تربیت کودک در سیره امام صادق (ع)

تمام مذاهب و مکاتب به دلایل متعددی به تربیت در دوران کودکی اهمیت ویژه می دهند. اسلام نیز نسبت به تربیت کودک تأکید فراوان داشته و آن را از جمله وظایف مهم والدین می داند و در این خصوص روایات بسیاری از ائمه معصومین (علیهم السلام) وارد شده است. از جمله این که امام صادق (ع) می فرمایند: «فرزند بر پدر سه حق دارد: انتخاب مادر مناسب برای او، انتخاب نام نیک و جدیت در تربیت او.»[1] حضرت در این بیان نورانی، برای فرزند سه حق بر پدرش لازم و واجب می شمارند. در تربیت فرزند، برخی عوامل زمینه ساز و بعضی نیازهای اساسی ضرورت می یابد، که در ذیل به نیازهای اساسی کودک پرداخته می شود.

کودکان بیش از بزرگترها، نیازمند عواطف و حمایت هستند و بدون ایشان نمی توانند نیازهای طبیعی و عاطفی خویش را رفع نمایند. نیاز کودکان تنها در قلمرو نیازهای مادی مانند: غذا، پوشاک و مسکن محدود نمی شود؛ بلکه نیازهای دیگری نیز دارند از جمله نیازهای درونی و معنوی که بسیار با اهمیت تر از نیازهای جسمی ایشان می باشد. نیازهایی که جنبه عاطفی، روانی و احساسی دارند و در رشد و تعالی جنبه های فیزیکی کودکان نیز بسیار اثربخش هستند. به طوری که اگر به آن ها توجه جدی نشود، ممکن است کودکان در آینده به ناهنجاری های اجتماعی، افسردگی، خلأ شخصیت، فرار از خانه و .... دچار شوند. در این بخش به برخی از نیازهای اساسی کودکان در روش تربیتی امام صادق (ع) نگاهی گذرا خواهیم داشت:

الف) محبت به کودک

لازم است والدین به این نیاز کودک توجه خاص داشته باشند و بدانند که پاسخگویی صحیح به این نیاز، اساس و پایه تربیت او را شکل می دهد. سیره عملی امام صادق (ع) در این خصوص، نشان دهنده توجه ویژه اسلام به این اصل و نیاز اساسی فرزند می باشد. در روایت آمده است: «امام صادق به فرزند [پسر] خویش بسیار محبت می کردند، از ایشان سؤال کردند چقدر او را دوست دارید؟ فرمود: به اندازه ای که دوست ندارم فرزند دیگری داشته باشم تا محبتم را بین آن ها تقسیم کنم.»[2]

ممکن است این سوال به ذهن خطور کند که چگونه به فرزند خود محبت کنیم؟ در ادامه به برخی از روش های محبت به فرزند در سیره امام صادق (ع) پرداخته شده است:

1- بوسیدن کودک: فرزند، به ویژه در سنین خردسالی، اظهار محبت دیگران را از طریق بوسیدن درک می کند. این گونه اظهار محبت طبیعی و فطری است که امام صادق (ع) به آن این گونه سفارش نموده اند: «فرزندان خود را زیاد ببوسید، به درستی که برای هر بوسه ای درجه ای برای شما در بهشت به اندازه مسیر پانصد سال خواهد بود.»[3]

2- بازی با کودک: طبیعت کودک مانند سایر موجوداتی که شروع به رشد می کنند، نیاز به تحرک و جنب و جوش دارد، لذا بازی با کودک نیز احتیاج طبیعی او است، خصوصا ًدر بازی خنده و خوشی نیز باشد. بازی والدین با فرزند از نظر روحی و روانی در او تأثیر فوق العاده ای دارد و به نوعی اعلام محبت و علاقه به کودک است. امام صادق (ع) می فرماید: «فرزندت را رها کن تا هفت سال بازی کند.»[4]

فرزندت را رها کن تا هفت سال بازی کند

3- هدیه دادن: شخصی که به مسافرت می رود و از خانواده و فرزندان خویش دور است، هنگام بازگشت برای این که نشان دهد در سفر هم به یاد آن ها بوده و به ایشان علاقه و محبت دارد، مناسب است سوغاتی بیاورد. امام صادق (ع) در این زمینه می فرمایند: «هرگاه مردی به سفر می رود، هنگامی که نزد خانواده اش بر می گردد، باید چیزی برای خانواده اش بگیرد اگرچه چیزی کم ارزش همچون سنگ باشد.»[5]

ب) پرورش فطرت خداپرستی و محبت اهل بیت (علیهم السلام)

هر انسانی با فطرت خداپرستی آفریده می شود و خدای متعال صفت خداپرستی را در فطرتش به ودیعه می گذارد. بر همین اساس و برای رشد و تقویت روحیه خدا پرستی در کودک، امام صادق (ع) مراحلی را برای تقویت این حل فطری در فرزندان بیان می دارند که: «وقتی فرزندت به سن 3 سالگی رسیدن، به او گفته شود: هفت مرتبه بگو «لا اله الا الله» سپس رها شود تا 3 سال و هفت ماه و بیست روز از او بگذرد، آن گاه به او بگوید: هفت مرتبه بگو «محمد رسول الله»، آن گاه رها شود تا این که به سن 4 سالگی درآید، سپس به او گفته شود: هفت مرتبه بگو «صلی الله علی محمد و آله» سپس رها شود .....»[6]

در این روایت امام صادق (ع) بسیار ظریف و به صورت تدریجی نحوه علاقه مند کردن کودک به خدا و دین را مرحله به مرحله بیان فرموده اند که در قالب الفاظی ساده و گویا آموزش داده می شود.

