امام صادق علیه السلام و میراث عظیم علمی

مطالعهٔ سیره و تاریخ ائمه علیهم السلام و توجه به آثار فرهنگی كه از اهل بیت پیامبر علیهم السلام به ما رسیده است، نشان می دهد آن بزرگواران در تمام رشته های مورد نیاز علوم بشری تبحر داشته و داناترین اندیشمندان عصر خود بوده اند...

مطالعهٔ سیره و تاریخ ائمه علیهم السلام و توجه به آثار فرهنگی كه از اهل بیت پیامبر علیهم السلام به ما رسیده است، نشان می دهد آن بزرگواران در تمام رشته های مورد نیاز علوم بشری تبحر داشته و داناترین اندیشمندان عصر خود بوده اند؛ چرا كه دانش آنان متصل به علم رسول خدا صلی الله علیه و آله، و آن هم برگرفته از علوم بی پایان الهی بوده است.

امام علی علیه السلام در توصیف دانش آل محمد صلی الله علیه و آله می فرماید: «هُمْ مَوْضِعُ سِرِّهِ وَ لَجَأُ اَمْرِهِ وَ عَیبَةُ عِلْمِهِ وَ مَوْیلُ حُكْمِهِ وَ كُهُوفُ كُتُبِهِ وَ جِبَالُ دِینِهِ؛ (1) آنان جایگاه سر خداوندی و پناهگاه فرمان الهی و مخزن علم خدا و مرجع حكم او و نگهبان كتابهای آسمانی و كوه های [همیشه استوار] دین خدایند..»
حضرت صادق علیه السلام نیز عترت رسول خدا صلی الله علیه و آله را كانون حكمت و رحمت الهی دانسته، می فرماید: «نَحْنُ شَجَرَةُ النُبُوَّةِ وَ بَیتُ الرَّحْمَةِ وَ مَفَاتِیحُ الْحِكْمَةِ وَ مَعْدِنُ الْعِلْمِ؛ (2) ما [خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله] درخت نبوت و خانه رحمت و كلیدهای حكمت و سرچشمة دانش هستیم..»
علم و دانش اهل بیت علیهم السلام با هیچ فرد و گروهی قابل مقایسه نیست؛ زیرا علم محدود بشری هرگز نمی تواند به دانسته های عالی و معارف آسمانی پیشوایان معصوم علیهم السلام برسد.
جانشینان راستین رسول اكرم صلی الله علیه و آله همگی در عرصة علم و دانش سرآمد دانشمندان جهان و صاحبان علوم بی پایان بودند؛ چه اینكه هر كس علم را از معدن آن و سرچشمة دانش نگرفته باشد، علم محدودی دارد و مطمئناً راه به جایی نخواهد برد؛ اما اگر معارف الهی و انسانی را از باب علم و معدن حكمت الهی فرا گرفته باشد، به سرمایه ای پایان ناپذیر دست یافته است.
در این راستا، حضرت صادق علیه السلام یكی از مهم ترین اركان شیعه و بنیانگذار علوم مختلف مورد نیاز جامعة بشری می باشد. دانش پزشكی، كلام، فلسفه، تربیت، اخلاق، عرفان، حدیث، فقه، تفسیر، شیمی، تشریح، روان شناسی، حیوان شناسی، لغت، ادبیات، سیاست و حكومت، از جمله دانشهایی هستند كه پیشوای ششم به مشتاقان معارف آموخته است.
نظریات تفسیری امام صادق علیه السلام در همة كتابهای حدیثی و تفسیری بدون استثناء آمده است. «الاخلاق عند الامام الصادق علیه السلام» نوشتة محمد امین زین الدین، در بیان سخنان اخلاقی امام صادق علیه السلام؛ «فلسفة الامام الصادق» تألیف محمد جواد جزائری، در مسائل فلسفی و آراء آن امام؛ «الهیة و الاسلام» از سید هبة الدین شهرستانی، در اندیشه های نجومی و فلكی آن حضرت؛ «الامام الصادق ملهم الكیمیاء» از محمد یحیی هاشمی، در موضوع شیمی؛ «طب الامام الصادق علیه السلام» از حكیم نامدار جهان عرب، محمد خلیلی، در بیان رهنمودهای پزشكی امام ششم علیه السلام؛ «الصحیفة الصادقیه» تألیف باقر شریف قرشی، در دعاها و مناجات امام ششم علیه السلام و «الفائق فی اصحاب الصادق علیه السلام» در معرفی درس آموزان مكتب جعفری علیه السلام، نمونه هایی از دانش بی كران صادق آل محمد علیه السلام را به تشنگان كوثر زلال معارف عرضه كرده اند.
شیخ مفید دانشور نامدار شیعه در مورد عظمت علم و دانش امام صادق علیه السلام می گوید: «آن حضرت در عرصه فضل و دانش بر دیگران برتری یافته و اهل سنت، علوم و اطلاعات فراوانی از آن بزرگوار نقل كرده اند؛ آن قدر از علم و دانش وی نقل كرده اند كه با تمام شهرها منتقل شده و علم و دانش هیچ یك از اهل بیت علیهم السلام به اندازه وی مورد استفاده دیگران قرار نگرفته است.
مشتاقان علم و دانش از اطراف و اكناف برای كسب فیض و كمالات علمی به در سرای او شتافته اند و همچنین ناقلان آثار و گزارشگران علوم و اخبار به اندازة او از دیگران نقل نكرده اند و از هیچ یك از علماء اهل بیت علیهم السلام به اندازة آن حضرت احادیث نقل شده است. یكی از دلائل دانش بی كران آن حضرت، وجود چهار هزار نفر شاگرد است كه با نامها و مشخصاتشان در كتابهای رجالی ثبت شده اند..» (3)

