمن یاران یادگارهای فرهنگی میبد اداره می‌شود، در زمینه زیلوهای قرمز، آبی و سفید - سبز متعلق به قرن ۹ هجری فعالیت می‌کند. موزه زیلوی میبد اولین و تنها موزه زیلو در کشور است و از دیگر جاذهای آن می‌توان به کارگاه‌های زیلوبافی و کاربافی اشاره کرد.
معماری موزه زیلو میبد
موزه زیلوی میبد در سالن شرقی کاروانسرای میبد و در کنار حصار تاریخی شارستان قرار دارد. این کاروانسرابه شیوه ۴ ایوانی بنا شده و دارای حیاطی بزرگ با شترخان، هشتی و چند صُفه است.
شیوه ساخت این بنا به روش قاجاری است و به احتمال زیاد بر ویرانه‌های کاروانسرایی کهن‌تر بنا شده، زیرا این مکان در شمار کاروانسراهای میان‌راهی دوره صفویه جای دارد و از اهمیت بسزایی برخوردار بوده است.
هرچند ساختمان این کاروانسرا دارای تاریخ دقیق نیست، اما بر بنای آب انبار همسایه که با نام «آب‌انبار کُلار» نیز شناخته می‌شود، تاریخ ۱۰۷۰ نوشته شده است. به دلیل هماهنگی طرح این آب انبار با مجموعه کاروانسرا، پیش بینی می‌شود که این دو بنا همزمان با یکدیگر ساخته شده‌اند. آب‌انبار این مجموعه دارای یک گنبد آجری و چهار بادگیر بلند است.
کاروانسرای میبد، هسته بنیادین یکی از کامل‌ترین مجموعه‌های راهداری بوده و بناهایی مانند چاپارخانه، آب‌انبار و یخچال در کنار آن وجود دارد. حیاط چهارگوش پهناور این کاروانسرا با ایوانچه‌ها و حجره‌های پشت آن، از دیگر ویژگی‌های این مکان به شمار می‌رود.
کاروانسرای میبد که به شیوه چهار ایوانی ساخته شده، دربردارنده ساباط، ایوان‌های بیرونی، هشتی ورودی، حیاط مرکزی، حوضخانه، مهتابی، چهار هشتی زیبا، فضاهای سرپوشیده خاوری و باختری، صد اتاق و ایوان است. اصطبل‌های این مکان نه به صورت حلقه‌ای پیرامون بنا، بلکه در پشت دیوارهای باختری و خاوری جای گرفته‌اند.
ورودی این کاروانسرا در بخش شمالی و در کنار آب‌انبار قرار گرفته، و دو سوی آن نیز بازارچه قرار دارد. هرچند ورودی این کاروانسرا بدون هشتی بوده و مستقیم به ایوان شمالی راه می‌یابد، اما گشادگی انتهای ایوان نقش هشتی را ایفا می‌کند. از دیگر نکات این کاروانسرا می‌توان به نداشتن برج و بارو، به دلیل قرارگیری در کنار دژ امنیت شهر اشاره کرد.
گنجینه‌های موزه زیلو میبد
زیلوهای تاریخی موجود در موزه زیلو میبد، با تلاش علاقه‌مندان به میراث فرهنگی و اداره کل میراث استان یزد جمع‌آوری شده است. مجموعه این موزه دارای ۵۵ تخته از نفیس‌ترین زیلوهای میبد است که در ۲ بخش زیلوهای قدیم و جدید به نمایش در آمده‌اند. کهن‌ترین زیلوی این موزه، زیلوی مسجد جامع میبد است که تاریخ ۸۰۸ هجری قمری بر روی آن نوشته شده و بیش از ۶۱۵ سال قدمت دارد. این زیلو توسط علی بیدی بن حاجی میبدی با طرح محرابی و با فنون خاصی نسبت به زیلوهای دیگر، در سه رنگ آبی، سفید و قرمز بافته شده است.
گالری عکس‌های موزه زیلو میبد
زیلوهای بخش جدید موزه، اندازه‌هایی کوچک‌تر دارند و در سال‌های اخیر، توسط آقای پویا و مرحوم استاد باغستانی بافته شده‌اند.
منبع عکس: گوگل مپ و سایت‌های سازمان میراث فرهنگی، میبدما
