زاهدان کلان‌شهری در استان سیستان و بلوچستان است که مساحتی برابر با ۵۵/۷ کیلومترمربع دارد و به‌عنوان بزرگ‌ترین شهر استان سیستان و بلوچستان شناخته می‌شود.
زاهدان یکی از شهرهای تاریخی و زیبای ایران‌زمین در دل استان سیستان و بلوچستان است که کمتر مورد توجه بازدیدکنندگان قرار می‌گیرد. زاهدان در ناحیه شمالی سیستان و بلوچستان قرار گرفته و در گذشته نام این محدوده «دزآپ» بوده که در زمان رضاشاه پهلوی به زاهدان تغییر پیدا کرد.
زاهدان از شمال به زابل، از جنوب به خاش، از شرق به افغانستان و پاکستان و از غرب به شهرستان فهرج می‌رسد. در این مطلب به سراغ بررسی فرهنگ و آداب و رسوم زاهدان و پیشینه تاریخی این شهر رفته‌ایم.
جغرافیا
زاهدان، مرکز استان سیستان و بلوچستان، در شمال این استان در فاصله ۱۴۹۴ کیلومتری جنوب شرقی تهران قرار دارد و ارتفاع این شهر از سطح دریا، ۱۳۸۵ متر است. آب و هوای زاهدان، گرم و خشک است و در فصل تابستان روزهایی به‌شدت گرم و شب‌هایی خنک دارد. آمار بارش برف در زاهدان بسیار پایین است.
اطراف زاهدان، کوه‌های بسیار مهمی ازجمله کوه‌های اشتران، انجیردان، جیکو، پیرخان و ملک سیاه قرار دارد. جمعیت زاهدان براساس سرشماری سال ۱۳۹۵، حدود ۵۸۷۷۳۰ نفر اعلام شد و ازنظر جمعیت، زاهدان دوازدهمین شهر پرجمعیت ایران است.
تاریخچه
زاهدان تا قبل از جنگ جهانی اول، روستایی کوچک و دورافتاده به نام دزآپ بود و دلیل این نام‌گذاری هم وجود قنات‌ها و چشمه‌های آب در اطراف زاهدان بود. در بخش شمالی زاهدان دژ یا قلعه‌ای وجود داشت که براساس اسناد این قلعه محل سکونت افراد بوده است. بعد از جنگ جهانی دوم، زاهدان موردتوجه بیشتری قرار گرفت، به‌دلیل موقعیت حساس این شهر و نزدیکی آن به کشورهای افغانستان و پاکستان، دولت وقت تصمیم گرفت تا این محدوده را آباد کند.
در سال ۱۳۰۲، رضاشاه پهلوی، نام دزآپ را به زاهدان تغییر داد و ادارات و ارگان‌های دولتی در این شهر بیشتر از قبل رشد کردند.
بسیاری از بازرگانان هندی، بازاریان مشهدی، یزدی و بیرجندی از شهرهای خود به زاهدان کوچ کردند تا از مزایای رونق اقتصادی در این ناحیه بهره‌مند شوند. در این دوره بسیاری از بازرگان‌های یزدی با سبک‌های هندی در عرضه محصول رقابت می‌کردند. شهر زاهدان از اولین شهرهایی بود که لوله‌کشی شد؛ لوله‌کشی در ابتدا به ایستگاه راه‌آهن و در خانه کارگرها رفت و سپس به شهر رسید.
فرهنگ
پوشش
لباس محلی ساکنان زاهدان، با لباس محلی سیستان و بلوچستان مشترک است و در بسیاری از مناطق زاهدان، مردم لباس محلی رسمی این ناحیه که به نام لباس محلی سیستان شناخته می‌شود را بر تن دارند.
لباس محلی مردان بلوچ عبارت است از:
- پاک: عمامه‌ای گرد که بر سر می‌بندند؛
- مسر: دستمال سر، شبیه عمامه می‌بندند؛
- کلاه سوپی: عرقچین است و در مسجد و عبادت بر سر می‌گذارند؛
- چکن‌دوز: کلاه دست‌دوزی شده اعیانی؛
- جامگ: پیراهن مردانه‌ای است گشاد و جادار؛
- لنگ: پارچه‌ای است که به دور گردن می‌آویزند؛
- گنج پراک: زیر پیراهن؛
- پاجامک: شلوار گشاد و چین‌دار بلوچی است؛
- سرین‌بند: کمربندی است پارچه‌ای برای شلوار؛
- شال: کت پشمی که زمستان می‌پوشند؛
- سواس و پوزا: کفشی است که با برگ خرمای وحشی می‌بافند؛
- دوبنده: پای‌افزاری است که با پوست گاو می‌سازند؛
- کوش: کفش چرمی؛
- کرو: جوراب پشمی برای زمستان.
