راهنمای سفر به خراسان شمالی (قسمت دوم)
این استان از نظر موقعیت جغرافیایی؛ از شمال با کشور ترکمنستان، از شرق و جنوب با استان خراسان رضوی، از جنوب غربی با استان سمنان و از غرب با استان گلستان هم‌مرز است. مرکز استان خراسان شمالی، شهر بجنورد است و از شهرهای مهم آن می توان شیروان، اسفراین، مانه و سملقان، گرمه،جاجرم و فاروج را نام برد.
شهر تاریخی بلقیس
محدوده شهر تاریخی بلقیس که در واقع اسفراین کهن محسوب می‌شود قدمتی حدود چهار هزار سال دارد. در این منطقه در طول قرن‌ها همواره مردمی زیسته و تمدن آفریده‌اند و سپس با هجوم و تجاوز اقوام مختلف تخریب شده و بار دیگر از درون خاکسترهای جنگ و نفرت جوانه شهری جدید سربرآورده است. بیشتر آنچه که اکنون در این شهر تاریخی باقی مانده، آثار و بقایایی است که به دوره صفوی نسبت می‌دهند، اما شواهد و یافته‌های جدید تاریخی حاکی از آن است که دیرینگی شهر تاریخی بلقیس در شهرستان اسفراین به قرن دوم اسلامی می‌رسد.
مهمترین اثر باقی مانده در شهر تاریخی بلقیس که در حال حاضر در سه کیلومتری جنوب غربی اسفراین فعلی واقع شده، ارگی هزار و دویست ساله است که به آن نارین قلعه نیز می‌گویند. اولین دوره استقرار در ارگ به بعد از حمله مغول به این شهر برمی‌گردد و بعد از این زمان دوبار در ارگ فعالیت‌های مرمتی و ساخت‌وساز در پیکره آن دیده می‌شود. ارگ آخرین بار توسط افغان‌ها به تصرف درآمد و به طور کامل تخریب شد، اما با این وجود خانواده‌هایی به طور مستقل تا اواخر قاجار در این مکان زندگی می‌کرده‌اند.
آب انبار صفی‌آباد
آب‌انبار صفی‌آباد در شهرستان اسفراین، داخل شهر صفی‌آباد و در میدان مسجد جامع و پشت کتابخانه شهید ارغیانی واقع شده است. این آب‌انبار توسط صفی خان بغایری حاکم بام و صفی‌آباد بنا شده است و مربوط به دوره افشار-دوره قاجار است. آنچه صفی‌آباد را در این منطقه برجسته کرده وجود آب انباری است که از دوره افشار باقی مانده است. دو آب‌انبار بوسیله سردار رشید نادر صفی خان بغایری که خود از ترکان این منطقه زرخیز است، ایجاد شده است.
با گذشت دوران و فرسایش فراوان باد و آب در این منطقه و عدم رسیدگی کافی و به دلیل وجود رودخانه‌های اطراف شهر کم کم این دو آب‌انبار اهمیت خود را از دست دادند و چیزی جز ویرانه و مخروبه از آن باقی نماند. حاج عبدالله ارغیانی به همراه حاج محمد گرایلی تصمیم به مرمت و بازسازی آب‌انبار کردند. که به همت آن دو در سال ۱۳۴۴ شمسی یکی از این دو آب‌انبار که در مرکز شهر جنب کتابخانه عمومی شهر صفی‌آباد قرار دارد مرمت شد.
کاروانسرای قره بیل
در حرکت به سمت شرق در مسیر جاده اصلی به کاروانسرای رباط قره بیل در روستایی به همین نام می‌رسید. رباط قره بیل بنایی است با پلان چهار گوش که دو حیاط بزرگ و کوچک دارد. در اطراف حیاط کوچک حجره‌هایی کوچک و بزرگ تو در تو احداث شده که پوشش سقف آن‌ها گنبدی است و زیر سقف با کاربندی‌های زیبای گچی تزئین شده است.
دور تا دور بنا با یک دیوار سنگی احاطه شده که در تمام اضلاع آن برج‌های دیدبانی ساخته شده است این بنا در دوره تیموری ساخته شده و در دوره‌های بعد، به ویژه دوره صفوی استفاده و مورد مرمت قرار گرفته است.
