سرزمینی با تنوع فرهنگی
تنوع یکی از ویژگی های بارز فرهنگ مردم استان کرمانشاه است، به طوری که تنوع قومی، آداب و رسوم و گویش ها از ویژگی های شناخته شدهٔ فرهنگ این استان است.
اقوام و زبان
اقوام کرد از کهن ترین اقوام ایرانی هستند که در کوهپایه های زاگرس کرمانشاه و کردستان ساکن بودند. بعد از ورود آریایی ها به فلات ایران، قوم ماد نیز در غرب ایران سکنی گزید. زبان مردم استان کرمانشاه کردی است که یکی از شاخه های زبان ایرانی محسوب می شود. زبان کردی در برخی از منابع به 4 شاخه ی اصلی و گویش های متعددی تقسیم شده است.
1 کُرمانج شمالی: در سطح استان کرمانشاه کسی بدان صحبت نمی کند.
2 کُرمانج جنوبی: مردم ایل جاف و جوانرود با این زبان صحبت می کنند.
3 کَلهر: خاص ایلات و عشایر استان است. که گویش لکی تابع همین شاخه است و ایلات لک عثمانوند و جلالوند و مردم هرسین و پیرامون آن با این گویش صحبت م یکنند.
4 اورامی و گوران: خاص مردم اورامانات (لهون، اورامانات تخت) است. شماری از شعرهای سروده شده شاعران کرد به این زبان است.
لازم به ذکر است که مردم شهر کرمانشاه با دو گویش، فارسی و کردی کرمانشاهی و شماری از ساکنان شهرستان سنقر نیز به زبان ترکی سنقری صحبت می کنند.
گویش های رایج در استان کرمانشاه
زبان کردی مناطق
گویش کلهری: ایلات زنگنه ، سنجابی ، احمدوند ، نانکلی ، پایروندها ، اهالی قصرشیرین ، سرپل زهاب، قلخانی ، کرندی ، قلعه زنجیری های ساکن کرمانشاه ، صحنه و مردم دینور و گیلان غرب است
گویش اورامی: بیشتر مردم دو ایل بزرگ لهونی در منطقه اورامان جنوبی در کرمانشاه و همچنین طوایف اورامان تخت ، ایل بزرگ باجلان که تعدادی از آنها در دشت زهاب زندگی می کنند و چندین روستا در منطقه گوران و تمامی مردم کندوله در دینور
گویش سورانی: طوایف متعدد جاف جوانرود و تعدادی از طوایف مهاجرگوران ، مردم دشت زهاب و جیگیران ، سراسر بخش روانسر و تیره هایی از اهالی سنجابی
گویش لکی: اهالی هرسین ، طوایف جلالوند و عثمان وند
گویش کرمانشاهی: اهالی شهر کرمانشاه
آیین های محلی
اقوام کرد ساکن کرمانشاه، از گذشت ههای دور تاکنون دارای آداب و رسوم ویژه ای هستند. جشن ها، اعیاد و مراسم سوگواری آن ها ریشه در اعتقادات و باورهای ملی، اسلامی و مذهبی شان دارد، ولی همچنان تازگی و رنگ و بوی قومی و محلی خود را حفظ کرده و بخش جدایی ناپذیری از فرهنگ عمومی مردم شده است. از جملهٔ این آیین ها می توان به پُرسانه ، جشن خرمن و شال دُرَکی اشاره کرد.
پُرسانه: به گویش فارسی کرمانشاه، پُرسانه به کمک مالی از سوی خویشان، دوستان و آشنایان پرسه دار (کسی که عزیزی را از دست داده است) گفته می شود، از این طریق تلاش می شود تا باری از دوش شخص عزادار و خانواده اش برداشته شود. معمولاً پرسانه به صورت گوسفند، قند و برنج و گاهی به صورت پول نقد پرداخت می شود. این آیین، ویژهٔ عشایر و ساکنین روستاهای استان است. عشایر و روستانشین هایی که به شهرها آمده اند، نیز این سنت را نگه داشته اند و حتی در شهر کرمانشاه کم و بیش رایج است.