آموزش نماز در سیره امام صادق (ع)

یکی از نیازهای اساسی کودکان، آشنایی و انجام مسائل معنوی، خصوصاً نماز می باشد. امام صادق (ع) سن واداشتن فرزندان- اعم از دختر و پسر- به نماز را 9 سالگی می دانند، منتهی با توجه به این که هر عملی نیاز به مقدمات و شرایط خاص خود دارد و یکی از اصول و روش های تربیتی مسئله «تدریج» می باشد.

حضرت صادق (ع) به این شکل این مسئله را بیان می دارند: «وقتی کودک 5 ساله شد، به او گفته شود: دست راست و چپ است کدام است؟ وقتی این را دانست، صورت او را به قبله برگردان و به او بگو تا سجده کند، سپس رها شود تا به هفت سال برسد. وقتی هفت سال او تمام شد، به او گفته شود: صورت و دو کف را بشوی. وقتی شست، به او بگوی: نماز بخوان! بعد او را به حال خود واگذار تا 9 سال او تمام شود. وقتی 9 سال او تمام شد، وضو یادش بده و او را به نماز وادار. وقتی وضو و نماز را یاد گرفت، خدا- ان شاء الله- او و پدر و مادرش را می آمرزد.»[7] البته لازم است مسئله نماز با روش های متنوع مانند داستان، شعر، مسابقه و... به کودک آموزش داده شود.

آموزش قرآن به کودکان

در سیره امام صادق (ع) به آموزش قرآن به فرزندان اهتمام خاصی داده شده و حضرت (ع) می فرمایند: «بر شما باد به تلاوت قرآن.»[8] و نیز حضرت می فرمایند: [پدرم] ما را جمع می کرد و دستور می داد تا طلوع آفتاب ذکر بگوییم و دستور می داد هرکس می تواند قرآن بخواند و آن که نمی تواند ذکر بگوید.»[9]

شخصیت دادن به کودک

شکل گیری شخصیت در طی دوران حضور فرد در خانواده می باشد. حال اگر والدین کودک در دوران شکل گیری شخصیت او با بی احترامی، تحقیر، سرکوفت زدن و سرزنش با او رفتار کنند، شخصیت کودک به صورتی حقیر، وابسته و منفی شکل خواهد گرفت و همین امر موجب تکبر و زورگویی او در بزرگسالی می گردد. امام صادق (ع) در این زمینه می فرمایند: «هیچ مردی تکبر و زورگویی نمی کند، مگر به دلیل ذلتی که در خود می بیند.»[10] در سیره امام صادق (ع) به چندین راه برای شخصیت دادن به کودک اشاره شده است:

- سلام کردن: کودکی که بزرگسالان به او سلام می کنند و بدین صورت به او احترام می نمایند، شایستگی خود را باور می کند و از کودکی معتقد می شود که جامعه او را محترم می شناسد و مردم به او اهمیت می دهند. امام صادق (ع) از رسول اکرم (ص) نقل می کنند که می فرمود: «پنج چیز است که آن ها را تا لحظه مرگ ترک نمی کنم؛ یکی از آن ها سلام کردن به کودکان است.»[11]

پنج چیز است که آن ها را تا لحظه مرگ ترک نمی کنم؛ یکی از آن ها سلام کردن به کودکان است

- احترام کردن: قرآن می فرماید: «ولی آنان به یتیم احترام نمی کردند و نسبت به غذای مسکینان اهتمام نمی ورزیدند.»[12] برخورد محترمانه و شخصیت دادن به دیگران، به ویژه ایتام در اعتماد به نفس و استقلال روحی انسان نقشی مهم دارد.

وفای به عهد: وفای به عهد وظیفه ای دینی و عقلی است که نسبت به دیگران، به ویژه کودکان در سیره امام صادق (ع) مورد توجه قرار گرفته است. امام صادق (ع) می فرمایند: «کودکان را دوست بدارید و به آن ها محبت کنید، پس اگز به آنان وعده ای دادید، به آن وفا کنید؛ زیرا آنان روزی خود را در دست شما می بینند.»[13]

منبع: مقاله رهنمودهای تربیتی امام صادق (ع)، مجله فرهنگ، سال پانزدهم، شماره 173،محمد رضا رجبی

پی نوشت ها:

[1] . بحار الانوار، محمد باقر مجلسی، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ سوم، 1403ق، ج78، ص236.

[2] . الحیال، ابن ابی الدنیا، دار ابن القیم، دمشق، چاپ اول، ج1، ص315.

[3] . وسائل الشیعه، حر عاملی، انتشارات اسلامیه، تهران، چاپ ششم، 1367ش، ج1، ص485.

[4] . وسائل الشیعه، حر عاملی ، ج21، ص437.

[5] . وسائل الشیعه، حر عاملی، ج8، ص337.

[6] . من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق، انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1413ق، ج21، ص281.

[7] . من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق، ج1، ص281.

[8] . بحارالانوار، علامه مجلسی، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ سوم، 1403ق، ص 197، روایت 4.

[9] . کافی، کلینی، ج2، ص498.

[10] . وسائل الشیعه، حر عاملی، ج8، ص327، ح1.

[11] . الخصال، ابی جعفر محمد بن علی بن الحسین صدوق، ترجمه احمد فهری زنجانی، انتشارات علمیه اسلامیه، ص301.

[12] . الفجر، 17 و18.

[13] . کافی، کلینی، ج6، ص49.

جمعه 24 آبان 1398 12:15 AM