کاروانسرای رباط قلی
رباط قلی یکی از ۱۱ کاروانسرا یا منزلگاهی است که در امتداد راه تاریخی جرجان به نیشابور-مشهد ساخته شده است. این بنا در پنج کیلومتری جنوب شرقی روستای قلی در بخش سنخواست از توابع شهرستان جاجرم واقع شده است.
بیشتر رباط‌ها یا کاروانسراهای واقع در مسیر این راه باستانی در دوره ایلخانی و برای رفاه حال کاروان‌های زیارتی عازم حرم مطهر رضوی و نیز به منظور آسان سازی در آمد و شد کاروان‌های تجاری ساخته شده است.
آرامگاه باغ مزار
آرامگاه باغ مزار در شهرستان گرمه واقع شده و یکی از آثار منحصر به فرد قرن هفتم هجری و متعلق به دوره ایلخانی است و دقیقا مشخص نیست چه شخصیتی در آن دفن شده است ولی ظاهر بنا نشان می‌دهد که اینجا مدفن شخصیت بزرگ و تأثیرگذاری در منطقه بوده است. این بنا با شماره ثبت ۱۳۸۰/۳ در فهرست آثار ملی قرار گرفته است.
مقبره کشتگان واقعه لهاک خان
سروان لهاک خان، سالار جنگ و یکی از فرماندهان قشون محمد خان قاجار بود. وی در سال ۱۳۰۴ هجری شمسی سرکشی کرد و پنج افسر و دو استوار از ماموران لشکر شرق خراسان را که با طغیان او مخالف بودند، در میدان سرخ بجنورد تیرباران کرد. میدان سرخ، مکانی در مجاورت باغی است که کشته شدگان واقعه لهاک خان در آن دفن شده اند. در زمان رضا خان نیز ۱۴ نفر به دستور او در این میدان تیرباران شدند.
اطراف و محوطه بوستان نیز طی سالیان دراز، به عنوان گورستان مورد استفاده اهالی بجنورد قرار گرفته است. در سال‌های پیش از انقلاب اسلامی، نظامیانی که در طی مأموریت‌ها کشته شده‌اند، در این مکان مدفون هستند. این بنای تاریخی به شکل آرامگاه است و بهره برداری خاصی از آن صورت نمی‌گیرد. این اثر در تاریخ ۲۴ تیر ۱۳۸۲ با شماره ثبت ۹۲۴۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
قلعه تاریخی علی آباد (روستای یام)
قلعه تاریخی علی‌آباد در شهر فاروج در دو کیلومتری غرب روستای یام در وسط دشت هموار و مسطح قرار دارد. طبق منابع محلی بنا مربوط به دوره صفوی بوده و تا اواخر قاجار مورد استفاده قرار می‌گرفته است. این قلعه با شماره ۱۲۰۸۳ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
قلعه جلال الدین گرمه
قلعه جلال‌الدین، دژ باشکوهی است که در پنج کیلومتری غرب شهرستان گرمه قرار دارد. این قلعه از برجسته‌ترین قلعه‌های نظامی خراسان شمالی است و بر روی تپه ای نسبتا مرتفع سنگی که در حد فاصل بین گرمه و جاجرم قرار دارد، موقعیت ساخت بنا در بالای کوه، با دیوارها و برج و باروهای مرتفع، قلعه جلال‌الدین را به دژی مستحکم و نفوذناپذیر تبدیل می‌کرد. دژی که شکوه و عظمت آن در حال حاضر نیز با اجرای طرح‌های نوین گردشگری در این محدوده، شوکت و زیبایی خاصی یافته و همه ساله گردشگران بسیاری را به خود جذب می‌کند.
قلعه جلال‌الدین از جهت مکانی در وسط جاده گرمه و جاجرم بر بالای کوه مرتفعی قرار گرفته که اطراف آن دشت‌های وسیع قرار دارد. برای دسترسی به این اثر عظیم به جز یک راه باریک از حاشیه چشمه که مستقیما به ورودی قلعه منتهی می‌شود راه دیگری وجود ندارد. و به جز پیاده و یا با اسب امکان دسترسی به آن غیر ممکن است. در گذشته این قلعه دو یا سه طبقه بوده و گفته می‌شود که یک تونل یا راه زیرزمینی مخفی، این قلعه را به شهر جاجرم مربوط می‌ساخت.