رشته های مختلف علمی در دانشگاه جعفری
گزارشهای متعددی در دست است كه امام صادق علیه السلام شاگردان خود را بر حسب استعدادشان به تبحر در رشته های مختلف دانش هدایت می كرد. روایت زیر یكی از این گزارشها را به ما منعكس می كند و گواهی بر این مدعاست.
هشام بن سالم یكی از شاگردان ممتاز حضرت صادق علیه السلام می گوید: روزی به همراه عده ای از شیعیان امام صادق علیه السلام بودیم كه مرد دانشمندی از اهالی شام به محفل آن حضرت وارد شد. او به امام علیه السلام عرضه داشت: من شنیده ام كه تو در تمام رشته های علوم مهارت داری و هر پرسشیرا به راحتی پاسخ می دهی! آمده ام تا با تو مناظره و گفتگو كنم. امام فرمود: در چه موضوعی می خواهی مناظره كنی؟ او مناظره در علوم قرآنی را پیشنهاد كرد.
امام صادق علیه السلام به حمران فرمود: ای حمران! با این مرد در موضوعات علوم قرآنی مناظره كن! دانشمند شامی گفت: من با شخص شما می خواهم گفتگو كنم نه با حمران. امام فرمود: فرقی نمی كند، اگر در این مناظره بر حمران پیروز شوی، مثل این است كه بر من پیروز شده ای.
او با حمران مناظره آغاز كرد و آن قدر سؤال كرد تا اینكه خسته شد و حمران بدون درنگ و پشت سر هم به تمام سؤالات او پاسخ می داد. امام علیه السلام از شامی پرسید: او را چگونه یافتی؟ مرد شامی گفت: او مهارت عجیبی در این علم دارد؛ هر چه پرسیدم، با كمال توانایی و تسلط پاسخ گفت. امام به حمران فرمود: تو نیز از او بپرس و مرد شامی در اولین سؤال از پاسخ فرو ماند و ناتوانی در چهره اش پدیدار گردید.
عالم شامی سپس پیشنهاد مباحثه در ادبیات عرب را پیش كشید و امام صادق علیه السلام به شاگرد دیگرش، ابان بن تغلب اشاره كرد و او به نحو شایسته ای شامی را مغلوب كرد. او گفت: می خواهم در علم فقه بپرسم. امام صادق علیه السلام زراره را برای علم فقه برگزید و شامی از زراره بن اعین هم شكست خورد. او همچنین در مناظرة در علم كلام از مؤمن طق و در استطاعت از حمزة بن محمد طیار و در علم توحید و خداشناسی از هشام بن سالم و در موضوع مهم امامت از هشام بن حكم شكست خورد و ناتوان گردید.
امام صادق علیه السلام كه به همة این گفتگوها نظارت می كرد، از مهارت و دانش سرشار تربیت یافتگان مكتب خویش خوشحال شد و اظهار رضایت كرد. سپس توضیحاتی در كیفیت گفتگوی شاگردانش و رهنمودهایی به دانشمند شامی بیان كرد. مرد شامی كه عالمی خوش فكر و پاكدل بود، بعد از اینكه خود را با دریایی از علم و معرفت و اندیشه مقابل دید، حق را پذیرفت و از امام صادق علیه السلام در زمینة علمی استمداد طلبید و آن حضرت نیز او را به شاگردی هشام بن حكم مفتخر ساخت. (4)

