قرآن در نگاه امام صادق(ع)

جهانى راز، اندر باى قرآن نباشد گفته‏اى همتاى قرآن نشان‏هاى خدا را مى‏توان دید که دارد جلوه در سیماى قرآن جمال و قدرت و فیض خدایى تجلى کرده در سیناى قرآن
روزى که رسول خاتم(ص) دو وزنه سنگین و دو میراث گرانبها (قرآن‏و عترت) را به مردم معرفى کرد و براى نجات از گمراهى، تمسک به‏«ثقلین‏» را توصیه فرمود، اهل‏بیت‏خویش را نیز به عنوان قرآن‏شناسان خبیر معرفى کرد، تا پس از او، امت از ائمه الهام بگیرندو شاگردى عترت را با افتخار بپذیرند.
صادق آل محمد(ص)، در باره حبل المتین قرآن و شیوه بهره‏گیرى ازآن و جایگاه کلام الهى، سخنان نغز بسیارى دارد که در این نوشته‏به اختصار به برخى از محورهاى تعالیم و توصیه‏هاى حضرتش اشاره‏مى‏کنیم، باشد که جامعه قرآنى و ولایى ما، از حضرت صادق(ع) سرمشق‏بگیرد و از سرچشمه هدایت قرآنى، جان عطشناک خویش را سیراب‏سازد.
1- قرآن، تجلى‏گاه خدا
کلام الهى، جلوه‏اى از قدرت و علم و حکمت‏خداست و آیات قرآن،هریک نشانه‏اى از عظمت الهى است. امام صادق(ع) در زمینه جلوه‏گاه‏بودن قرآن براى ذات مقدس خدا البته براى چشم‏هاى بیدار ودلهاى آگاه مى‏فرماید:
(لقد تجلى الله لخلقه فى کلامه و لکنهم لایبصرون) (1)
خداوند بر خلق خویش در کلام خودش تجلى کرده است، ولى آنان خدارا نمى‏بینند.
2- گنجینه کامل
معارف قرآن بى‏پایان است. به تعبیر خود قرآن (تبیانا لکل شیى‏ء)است; بیانگر هرچیز. هر پند و حکمت، هر حکم و قانون، هر علم ودانش ریشه در قرآن دارد. حتى براى آگاهى از سرگذشت پیشینیان وسرنوشت آیندگان و دانشهاى آسمان و زمین باید به قرآن نگریست وبه کمک اهل‏بیت علیهم السلام ، از این منبع و گنجینه کامل بهره‏گرفت. امام صادق(ع) مى‏فرماید:
«خداوند بى‏همتا و قدرتمند، کتاب خویش را بر شما نازل فرمود واو راستگو و نیکوکار است. در قرآن، خبر شما و خبر آنان که پیش‏از شما بودند و آنان که پس از شما خواهند آمد، همچنین خبرآسمان و زمین است...»
و در سخن (2) دیگرى به جنبه تبیان بودن قرآن چنین اشاره‏مى‏فرماید:
(ان الله انزل فى‏القرآن تبیان کل شى‏ء، حتى و الله ما ترک شیئایحتاج العباد الیه الا بینه للناس...) (3)
خداوند در قرآن، بیان هرچیز را نازل کرده است. به خدا قسم هیچ‏چیزى را که بندگان به آن نیازمندند، فروگذار نکرده و براى مردم‏بیان فرموده است.
3- عهدنامه الهى
قرآن، عهدى استوار میان خدا و مردم است و آیات این کتاب، متن‏این عهدنامه را بیان مى‏کند. در عهد نامه باید نگریست، به آن‏باید پاى‏بند بود، مفاد آن را نباید زیر پاگذاشت. امام صادق(ع)درباره این عهدنامه و لزوم تلاوت بخشى از آن در هرروز، چنین‏مى‏فرماید:
«القرآن عهدالله الى خلقه، فقد ینبغى للمرء المسلم ان ینظرفى‏عهده و ان یقراء منه فى‏کل یوم خمسین آیه‏» (4)
قرآن عهد خداوند نسبت‏به بندگان اوست. سزاوار است که یک انسان‏مسلمان در این عهدنامه الهى بنگرد و هر روز پنجاه آیه از آن رابخواند.