این اثر تاریخی در سوم بهمن سال ۱۳۵۶ با شماره ثبت ۱۵۷۷ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری با هدف احیای قلعه جلال‌الدین به عنوان موزه از سال ۱۳۸۶ مطالعه و مرمت این بنا را به طور متمرکز آغاز کرد و در خرداد سال ۱۳۹۰ این بنا با عنوان موزه‌ی معرفی شخصیت‌های شهیر تاریخ ایران و با تاکید بر شخصیت جلال‌الدین خوارزمشاه افتتاح شد.
چهارطاقی یا مقبره تیموری
چهارطاقی یا مقبره تیموری مربوط به اوایل دوران تیموریان است و در فاصله ۶ کیلومتری شهر شیروان و ٣ کیلومتری جاده آسفالته در مجاور روستای زیارت شیروان خراسان شمالی قرار دارد. در قسمت شمال شرقی بنا هم مقبره امام زاده حمزه رضا (ع) واقع شده است. بنای چهارطاقی تیموری باتوجه به سردابه‌ای بودن و استواری آن تاکنون، در نوع خود منحصر به فرد است و می‌تواند یکی از جاذبه‌های گردشگری شهرستان شیروان باشد. این بنا یک بار در سال ۵۶ و یک بار هم در سال ۸۴ مورد مرمت قرار گرفته است و در سال ۱۳۸۰ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
معبد اسپاخو
معبد اسپاخو که گاه کلیسا و گاه آتشکده نیز نامیده می‌شود، منسوب به دوره ساسانی و قدیمی‌ترین بنای ثبت شده این دوره در خراسان شمالی است. این معبد در کیلومتر ۱۱۵ محور بجنورد به جنگل گلستان و ۶۵ کیلومتری جاده آشخانه به گلستان؛ مرکز شهرستان مانه وسملقان بر روی تپه‌ای مرتفع در دامنه جنگل‌های سوزی برگ ارس و در قسمت جنوبی روستای اسپاخو واقع شده است.
در وجه تسمیه دهکده اسپاخو و معبد این روستا چنین گفته می‌شود که واژه هسپ و اسپ که نام کهن و پهلوی است به مرور زمان تبدیل به اسب شده و اسپ به‌علاوه اخو به معنی پرورش اسب است و طبق شواهد احتمالی این منطقه محل پرورش اسب بوده که نام روستای اسپاخو نیزاز آن گرفته شده است.
بنای معبد اسپاخو در سال ۱۳۴۵ توسط یک تیم باستان‌شناسی که به سرپرستی دکتر عزت‌الله نگهبان مشـغول بررسی محوطه‌ها و آثار شمال خراسان بودند، شناسایی شد ودر تاریخ ۳ بهمن ۱۳۵۶ با شماره ثبت ۱۵۷۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
آبشار اسطرخی
آبشار زیبا و دیدنی روستای اسطرخی شیروان در ۲۸ کیلومتری جنوب این شهر، برای گردشگران ناشناخته مانده؛ در حالی که این منطقه مکانی مناسب برای اتراق گردشگران و مسافران بویژه در ایام نوروز است. روستای زیبای اسطرخی شیروان از روستاهای هدف گردشگری و کوهستانی بوده که در دره ای نسبتا ژرف قرار دارد که امتداد آن از جنوب به شمال شرقی است و رودخانه‌ای از وسط دره و روستا می‌گذرد. آب از آبشار اسطرخی که بلندترین آبشار منطقه شیروان است از بین درختان بزرگ و تنومند سپیدار، بید و گردو ریزش می‌کند به علت برخورد با موانع سنگی به صورت ابر سفیدی در می‌آید که منظره بسیار جالب و دیدنی را به وجود می‌آورد.