جشن خرمن: ایرانیان باستان دارای جشن های بسیاری بوده اند. جشن خرمن یکی از جشن های باستانی مردم این استان است که به پاس هدایای خداوند در پایان برداشت محصول (شهریور ماه)، به شکرانهٔ سپاس از درگاه خداوند در روستاهای استان برگزار می شود. جشن خرمن، جشنی آیینی است که قدرشناسی، دوستی و همدلی مردم را نشان می دهد. این جشن در روستاهای استان در فصل های برداشت محصول برگزار می شود.
شال دُرَکی (شال اندازی): آیینی است که در گذشته نه چندان دور، در سطح استان کرمانشاه برگزار می شده است. در موسم بهار و آغاز نوروز، گروهی از نوجوانان و حتی بزرگترها به طرف خانه همسایه ها راه می افتادند و معمولاً غروب یا سرشب با بهره گیری از تاریکی روی پشت بام خانه ها می رفتند و شال خود را از روزنه بام خانه ها به درون خانه آویزان می کردند . آن ها به این وسیله، مژدهٔ آمدن بهار و عید را به همسایه ها می دادند و از آن ها مژدگانی می خواستند. صاحب خانه هم به فراخور وضع مالی خود، پول یا خوراکی درون شال می گذاشت. این آیین تا سال های اخیر در قصرشیرین و اکثر روستاهای استان برگزار می شده است.
سال در فرهنگ کردی دارای چهار فصل و دوازده ماه به شرح زیر است:
فصل ها عبارتند از : به هار یا وه هار (بهار) هاوین یا توسان (تابستان) پاییز زِم سان (زمستان) دوازده ماه سال به ترتیب عبارتند از: جیژنان (جشن ها)، گولان (گل ها)، زه ردان (زردی ها)، په رپه ر (ریخته شدن برگ گل)، گه لاویژ (نام ستاره)، نوخشان (بهره مند شدن از محصولات)، به ران (بهره ها)، خه زان (خزان) ، ساران (سردی ها)، وه فران (برف ها)، به نهدان (یخ بستن)، رمشان (سیاهی ها).
هنرها و صنایع دستی
صنایع دستی در استان کرمانشاه از سابقه تاریخی طولانی برخوردار است. صنایع دستی در استان کرمانشاه به موازات توسعه کشاورزی و دامداری پیشرفت هایی داشته و در اقتصاد و زندگی مردم استان به ویژه عشایر و روستائیان نقش مهمی داشته است.
صنایع دستی منطقه جغرافیایی
قالی بافی اورامانات، جوانرود
موج بافی سنقر، صحنه، کنگاور، دینور، بیستون، عشایر ثلاث باباجانی
جاجیم اورامانات و ثلاث
نمدمالی عشایر استان
گلیم بافی هرسین
گیوه و کلاش بافی اورامانات، کرمانشاه، هرسین
ابزارهای فلزی کرند، کرمانشاه
چیغ بافی عشایر استان
قلم زنی و سراجی کرمانشاه
روزگاری کرند غرب زرادخانهٔ مهمی بود و سلاح های گوناگونی در آن جا ساخته می شد. در تاریخ یور شهای تیموریان و جنگ های ایران و عثمانی از سلاح های ساخت کرند یاد شده است. در حال حاضر در شهر کرند کارگاه هایی وجود دارد که کم و بیش در زمینهٔ ساخت وسایل فلزی و ابزار کار فعالیت دارند. صنعتگران کرندی در تهیهٔ ابزار و وسایل کشاورزی، شکار، چاقو، قندشکن، ابزار زین، قفل،کلید و... شهرت زیادی داشته و دارند.