روشن است که مرور بر مفاد یک عهدنامه، براى یادآورى از آن قرارداد و رعایت آن در عمل است. میثاق خدا با بندگان برشناختن‏احکام الهى و عبرت گرفتن از حکایات قرآن و عمل به اوامر او وتدبر در آیات است. جالب است که امام صادق(ع) وقتى مى‏خواست قرآن‏تلاوت کند، قرآن را که به دست راست‏خویش مى‏گرفت، دعایى مى‏خواندکه به عهد بودن قرآن و تعهدات انسان در قبال این قرار داد،اشاره دارد. مضمون آن دعا چنین است:
«خداوندا! من عهد و کتاب تو را گشودم. خدایا! نگاهم را در این‏کتاب، عبادت قرار بده و قرائتم را تفکر، و تفکرم را عبرت‏آموزى. خدایا! مرا از آنان قرار بده که از مواعظ تو در این‏کتاب، پند مى‏گیرند و از نافرمانى‏ات پرهیز مى‏کنند. وقتى کتاب تورا مى‏خوانم، بر دل و گوشم مهر مزن و بر دیدگانم پرده میفکن وقرائت مرا خالى از تدبر مگردان، بلکه مرا چنان قرار بده که درآیات و احکامش ژرف بنگرم، دستورهاى دین تو را بگیرم و عمل کنم‏و نگاه مرا در این کتاب، غافلانه و قرائتم را بیهوده و بى‏ثمرمساز.» (5)
4-آینه عبرت
درخلال آیات قرآن، سرگذشت اقوامى از گذشته آمده است. چه نیکان وصالحان که در سایه ایمان و عمل و پیروى از حق، سعادتمند شدند،چه عنودان و لجوجان که با تکذیب انبیا و انکار خدا و طغیان وفساد، گرفتار عذاب الهى گشتند. قرآن، کتاب قصه و داستان نیست،ولى سرشار از قصص و حکایات افراد و امتهاست و همه بر اساس درس‏گرفتن و الهام و عبرت و پند.
امام صادق(ع) مى‏فرماید:
«علیکم بالقرآن! فما و جدتم آیه نجابها من کان قبلکم فاعملوابه، و ما وجدتموه هلک من کان قبلکم فاجتنبوه.» (6)
برشماباد قرآن! هر آیه‏اى را که یافتید که گذشتگان، با عمل به‏محتواى آن آیه نجات یافتند، شماهم به آن عمل کنید و هر آیه رادیدید که بیانگر هلاکت پیشینیان است، شماهم از آن (عامل هلاکت)بپرهیزید.
این شیوه برخورد با آیات قرآن، سودمندترین شیوه‏اى است که درعمل فردى و اجتماعى مسلمانان اثر مى‏گذارد و قرآن هدایتگر قارى‏مى‏شود.
5- احکام جاودانه
دین خدا و آیات قرآن، حاوى یک سلسله احکام الهى است که تادامنه قیامت استمرار مى‏یابد. آنچه که حلال الهى و حرام الهى‏است، مشمول مرور زمان نمى‏شود و حکم خدا در اثر «جو» یا«شرایط جدید» یا «تمایلات این و آن‏» عوض نمى‏گردد. امام‏صادق(ع) در تشریح بعثت‏هاى سلسله نورانى انبیا، به دوره بعثت‏رسول خاتم(ص) مى‏رسد و مى‏فرماید: «تا آن که محمد(ص) آمد و قرآن‏را آورد و شریعت و راه و روش قرآن را. پس حلال آن تا روز قیامت‏حلال است و حرام آن تا روز قیامت‏حرام مى‏باشد.»
و در سخنى (7) دیگر، جریان قرآن را در عصرها و زمان‏ها، همچون‏جریان شب و روز و ماه و خورشید مى‏داند. با بیان امام صادق(ع) راه‏براندیشه کسانى که احکام خدا را مقطعى و دوره‏اى مى‏دانند و عصرحاضر را براى اجراى احکام قرآن مناسب نمى‏دانند و قوانین وحى رابراى تنظیم امور بشریت امروز و جامعه کنونى کافى نمى‏بینند،بسته مى‏شود.