قطره ای از دریا
«توحید مفضل» كه امروزه مشتاقان دانش جعفری به آن دست رسی دارند، نمونة روشن از احاطة آن حضرت به علوم گوناگون می باشد و خود قطره ای از دریاست. اساساً این اثر همانند یك معجزة علمی برای جهان تشنة علم و صنعت به حساب می آید؛ همچنان كه نهج البلاغة، صحیفة سجادیة این گونه است. توحید مفضل در كنار اطلاعات بی شماری كه از عالم طبیعت، آفرینش انسان و حیوان و سایر موجودات به خواننده گزارش می دهد، همانند قرآن كریم انسان را به سوی حقیقت رهنمون می سازد و وجود خدا را در وجود انسان و در متن زندگی او نشان می دهد.
امام صادق علیه السلام در آن صحیفة توحیدی به فلسفه و رازهای نهفته جهان هستی اشاره دارد و مشخص می كند كه به تمام اسرار آفرینش كاملاً احاطه دارد. آن حضرت همانند فیلسوفی متالّه، متكلمی زبردست، پزشكی ماهر، تحلیلگری قوی، تشریح كننده ای مو شكاف، كارشناسی برجستة در امور كشاورزی و درختكاری، حیوان شناسی عمق نگر، و آگاه ترین فرد در زمینة معدن، آب، فیزیك، شیمی، ریاضیات، هوا و فضا و نجوم از ریزه كاریها و رازهای شگفت انگیز عالم طبیعت پرده برمی دارد و در سطح فهم مخاطب سخن می گوید. (5)
و در پدیده های مختلف آسمان و زمین، وجود آفریدگار را گوشزد می كند.
توحید مفضل تفسیر این آیة قرآن است كه فرمود: «سَنُرِیهِمْ آیاتِنَا فِی الْآفَاقِ وَ فِی اَنْفُسِهِمْ حَتَّی یتَبَینَ لَهُمْ اَنَّهس الْحَقُّ اَوَلَمْ یكْفِ بِرَبِّكَ اَنَّهُ عَلَی كُلِّ شَیءٍ شَهِیدٌ»؛ (6) «به زودی نشانه های روشن خود را در اطراف هستی و در وجودشان به آنان نشان خواهیم داد تا برای آنان آشكار گردد كه او حق است. آیا كافی نیست كه پروردگارت بر همه چیز گواه است؟»
مهم ترین امتیاز گزارشهای علمی امام صادق علیه السلام از اسرار هستی، این است كه به همراه ارائه نكات علمی و تحقیقی، درس توحید و خداشناسی و هدایت انسان به سوی حق را مد نظر قرار می دهد و همانند كلام وحی افراد را به تدبر و تحقیق و تفكر در صنع الهی دعوت می كند. در اینجا مطلبی را در موضوع هوا از توحید مفضل می خوانیم:
«از همین هوا و مصالح نهفتة آن درس عبرت بگیر! هوا عامل حیات این بدنهاست و با تنفس و گرفتن آن از خارج باعث حیات درون جسم می گردد. صداها را از فاصله های بسیار دور می رساند و بوهای خوش را از جایی به جای دیگر حمل می كند. نمی بینی از جانبی كه باد می آید، بویی می آید؟ صدا نیز این گونه است. هوا گرم و سرما را كه به سود عالم است، می پذیرد. باد وزنده نیز از جنس هواست. باد بدنها را خنك می كند، ابرها را از جایی به جای دیگر می برد تا متراكم شود، باران دهد و بهره اش شامل همه گردد. آن گاه كه بارید، باد ابرها را می پراكند، درختها را آبستن می كند، كشتیها را در حركت می اندازد، غذاها را لطیف و خوردنی می گرداند، آب را سرد و آتش را افروخته می سازد، چیزهای تر را می خشكاند و هر چیزی را در روی زمین زنده می كند. اگر باد نبود، رویندگان پژمرده می شدند، جانوران می مردند و همه چیز تفتیده و فاسد می شد..» (7)