این آبشار در روستا به شارشار معروف است، بر بالای آبشار آسیای آبی قدیم و مخروبه‌ای قرار دارد و دو دامنه شرقی و غربی دره اسطرخی را درختان انبوهی فراگرفته است که بیشتر حالت جنگل را دارد. اطراف آبشار یکی از مناطق ییلاقی و بسیار سرد در تابستان است ، در فاصله ۴۰ متری شرق آبشار غار کوچکی وجود دارد که استالاکتیت‌ها و استالاگمیت‌های آن تشکیل شده است و با توجه به نوع سنگ‌های اسطرخی که معمولا آهکی است مطالعه این غار به افراد فنی و متخصص احتیاج دارد.
آبشار اسفجیر
روستای اسفجیر در شمال غربی شهرستان فاروج، بخش خبوشان و در ۲۵ کیلومتری این شهرستان واقع شده است و دارای آب‌وهوایی معتدل است .پس از گذشتن از روستا و با حدود یک ساعت پیاده‌روی در کنار رودخانه به میان دره‌ای با دیواره‌های بسیار بلند رسیده که با ادامه این مسیر به محوطه زیبای آبشار اسفجیر مشاهده می‌شود.
دیواره‌هایی به ارتفاع بالای دویست متر که از زیر آن‌ها آبی زلال به بیرون می‌جهد. گذشتن از آبشار اسفجیر بدون داشتن امکانات حرفه‌ای کوهنوردی محال است. طبق گفته اهالی در ادامه مسیر نیز آبشارهای کوچک و بزرگ و طبیعتی منحصربفرد از انواع گیاهان و حیوانات هر بیننده‌ای را متحیر می‌کند. طبق گفته‌ها طبیعت پشت آبشار دارای صخره‌های سنگی بزرگی است که آب از میان آن‌ها به صورت لوله مانند فوران می‌کند و افعی‌های بزرگ و بی‌دمی در آن مکان زیست می‌کنند.
آبشار بیار
روستای بیار در یک کیلومتری جنوب شهر آشخانه و ۵۲ کیلومتری غرب بجنورد قرار دارد. این روستا آبشاری زیبا به همین نام دارد. این آبشار از ارتفاعات جنوب روستای بیار سرچشمه می‌گیرد و حدود ۱۵ متر ارتفاع دارد. محیط اطراف این آبشار دارای مناظر زیبا و دیدنی است. آبی که از این آبشار می‌ریزد بسیار خنک و دلپذیر است. جاری شدن آب این آبشار باعث به وجود آمدن مناظر زیبای جنگلی در این منطقه شده است. سالانه مسافران و گردشگران زیادی برای دیدن آبشار زیبای بیار به این روستا سفر می‌کنند و از زیبایی آن لذت می‌برند.
آبشار توی
آبشار توی در چهل کیلومتری غرب اسفراین و در نزدیکی روستای توی واقع شده است. رودخانه‌ای که از کوه‌های سالوک در شمال این روستا، سرچشمه می‌گیرد به علت اختلاف در جنس زمین چندین آبشار زیبا را به وجود آورده است که از جاذبه‌های طبیعی این منطقه هستند. در فاصله پنج کیلومتری شمال روستا سه آبشار زیبا به فاصله دویست تا سیصد متر واقع شده اند.
در حاشیه این رود می‌توان اشکال ژئومرفولوژیکی مختلفی مثل دیگ و دودکش جن، ستون‌های قارچی شکل و اشکال مختلفی از سنگ‌های آهکی را مشاهده کرد که از جاذبه‌های دیدنی منطقه هستند. در سراسر این دره واریزه‌های زیادی به چشم می‌خورند که حاصل تخریب فیزیکی سنگ‌های آهکی در اثر نوسانات زیاد دما هستند. به دلیل باریک بودن دره، امکان رفتن با خودرو تا محل آبشار وجود ندارد و مقداری از مسیر را می‌بایست پیاده طی کرد. در فصل بهار سیلاب‌هایی که از این دره سرازیر می‌شوند، برای گردشگران و کوهنوردان، خطرآفرین خواهد بود.