6- همیشه زنده و شاداب
غیر از احکام قرآن و حلال و حرام آن که ابدى است، خود این کتاب‏ژرف و فصیح و متین نیز با گذشت زمان کهنه نمى‏شود و پیوسته‏معارف آن براى همه اقشار در همه زمانها درخشندگى و آموزندگى‏دارد.
امام صادق(ع) در حدیثى به رمز و راز این جاودانگى و طراوت‏همیشگى در کلام خدا اشاره دارد. مردى از آن حضرت مى‏پرسد: چراقرآن با نشر و درس و بررسى، تازه‏تر و شاداب‏تر مى‏شود و هرگزکهنه نمى‏شود.؟
امام صادق(ع) در پاسخ مى‏فرماید:
«لان الله تبارک و تعالى لم یجعله لزمان دون زمان و لا لناس دون‏ناس فهو فى کل زمان جدید و عند کل قوم غض الى یوم القیامه.» (8)
براى این که خداى متعال آن را براى زمانى خاص یا مردمى خاص‏قرار نداده است. از این رو قرآن در هر زمان تازه است و نزد هرقومى شاداب است تا روز قیامت.
طراوت و تازگى قرآن براى همه و همیشه، به خاطر آن است که معجزه‏جاوید پیامبر(ص) و کلام الهى است و در هر عصرى پاسخگوى نیازهاى‏فکرى، هدایتى و اجتماعى مردم است.
7- حفظ، آموزش و عمل
گرچه تلاوت قرآن و حفظ کردن آیات آن ثواب دارد و ارزشمند است،ولى تکلیف مسلمانان در این حد خلاصه نمى‏شود. حفظ کردن بایدهمراه با عمل باشد و یاد دادن و یادگرفتن به قصد اجراى‏فرموده‏هاى خداى متعال. حضرت صادق(ع) فرموده است:
«الحافظ للقرآن، العامل به، مع السفره‏الکرام البرره‏» (9)
کسى که حافظ قرآن و عمل کننده به آن باشد، همراه با سفیران‏والامقام و نیکوکار الهى (فرشتگان مقرب) خواهد بود.
ضرورت آموختن قرآن نیز در کلام آن حضرت مطرح است. مى‏فرماید:
«ینبغى للمؤمن ان لایموت حتى یتعلم القرآن او یکون فى تعلمه‏» (10)
سزاوار است که مؤمن نمیرد، تا آن که قرآن را آموخته باشد، یادر حال و مسیر فراگرفتن قرآن باشد.
با این حال، پاى بندى به احکام قرآن و عمل به آن در تعبیر امام‏صادق(ع) چنین بیان شده است:«واحذر ان تقع من اقامتک حروفه فى‏اضاعه حدوده‏» (11)
بپرهیز از این که در مسیر اقامه حروف، به اضاعه حدود بیفتى.
بسیارند آنان که در شکل و ظاهر به قرآن مى‏پردازند و در وراى‏جلوه‏هاى ظاهرى قرآنى، عمل به قرآن مطرح نیست. این گونه برخوردتشریفاتى و مراسمى و شکلى با قرآن، در شان کلام الهى و منشورآسمانى نیست.
8-ادب و آداب تلاوت
خواندن قرآن نیز آدابى دارد، هم آداب ظاهرى همچون مسواک، وضو،ترتیل، صوت خوش، رو به قبله بودن، حفظ احترام کلام الله و... وهم آداب باطنى و حالت‏هاى روحى و توجه قلبى و عنایت‏به کلام خداو پیداکردن حالت‏خشوع و تذکر و تاثیر پذیرى ازتلاوت، این نکات‏در کلمات امام صادق(ع) بسیار بیان شده است. به برخى از این‏رهنمودها اشاره مى‏شود:
امام صادق(ع) مى‏فرماید:
هرگاه نزد تو قرآن تلاوت مى‏شود، برتولازم است گوش بدهى و سکوت وتوجه داشته باشى:
«اذا قرى‏ء عندک القرآن وجب علیک الانصات و الاستماع‏» (12)
این همان نکته قرآنى است که در آیه 204 سوره اعراف آمده است:
(و اذا قرى‏ء القرآن فاستمعوا له و انصتوا).