دانش پزشكی
پیشوای صادق شیعیان در عرصة دانش پزشكی، سخنان ارزنده ای به دوستداران علم و كمال عرضه كرده است كه امروزه بعد از گذشت قرنها و كشف رشته های مختلف علم پزشكی، صحت و برتری نظرات آن سرچشمه دانش به روشنی معلوم می شود. در اینجا به برخی از توصیه های بهداشتی و پزشكی آن حضرت می پردازیم:
امام صادق علیه السلام فرمود: «فِی السِّوَاكِ اثْنَتَا عَشْرَةَ خَصْلَةً هُوَ مِنَ السُّنَّةِ وَ مَطْهَرَةٌ لِلْفَمِ وَ مَجْلَاةٌ لِلْبَصَرِ وَ یرْضِی الرَّبَّ وَ یذْهَبِ بِالْبَلْغَمِ وَ یزِیدُ فِی الْحِفْظِ وَ یبَیضُ الْاَسْنَانَ وَ یضَاعِفُ الْحَسَنَاتِ وَ یدْهَبُ بِالْحَفْرِ وَ یشُدُّ اللَّثَةَ وَ یشَهِّی الطَّعَامَ وَ تَفْرَحُ بِهِ الْمَلَائِكَةُ؛(8)در مسواك كردن دوازده امتیاز و فائده هست: از سنت [و شیوه رسول اكرم صلی الله علیه و آله] می باشد، دهان را پاكیزه می كند، چشم را جلاء می دهد [و روشن می كند] ، خداوند را راضی می سازد، بلغم را از میان می برد، حافظه را تقویت می كند، دندانها را سفید می گرداند، حسنات [و پاداشهای اخروی] را افزون می سازد، حفره ها [ی دندان] را پر می كند، لثه ها را محكم می گرداند، اشتها به غذا را افزون می سازد و فرشتگان آسمان به وسیله آن خوشحال می شوند..»
از دیر زمان، انسانها برای نظافت و پاكیزگی بدن همواره از انواع شوینده ها بهره گرفته اند. امام صادق علیه السلام برای شستن سر، شوینده های طبیعی را توصیه می كند و می فرماید: «غَسْلُ الرَّأْسِ بِالْخِطْمِی اَمَانٌ مِنَ الصُّدَاعِ وَ بَرَاءَةٌ مِنَ الْفَقْرِ وَ طَهُورٌ لِلرَّأْسِ مِنَ الْحَزَازِ؛ (9) شستن سر با گل خطمی از سردرد جلوگیری می كند و انسان را از فقر دور می سازد و سر را از شوره پاك می كند..»