سرگرمی ها و بازی های محلی
بازی های محلی استان کرمانشاه برگرفته از طبیعت زیبای کوهستان زاگرس است که علاوه بر سرگرمی، سبب تقویت چالاکی، سلامتی و آمادگی همیشگی آن ها در مقابل خطرات اطرافشان بوده است. بازی های محلی در سطح استان، بر اساس سن و جنسیت بسیار متنوع است. از مهم ترین این بازی ها می توان به پَهلان، قَمچان، هَشارهَشارکی (قایم باش)، قُل قُلان (خروس جنگی)، رَسن بازی(طناب بازی)، سُوار سُوار، پَران، هفت سنگ، شاه و وزیر،گُل بگیر یا تُوپان، زرمشتکی (گُل یا پوچ)، گامپر(پرش)، اَپل مَِپل (الک دولک)، زُوران (کشتی)، کلاه روانکی، خانه خانه و گرگ گرگ اشاره کرد.
بازی های محلی
بازی قمچان: این بازی مخصوص دختران است که به صورت انفرادی انجام می شود. این بازی در نقاط مختلف استان ما به شیوه های متنوعی انجام می شود. قمچان، گونه ای بازی با سنگ است، در این بازی بازیکنان به تعداد برابر سنگ بر می دارند و نخست بار می گیرند، بدین گونه که هر کس سنگ بیشتری توانست بر پشت دست بگیرد، بازیکن اول و آنکه بعد از او باشد دوم و هرکس پس از دیگری باشد سوم است. در این بازی، بازیکن سنگ ها را از روی دست به آسمان پرتاب و با کف دست آن را باز می گیرد. اگر سنگ ها جفت باشند، نصف آن ها را برای خودش برمی دارد و نصف دیگر از آن بازی است. بعد سنگی را که " قمچ" می نامند به هوا می اندازد و سنگ ها را با آن می گیرد. البته اگر سنگ ها جفت باشند، آن را نصف می کند. ولی اگر نتوانست سنگ ها را جفتی بردارد و آن ها تیک "تاغ" باشند، از آن سنگ چیزی عاید او نمی شود. اگر در هنگام گرفتن سنگ، سنگی از دستش بیفتد و یا در موقع گرفتن سنگ ها، سنگی به سنگ دیگر بخورد، می گویند "سخته"؛ یعنی نوبتش سوخته شده و نوبت به دیگری می رسد. در آخر، کسی که از همه بیشتر سنگ برداشته باشد، اول و دفعه دیگر نیز اول بازی می کند. برنده بازی می تواند سنگ زیر دست بازنده ها گذاشته و با مشت بر روی دست آن ها بکوبد.
قُل قُلان: این بازی مخصوص پسران است. در این بازی که به صورت انفرادی یا گروهی قابل انجام است، بازیکنان به دو گروه مساوی تقسیم می شوند و از هر گروه یک نفر به میدان می رود. هر یک از این دو نفر یک پای را با دست مخالف خود می گیرند و سعی می کنند با هل دادن و فشار دادن شانه های یکدیگر طرف مقابل را به زمین بیندازد. هنگامی که تمام بازیکنان دو گروه بازی خود را انجام دادند امتیازهای هر گروه را جمع می کنند و هر گروه که امتیاز بیشتری به دست آورد برندهٔ بازی است.
لباس های محلی
لباس مردم استان کرمانشاه، همچون سایر ویژگی های انسانی آن، به تبعیت از شرایط محیطی دارای الگوی منطقه ای است. قدمت لباس های کردی به دورهٔ مادها و ایران باستان بر می گردد. همچنان که سنگ نگاره ها و تصاویر حجاری شده در تاق بستان و بیستون نشان دهندهٔ پوشش کامل و شبیه به لباس های کردی امروزی مردم استان است. به نظر می رسد پایبند بودن کردها به سنت و آیین های گذشتگان و هماهنگی و انطباق آن با شرایط محیط طبیعی، راز ماندگاری لباس های کردی است. در نحوهٔ دوخت و ترکیب لباس های کردی در مناطق مختلف استان تفاوت هایی دیده می شود. از لحاظ رنگ نیز علاوه بر تنوع، اغلب آن ها رنگ های شاد و پر زرق و برقی دارند. پوشاک سنتی بانوان استان عبارت است از: سربند، کُلنجه، یل، قبا، روپوش و شلوار جافی؛ و پوشاک سنتی مردان نیز عرق چین، سربند، قبا، سُخمه، شال، شلوار جافی و پاپوش است.