و در سخن دیگرى به نقل ازحضرت رسول(ص) مى‏فرماید که: «راه‏قرآن‏» را نظیف و پاکیزه کنید. مى‏پرسند: راه قرآن چیست؟
مى‏فرماید: دهان‏دهان‏یتان. مى‏پرسند: چگونه؟ مى‏فرماید: بامسواک. (13)
در حدیث دیگر، امام صادق(ع) فرموده است:
کسى که قرآن بخواند، ولى قلبش رقت پیدا نکند و در برابر خداوندخاضع نشود و در درون، حالت‏حزن و خشیت و هراس نیابد، شان وجایگاه والاى خدا را سبک شمرده است. بنگر که کتاب پروردگارت راچگونه مى‏خوانى و با منشور لایت‏خویش چه برخوردى دارى و اوامر ونواهى آن را چگونه پاسخ مى‏دهى و حدود و تکالیف آن را چگونه‏امتثال و فرمان بردارى مى‏کنى؟! در آیه‏هاى وعد و وعید، درنگ کن،در امثال و مواعظ قرآن اندیشه کن. مبادا اقامه حروف و قرائت‏ظاهر، تو را در تباه ساختن حدود آن بیندازد!... (14)
تلاوت با حزن و حالتى اندوهناک که نشان دهنده تاثر روحى قارى‏از آیات کلام خداست، ادب دیگرى از آداب تلاوت است. امام صادق(ع)فرموده است:
«ان القرآن نزل بالحزن فاقروه بالحزن‏»
قرآن با (15) حزن نازل شده است، شما هم، آن را حزین قرائت کنید.
9- جوانان و قرآن
موج مقدس و فراگیر قرآنى که در کشورمان وجود دارد و این همه‏نوجوانان و جوانان را در جلسات ترتیل و قرائت و مسابقات حفظوخواندن و مفاهیم آیات، برگرد محور نورانى قرآن جذب کرده است،قابل ستایش و مایه شکر و سپاس است. انس با قرآن، دلهاى جوانان‏را روشن و زندگیهاشان را با صفا مى‏کند و عامل جذب آنان به پاکى‏و راه خدا مى‏شود.
امام صادق(ع) مى‏فرماید: هرجوان مومنى که قرآن بخواند، قرآن باگوشت و خون او در مى‏آمیزد و خداوند او را با فرشتگان بزرگوارهمراه مى‏سازد و قرآن روز قیامت نگهدارنده او (از دوزخ) خواهدبود:
«من قرئى القرآن و هو شاب مؤمن، اختلط القرآن بلحمه و دمه، وجعله الله مع السفره‏الکرام البرره و کان القرآن حجیزا عنه یوم‏القیامه.» (16)
بخصوص، خانه هایى که نواى خوش قرآن از حنجره‏هاى داوودى از آن‏هابه گوش مى‏رسد و صبح و شام، جوانان صاحبدل و روشن ضمیر، همدم‏کتاب خدایى‏اند و لحظات خویش را با انس با قرآن سپرى مى‏کنند،مشمول رحمت‏خدا و هدایت قرآنى مى‏شوند. این گونه خانه‏هاى نورانى‏از تلاوت، در آسمانها تابان و فروزان است. امام صادق(ع)مى‏فرماید:
خانه‏اى که یک فرد مسلمان در آن قرآن تلاوت مى‏کند، براى اهل‏آسمان نورانى دیده مى‏شود، همچنان که مردم دنیا در آسمان ستاره‏درخشان را مى‏بینند. (17)
10 نکته‏هاى دیگر
همچنان که یاد شد، در دریاى کلمات حضرت صادق(ع) گهرهاى فراوانى‏وجود دارد که در باره قرآن کریم است. نقل آن ها به طول‏مى‏انجامد. عصاره و خلاصه‏اى از آن مضامین را که در برخى روایات‏دیگر آمده است، تقدیم مى‏کنیم.