مناظره با حاذق ترین پزشك عصر
امام صادق علیه السلام در مناظره ای كه در دربار منصور دوانقی با یك پزشك معروف هندی انجام داد، سخنانی در باره دانش پزشكی و اسرار بدن انسان یادآور، شده كه طبیب هندی اظهار ناتوانی و بی اطلاعی كرد. امام در آغاز سخن، كلام معروف پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله را كه مهم ترین راز بیماریهای انسان در آن مطرح شده، بیان كرد كه رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: «اِعْلَمْ اَنَّ الْمِعْدَةَ بَیتُ الدَّاءِ وَ الْحِمْیةُ هِی الدَّوَاءُ؛ بدان كه معده كانون هر بیماری است و پرهیز موجب درمان است..» آن گاه امام علیه السلام از پزشك بزرگ آن عصر سؤالات فراوانی كرد و او همه را با جملة «نمی دانم» پاسخ گفت و از امام تقاضا كرد كه جواب آن همه سؤال پزشكی و رازهای شگفت انگیز بدن انسان را بیان كند. امام صادق علیه السلام نیز همه را برای وی توضیح داد. طبیب هندی كه داناتر از خود در دانش طب، كسی را سراغ نداشت، خود را در مقابل عظمت دانش امام، خیلی ضعیف و حقیر احساس كرد و تمام سخنان امام صادق علیه السلام از عمق جان پذیرفته و سپس به شهادتین اقرار نموده، به دانش سرشار امام علیه السلام اعتراف كرد. (10)

هیئت و زمین شناسی
امام جعفر صادق علیه السلام در باره علم زیست شناسی نكته های ظریفی دارد. آن حضرت در پاسخ فردی كه بر وجود خداوند متعال برهان قاطع و دلیل روشنی می خواست، از هر زمینه ای دلیل آورد، از جمله به حركت كرة زمین اشاره كرد و فرمود: «وَ تَحَرُّكُ الْاَرْضِ وَ مَنْ عَلَیهَا؛ (11) حركت زمین و آنچه كه در روی كرة زمین است [یكی از نشانه های متقن وجود خداوند است] ..»
امام در توحید مفضل در مورد حركت وضعی و انتقالی زمین سخن می گوید و به كروی بودن آن نیز اشاره دارد. آن حضرت همچنین به مفضل بن عمر فرمود: «در آفرینش زمین و در شكل و هیئت آن دقت كن! زمین برای زندگی بشر چنان آرام است كه گویی هیچ حركتی ندارد و ساكن و آرام است. مردم می توانند بر روی آن در رفع نیازهایشان بكوشند، آرام بشینند و به راحتی بخوانید. اگر زمین برای مردم لرزان و ناآرام بود، مردم قادر به ساخت بنا و انجام كارهای روزمرّه خود نبودند و اگر زمین برای آنان لرزشی داشت، زندگی در كامشان تلخ می شد و یكی از مهم ترین حكمتهای زمین لرزه ها هشدار به مردم است كه از گناه و فساد اجتناب كنند و ناتوانی خود را در مقابل آفریدگار احساس كنند..» (12)

نظرات اقتصادی
امام صادق علیه السلام در عرصه اقتصاد نیز رهنمود هایی به مردم عرضه داشته است. از منظر آن بزرگوار، فعالیتهای اقتصادی می تواند زمینه ساز كمالات و فضائل انسانی باشه و نیز اندیشه های اقتصادی با انگیزه های مقدس برای هر مسلمانی ضروری می باشد. امام در این باره فرمود: «لَا خَیرَ فِی مَنْ لَا یحِبُّ جَمْعَ الْمَالِ مِنْ حَلَالٍ یكُفُّ بِهِ وَجْهَهُ وَ یقْضِی بِهِ دَینَهُ وَ یصِلُ بِهِ رَحِمَهُ؛ (13) كسی كه از راه حلال و به انگیزه حفظ آبرو و اداء قرض و رسیدگی به خانواده و فامیل، به دست آوردن مال را دوست نداشته باشد، در او هیچ گونه خیری نیست..»
آن گرامی بر این باور تأكید می كرد كه فعالیتهای اقتصادی افزون بر منافع مادی و دنیایی، انسان را به سوی بهره ها و پاداش های معنوی سوق می دهد. عبدالله بن ابی یعفور می گوید: در محضر امام صادق علیه السلام بودم كه مردی از حضرت پرسید: به خدا قسم! ما به دنبال دنیا می رویم و دوست داریم آن را به دست آوریم. امام علیه السلام فرمود: تو می خواهی با دنیا طلبی و كسب درآمد چه كنی؟ او گفت: می خواهی نیازهایم را بر طرف سازم، به خانواده ام رسیدگی كنم، صدقه و احسان بدهم و حج و عمره انجام دهم. امام صادق علیه السلام فرمود: «لَیسَ هَذَا طَلَبَ الدُّنْیا هَذَا طَلَبُ الْآخِرَةِ؛ (14) اینكه دنیاطلبی نیست، این عمل [با این انگیزه] به دنبال آخرت رفتن است..»