موسیقی
موسیقی از گذشته تاکنون در فرهنگ کردی استان جایگاهی مهم داشته است. تحقیقات نشان داده است که موسیقی کردی در ابتدا رزمی و حماسی بوده است. به تدریج داستان های پهلوانی و رزمی به صورت شعر و تصنیف با دهل و سرنا خوانده شد. هُوره از قدیمی ترین نواهای کردی است. مردم استان در مراسم مختلف خود همچون جشن های نامزدی، عروسی، تولد و نام گذاری فرزند، مهمانی های ویژه و حتی مراسم سوگواری از سبک های مختلف موسیقی استفاده می کنند. برخی از وسایل نواختن موسیقی که در استان استفاده می شده است عبارتند از: سرنا، شمشال، تنبور، تنبک، تار، سه تار، دهل، دف و... که در اکثر مناطق استان نواخته می شود.
تفاوت هُوره و مُور
هُوره: یکی از نواهای منطقهٔ زاگرس است که در گذشته بیشتردرونمایه نیایشی و گاهی نیز جنبه شکرگزاری داشت اما به مرور زمان جنبهٔ حماسی و شادی آفرین به خود گرفته است.
مُور(مویه یا مرثیه): نوایی خاص مراسم عزاداری ایلات و عشایر استان کرمانشاه است.
ادبیات محلی
ادبیات محلی کرمانشاه گنجینه ای پایان ناپذیر از عادات، باورها، ضرب المثل ها و ترانه های محلی است که ریشه در فرهنگ و ادبیات غنی استان دارد.
ضرب المثل
دار هَرچه بَرگری سَر چَه مِه نی : درخت هرچه قدر ثمر می گیرد خمیده تر می شود . کنایه از انسانهای بزرگی است که هر چه قدر به علم ومقام آنها افزوده می شود متواضع تر می شوند.
صَدای دیول و دور خوشه: صدای دهل از دور خوش است. کنایه از واقع بینی و دقیق بودن است.
یکی دیگر از آثار برجستهٔ ادب و هنر کردی، شعر و ادبیات داستانی است. هرچند که آثار مکتوب شعر کردی نسبتاً اندک است، ولی در ادبیات شفاهی و محاوره ای از غنای بسیاری برخوردار است. شعر کردی مملو از مضامین عرفانی، عشق و حکمت است. علاوه برآن، شعرای کرد، علاقهٔ خاصی به مباحث و موضوعات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی داشته و دارند.
غذاها و شیرینی های محلی
بیشتر غذاهای رایج در استان همان هایی هستند که در اکثر نقاط کشور رواج دارند ولی برخی از خوراک ها و شیرینی ها نیز ویژه این استان بوده و از تنوع و شهرت خاصی برخوردار است. از جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد: برخی از غذاهای محلی استان کرمانشاه شامل: دنده کباب، خورش خلال، پلو کشمش، دانه کولانه، بورانی کنگر، پلو شویت، قورمه، هَلیسه، آش غوره، بُورانی چغندر، آش ترخینه، آش عدس، دلمه، خورشت کدو حلوایی و شیرینی ها شامل: نان برنجی، نان خرمایی، کاک، بژیی (برساق) و حلوا است. در بین انواع شیرینی ها نان برنجی و کاک و نان خرمایی از شیرینی های مشهوری است که در سطح کشور به عنوان سوغات استان کرمانشاه شناخته شده اند؛ چنانکه روغن حیوانی کرمانشاه نیز در تمام کشور جایگاه ویژه ای دارد.
منبع : براساس نوشته کیکاوس قاسمی ، آذر ۱۳۹۵