امام صادق(ع)، قرآن را داراى آیات ناسخ و منسوخ و محکم ومتشابه مى‏داند و بهره‏گیرى از قرآن را براى کسانى روا مى‏شمرد که‏به این نکات توجه داشته باشند و گرنه گمراه مى‏شوند و گمراه‏مى‏کنند. وى براى فراگیرى هر حرف از قرآن، پاداش ده حسنه بیان‏مى‏کند و مى‏فرماید: قرآنى که خوانده نمى‏شود و غبار بر آن‏مى‏نشیند، روز قیامت‏به درگاه خدا شکایت مى‏کند. تلاوت راستین راآن مى‏داند که قرآن خوانان، وقتى به آیات بهشت و جهنم مى‏رسند،مى‏ایستند و تامل مى‏کنند. اهل‏بیت علیهم السلام را وارثان کتاب‏خدا و برگزیدگان خلق مى‏شمرد و از این خاندان به عنوان وجه‏الله،آیات، بینات و حدودالله یاد مى‏کند و ولایت ائمه را قطب و محورقرآن و همه کتب آسمانى معرفى مى‏کند و قرآن را «ثقل اکبر»مى‏نامد و آن را چراغ هدایت و فروغ تاریکى و حیات بخش قلب بیناو گشاینده چشم و دل مى‏شمارد. از دیدگاه آن حضرت، قرآن‏«معیار» و ملاک درستى و حقانیت هر حرف و حدیث است و مى‏فرماید:
هر چه که از ما براى شمانقل مى‏شود، در صورتى که مخالف با قرآن‏باشد ما نگفته‏ایم و شما نپذیرید. او اهل‏بیت پیامبر(ص) را خزانه‏داران علم الهى و بازگوکنندکان وحى خدا مى‏داند و از تفسیر به‏راى نهى مى‏کند و از آن قارى که که به خاطر خود نمایى یا کسب‏درآمد، به قرائت مى‏پردازد، نکوهش مى‏کند.
پایان بخش نوشته را حدیثى از آن حضرت درباره فضیلت‏سوره فجر ودعوت به خواندن آن در نمازها تقدیم امت‏شهید پرور و فجرآفرینان مى‏شود. امام صادق(ع) مى‏فرمود:
«اقروا سوره الفجر فى فرائضکم و نوافلکم، فانها سوره‏الحسین بن‏على من قراءها کان مع الحسین فى درجته من الجنه‏»سوره فجر (18) را در نمازهاى واجب و مستحب خود بخوانید، چرا که‏آن، سوره حسین بن على(ع) است. هرکس آن را بخواند، در بهشت‏همراه حسین(ع) و در رتبه و درجه او خواهد بود.
«والفجر» که سوگند خداى ازلى است روشنگر حقى است که با آل على‏است این سوره به گفته امام صادق(ع) مشهور به سوره حسین بن على(ع) است. (19)
امید است که در سایه رهنمودهاى حضرت صادق(ع)، با چشمه وحى الهى‏آشناتر شویم و «قرآنى‏» بیندیشیم و «قرآنى‏» زندگى کنیم.
پى‏نوشتها:
1- بحارالانوار، ج‏89، (بیروت)، ص‏107.
2- کافى، ج 2، ص‏599.
3- بحارالانوار، ج‏89، ص 81.
4- وسایل الشیعه، ج 4، ص‏849.
5- بحارالانوار، ج 95، ص 5.
6- الحیاه، ج 2، ص‏116.
7- کافى، ج 2، ص 18.
8- بحارالانوار، ج‏89، ص 15.
9- الحیاه، ج 2، ص ص 152.
10- همان، ص 155.
11- بحارالانوار، ج 82، ص‏43.
12- وسائل الشیعه، ج 4، ص 861.
13- الحیاه، ج 2، ص 158.
14- بحارالانوار، ج‏89، ص‏207.
15- وسائل الشیعه، ج 4، ص‏857.
16- الحیاه، ج 2، ص 164.
17- کافى، ج 2، ص 610.
18- تفسیر برهان، ج 4، ص‏457; مجمع البیان، ج، 5، ص 481.
19- از جواد محدثى.