فقه و اجتهاد
ششمین ستارة آسمان ولایت، شاگردان ممتاز خود را به اجتهاد و تفقه در دین دعوت می كرد و به آنان می فرمود: «اِنَّمَا عَلَینَا اَنْ نُلْقِی اِلَیكُمُ الْاُصُولَ وَ عَلَیكُمْ اَنْ تُفَرِّعُوا؛ (15) همانا بر ماست كه اصول كلی احكام شرع را به شما بیان كنیم و بر شماست كه فروعات [شرعی] را [طبق آن اصول] به دست آورید..»
آن حضرت برای حل مشكلات جامعه در عصر غیبت می اندیشید و برای مردم مسلمان كه از امام خود دورند و دست رسی به حجت خدا ندارند، تقلید و پیروزی از مجتهدان و فقیهان جامع الشرائط را سفارش می كرد. در حقیقت امام صادق علیه السلام در پرورش و شكوفایی علم فقه تلاش فراوان می كرد. آن حضرت در مورد شرائط یك فقیه كامل و جایگاه او می فرمود: «مَنْ كَانَ مِنْكُمْ مِمَّنْ قَدْ رَوَی حَدِیثَنَا وَ نَظَرَ فِی حَلَالَنَا وَ عَرَفَ اَحْكَامَنَا فَلْیرْضَوْا بِهِ حَكَماً فَاِنِّی قَدْ جَعَلْتَهُ عَلَیكُمْ حَاكِماً فَاِذَا حَكَمَ بِحُكْمِنَا فَلَمْ یقْبَلْهُ مِنْهُ فَاِنَّمَا اسْتَخَفَّ بِحُكْمِ اللَّهِ وَ عَلَینَا رَدَّ وَ الرَّادُّ عَلَینَا الرَّادُّ عَلَی اللَّهِ؛ (16) هر كسی كه از میان شما حدیث ما را روایت و در حلال و حرام ما دقت كند و احكام ما را بشناسد، پس باید او را به عنوان حاكم و [مجتهد] بپذیرند كه من وی را بر شما حاكم قرار می دهم. هر گاه طبق نظر ما حكم كرد و [كسی] آن را از او نپذیرفت همانا كه حكم خدا را سبك شمرده و فرمان ما را رد كرده است و رد كننده ما، رد كننده بر خدا می باشد..»

علم شیمی
یكی از علومی كه از محضر پیشوای ششم نشأت گرفته و بعداً در سایر مناطق رشد و توسعه یافته، علم شیمی است. از آنجائی كه امام صادق علیه السلام هر دانشی را به اهل آن می آموخت و شایستگی و استعداد افراد را معیار تعلیم علوم قرار می داد، علم شیمی را به شاگرد شایسته و ممتاز خود، جابر بن حیان كوفی آموخت. او در این علم مهارت یافت و به پدر شیمی مرسوم گردید جابر بن حیان چنان در این عرصه درخشید و تعالیم صادق آل محمد علیه السلام را به دنیا عرضه كرد كه پیشرفت علوم و تكنولوژی جهان غرب امروزه مدیون اندیشه های اوست.
قاضی جمال الدین بن القفطی در این مورد می نویسد: «جابر بن حیان كوفی در علوم طبیعی به ویژه در صنعت شیمی، كمال مهارت را داشت. او در این زمینه، تألیفات متعددی دارد و 22 رسالة عربی از وی به یادگار مانده است. جابر علاوه بر علم شیمی، در علوم فلسفی و عرفانی و علم هیئت و ریاضیات نیز اطلاعات وسیعی داشته است..» (17)