و اما لباس محلی زنان بلوچ:
- تکو: چارقد
- سریگ: روسری بزرگتر از چارقد
زیورآلات شامل:
- گوشواره
- پوفلک
- پولوه
- کیگ
- پور (سینه‌ریز)
- کید
- سربند و مزبری
در تمام لباس‌های زنان بلوچستان، سوزن‌دوزی دیدن می‌شود. سوزن‌دوزی هنری است به نام مردم بلوچستان و بسیاری از ما هنر این ناحیه را با سوزن‌دوزی می‌شناسیم. لباس محلی این ناحیه، از گران‌ترین لباس‌های محلی ایرانی است که زیبایی منحصربه‌فردی دارد.
آداب و رسوم
نوروز در سیستان با آداب و رسوم خاصی گرامی داشته می‌شود. مردم این ناحیه هم مانند مردم سایر نقاط ایران، قبل از عید خانه‌تکانی می‌کنند و با لباسی تمیز منتظر سال جدید می‌شوند. یکی از رسوم خاص مردم ناحیه بلوچستان، رسم کاسه شکستن است. در سپیده‌دم تحویل سال نو، براساس یک سنت قدیمی سیستانی تمامی ظروف سفالی که در عرض یک سال از آن‌ها استفاده شده، مثل کاسه و کوزه، شکسته می‌شود و تکه‌های شکسته را بر بالای پشت‌بام قرار می‌دهند.
این کار در نزد مردم این خطه تقدس داشت، زیرا معتقد بودند اگر این کار انجام نشود، ارواح پلید که درون آن‌ها جای می‌گرفته‌اند، خانواده و اعضای آن‌ها را ناخوش و زرد موی می‌کنند.
یکی دیگر از اعیاد بزرگ مردم استان بلوچستان، عید قربان است. در این عید مردم لباس نو می‌پوشند و در محلی به نام «عیدگاه» جمع می‌شوند. در این روز معمولا چند خانواده باهم شتری را قربانی می‌کنند و گوشت آن را به فقرا می‌دهند. پس از اتمام، مراسم قربانی دید و بازدید شروع می‌شود و به خانه دوستان و اقوام و آشنایان می‌روند و حلالیت می‌طلبند. مراسم دید و بازدید این عید تا سه روز ادامه دارد.
رسوم متنوعی در مناسبت‌های مختلف ازجمله عروسی در این ناحیه برگزار می‌شود که ما به همین تعداد بسنده می‌کنیم.
صنایع‌دستی
ازجمله صنایع‌دستی این ناحیه باید به سوزن‌دوزی، گز بافی، قالی‌بافی، گلیم‌بافی، چادربافی، سفره‌بافی، حصیربافی، نمدمالی، سکه‌دوزی، سفال‌سازی، خراطی و لنج‌سازی اشاره کنیم.
سوغاتی‌ها
ازجمله سوغاتی‌های خوشمزه زاهدان و بلوچستان می‌توانیم از نان‌های محلی، مرکبات، انار، موز، خربزه درخیت، زیتون، ماهی، خرما، ادویه، انبه، چای و کلوچه خرمایی یاد کنیم.
غذای محلی
ازجمله غذاهای محلی ناحیه بلوچستان و شهرهای این استان می‌توان به کشک زرد، اوجیزک، آبگوشت زابلی، چنگال، تنورچه، دوغ پا، دوغ برک، املت سوزی، تباهگ و لنجو اشاره کرد.
جاذبه‌های گردشگری
جاذبه‌های تاریخی
یکی از قدیمی‌ترین آثار تاریخی زاهدان، محدوده تاریخی روستای نوکچاه، بخش دومک است که قدمتی برابر با ۱۶۰۰ سال دارد. براساس باور روستاییان این ناحیه، هر ۴۰ سال یک‌بار، دیوی با نام «مم» از غاری در این روستان بیرون می‌آید و دختری را به خود می‌برد. متأسفانه این محدوده تاریخی مورد بی‌توجهی قرار گرفته و هیچ امکاناتی در این ناحیه از طرف دولت ایجاد نشده است.
از دیگر آثار تاریخی زاهدان باید به مسجد زرنج زاهدان، موزه منطقه‌ای جنوب شرق ایران، مسجد جامع مکی، موزه پست و ارتباطات و مسجد شاه علی اشاره کنیم.
برای آشنایی بیشتر با سایر مناطق و جاهای دیدنی زاهدان همراه اطلاعات کامل درباره هر کدام از آن‌ها، فهرست کاملی از آن را در کجارو ببینید.
جاذبه‌های طبیعی
یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های طبیعی زاهدان، تالاب هامون است. هامون پوزک تالابی فصلی در مرز استان سیستان و بلوچستان و افغانستان است. مساحت کل این هامون حدود ۱۶۰۰ کیلومترمربع است که از این مساحت ۳۵۰ کیلومترمربع داخل کشور ایران و سایر متعلق به کشور افغانستان است. این تالاب بخشی از تالاب بزرگ هامون است که از سه تالاب تشکیل شده است. این تالاب‌ها به هم متصل هستند و در مواقع تر سالی تشکیل تالاب بزرگ هامون را می‌دهند.
از دیگر جاذبه‌های طبیعی زاهدان باید به روستای لادیز و غار طبیعی لادیز اشاره کنیم.