جرجی زیدان گفته است: «جابر بن حیان از تربیت یافتگان ممتاز مكتب امام جعفر صادق علیه السلام آنچه مایة شگفتی است، اینكه اروپائیان در شناخت و نشر اندیشه های وی بیشتر از مسلمانان و جهان عرب كوشیده اند و در موضوع جابر بن حیان كتابهای متعددی منتشر ساخته اند؛ چرا كه می گویند: او پدر شیمی جدید و از بنیان گذاران این علم است. در حقیقت جابر سند افتخار شرق بر جهان غرب محسوب می شود و این افتخار و برتری همواره باقی خواهد ماند. آثار وی برای همیشه برتری شرقیها را بر غربیها ثابت می كند..» (18)
ابن ندیم به آثار جابر بن حیان در موضوعات فلسفه، صنایع و حرفه های مختلف، كتابهای پزشكی، فلسفه، هیئت و دعا و موعظه اشاره كرده است.
امروزه تألیفات جابر بن حیان در كتابخانه های مهم دنیا نگهداری می شود. نسخه ای از كتاب «الخواص الكبیر» در موزة انگلستان و نسخه ای از كتاب «الاحجار» در كتابخانه ملی پاریس موجود است. معروف ترین كتاب وی، مجموعة كامل اسرار طبیعت است كه بار اول در سال 1490 م. به چاپ رسید و در سال 1668 به انگلیسی و در سال 1672 به فرانسه ترجمه گردید. كتاب «السموم و رفع مضارها» با تحقیق و ترجمة دكتر سیكال به زبان آلمانی چاپ شده است. (19) او همة این مهارتةا و فنون مختلف را از محضر حضرت صادق علیه السلام به دست آورده بود.
ابن فلكان در شرح حال امام صادق علیه السلام می گوید: «او یكی از پیشوایان دوازده گانه مذهب امامیه و از برجستگان اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله است كه به خاطر راستگویی در گفتار به لقب «صادق» موسوم گردیده است. فضل و كمال او روشن تر از آن است كه به وصف آید. یكی از رشته های دانش وی صنعت شیمی است و شاگرد ممتازش ابوموسی جابر بن حیان آموخته های خود را از آن بزرگوار با پانصد عنوان و در هزار ورق به رشتة تحریر درآورده است كه همه برگرفته از گفتارهای جعفر صادق علیه السلام می باشد..» (20)


علم حدیث
آثار به جای مانده در زمینه حدیث از امام صادق علیه السلام بیشتر از سایر معصومین علیهم السلام است.
هیچ كتاب فقهی و حدیثی و تفسیری شیعه خالی از كلام امام صادق علیه السلام نمی تواند باشد. شاید از اینكه مذهب شیعه را جعفری نامیده اند، در این باشد كه آن حضرت فرصت بیشتری برای تدوین و ارائه اندیشه های ناب اهل بیت علیهم السلام داشته است.
امام صادق علیه السلام در حوزة علم حدیث و آیات الاحكام و فقه بیشترین فرصت را یافته و توسط چهار هزار نفر از شاگردان خود تفكرات شیعی را به اقصا نقاط عالم منتشرساخته است. هر یك از شاگردان آن حضرت نیز خود خدمات بزرگ فرهنگی و علمی را در مناطق مختلف عهده دار شده و حتی رهبران برجستة اهل سنت همانند مالك بن انس، ابو حنیفه، سفیان ثوری، ابن شبرمه قاضی و فقیه نامدار كوفه، ابن ابی لیلی، عمرو بن عبید معتزلی، عمر بن مقدام نیز در عرصة حدیث وفقه از محضر آن گرامی بهره مند شده اند.
ابوحنیفه از محضر امام صادق علیه السلام بهره های فراوانی برده بود و بارها می گفت: «لَوْ لَا السَّنَتَانِ لَهَلَكَ النُّعْمَانُ؛ (21) اگر آن دو سال [كه نزد امام صادق درس خواندم] نبود، نعمان بن ثابت (ابوحنیفه) هلاك می شد..»
ابوالحجاج مزی در «تهذیب الكمال» و شمس الدین ذهبی در «سیر اعلام النبلاء» این جملة معروف ابو حنیفه را یاد آور شده اند كه «مَا رَأَیتُ اَحَداً اَفْقَهُ مِنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ؛ (22) من كسی را فقیه تر [و داناتر] از جعفر محمد ندیدم..»

تفسیر علوم قرآنی
پیشوای ششم در وادی تفسیر كلام خداوند از هیچ كوششی دریغ نمی كرد. آن حضرت علاوه بر تبین و توضیح صحیح معانی آیات قرآن، از هر گونه لغزش و خطا نیز جلوگیری می كرد. امام صادق علیه السلام در مورد اهمیت آیات قرآن می فرمود: «اِنَّ اللَّهَ اَنْزَلَ فِی الْقُرْآنِ تِبْیانَ كُلِّ شَیءٍ حَتَّی وَ اللَّهِ مَا تَرَكَ اللَّهُ شَیئَاً یحْتَاجُ الْعِبَادُ اِلَیهِ اِلَّا بَینَهُ لِلنَّاسِ؛ (23) خداوند متعال در قرآن همه چیز را بیان كرده است تا آنجا كه به خدا قسم! هیچ چیزی را كه بندگان به آن نیاز دارند، فرو گذاری نكرده و [تمام احكام] آن را برای مردم بیان كرده است..»
امام ششم خود همواره قرآن تلاوت می كرد، به آداب و قواعد تلاوت اهمیت می داد و آن را به دیگران می آموخت. به حفظ كردن، آموزش دادن و عمل به آیات الهی نیز توصیه می كرد. پایبند بودن به احكام و دستورات قرآن را به شدت تأكید می كرد و می فرمود: «وَ احْذَرْ اَنْ تَقَعَ مِنْ اَقَامَتِكَ حُرُوفَهُ فِی اِضَاعَةِ حُدُودِهِ؛ (24) بپرهیز از اینكه در راه اقامة حروف [و دقت درعبارات] قرآن حدود و احكام آن را ضایع كنی!»
از پیشوای صادق شیعیان در علم تفسیر و سایر علوم قرآنی آن قدر حدیث و روایت به یادگار مانده است كه هیچ تفسیر و حدیث شیعی را نمی توان از آن خالی دید.



پی نوشت:

1)- نهج البلاغة، خطبة دوم.
2)- بصائر الدرجات، ص 77.
3)-ارشاد مفید، ص 525.
4)- رجال كشی، ص 275.
5)- توحید مفضل، ص 29.
6)- فصلت / 53.
7)- توحید المفضل، ص 141؛ بحارالانوار، ج 3، ص 119؛ ترجمة توحید مفضل، ص 130.
8)- الكافی، ج 6، ص 496.
9)-وسائل الشیعة، ج 2، ص 61.
10)- بحارالانوار، ج 10، ص 205؛ علل الشرائع، ج 1، ص 98.
11)- الاحتجاج، ج 2، ص 338.
12)- توحید مفضل، ص 131 و 132.
13)- الكافی، ج 5، ص 72.
14)- وسائل الشعیة، ج 17، ص 34.
15)- همان، ج 27، ص 61؛ اعلام الهدایة، ج 8، ص 240.
16)-تهذیب الاحكام، ج 6، ص 218.
17)- تاریخ الحكماء القفطی، ص 221 و 662.
18)- معجم رجال الحدیث، ج 4، ص 328، به نقل از مجلة الهلال.
19)- شاگردان مكتب ائمه علیهم السلام، ج 1، ص 295.
20)- روضات الجنات، ج 2، ص 218.
21)- المراجعات، ص 15.
22)- تهذیب الكمال، ج 5، ص 79؛ سیر اعلام النبلاء، ج 6، ص 257.
23)- تفسیر قمی، ج 2، ص 451.
24)- مصباح الشریعة، ص 28.

منبع : ماهنامه اطلاع رسانی، پژوهشی، آموزشی مبلغان شماره 72


عبدالکریم پاک نیا