آبشار جم (سالوک)
این آبشار در دامنه‌ی قله سالوک در ارتفاع ۲۴۰۰ متری از سطح دریا قرار گرفته و در فصل زمستان یخ می‌زند. یخ زدن آبشار در فصول سرد مناظر بدیعی را به وجود می‌آورد که مورد استفاده یخ‌نوردی کوهنوردان نیز قرار می‌گیرد. آبشار سالوک در پارک ملی سالوک قرار گرفته و یکی از مناطق تحت حفاظت سازمان حفاظت محیط زیست است.
برای دسترسی به این آبشار در فاصله حدود ۶ کیلومتری جاده بجنورد به اسفراین (حدود ۱۰۰۰ متر مانده به منطقه تفریحی بش قارداش) در سمت چپ جاده وارد مسیر انحرافی می‌شوید. بعد از گذر از روستای زیبای ارک به گردنه‌ای به نام بیو رسیده که پس از طی آن جاده در امتداد ارتفاعات زیبای آلاداغ به پیش می‌رود و بعد از چند صباحی تابلوی روستای حصار حسینی خود نمایی می‌کند. در این منطقه باید وارد جاده خاکی شد و بعد از گذر از روستای حصار حسینی و در فاصله کمی به روستای زیبای رختیان که در دامنه سالوک قرار دارد رسید. از این منطقه پیاده مسیر را به سمت جنوب و ارتفاع آغاز کنید.
فاصله روستا تا پناهگاه دارای شیب نسبتا مناسبی است لذا گام‌ها کمی آهسته و زمان صعود کمی طولانی می‌شود. بعد از یک کوهنوردی حدودا یک ساعته به منطقه چشمه لوشی می‌رسید که در زمستان زیر برف‌ها مدفون می‌شود. پس از آن به منطقه نسبتا همواری به نام سنگ دوقلوها می‌رسید که در مواقع ضروری کوهنوردان از آن به عنوان جان پناه اسفاده می‌کنند. از سنگ دوقلوها تا پناهگاه فاصله کمی وجود دارد، ولی به علت شیب تند مسیر و جمع شدن برف و متعاقب آن یخ‌زدگی سطح برف نیاز به ابزار مناسب کاملا مشهود و ملموس می‌شود. بالاخره بعد از یک کوهپیمایی ۳ ساعته به پناهگاه سالوک می‌رسید. از پناهگاه تا آبشار سالوک در حدود ۱ کیلومتر فاصله است.
آبشار حمید
آبشار حمید از زیباترین آبشارهای خراسان شمالی است که در ۷ کیلومتری شرق بجنورد و در نزدیکی روستایی به همین نام واقع شده است. برای دسترسی به آبشار حمید باید پس از عزیمت به روستای حمید یک ساعت از سمت جنوب روستا و از میان و کنار رودخانه عبور کرد.
آبشار حمید با ارتفاعی بیش از ۲۵ متر همواره مورد توجه گردشگران ورزشکاران و خانواده بوده است. آب این آبشار از روستای آبچور سرچشمه می‌گیرد و پس از چندین کیلومتر و عبور از مناطق مختلف در کوهستان‌های حمید جلوه‌ای از زیبایی طبیعت را به رخ بینندگان خود می‌کشد. این آبشار در انتهای دره‌ای پیچ در پیچ صخره‌ای قرار گرفته که عبور از آن علاوه بر زیبایی و جذابیت، ریزش آب از دو ستون (کوه) سنگی ۲۵ متری، آهنگی زیبا از نغمه طبیعت را به گوش مخاطبان می‌رساند. نسیم خنک این دره در تابستان گرما را به زانو درآورده و هوایی مطبوع ایجاد می‌کند تا گردشگران لذت بیشتری ببرند. چشمه جوشان و حوضچه‌های سنگی کوچک فراوانی در میان و اطراف دره ایجاد شده که آب گوارا و خنکی را پیشکش گردشگران می‌کند.
آبشار کهنه اوغاز
آبشار کهنه اوغاز در شرق روستای کهنه اوغاز قرار دارد که دارای آب فراوان و منظره‌های دیدنی است. این روستا در ۳۰ کیلومتری شمال شرق شیروان و بعد از روستاهای قلعه چه، هنامه، بی بهره و اوغاز تازه قرار دارد.
سرچشمه شوقان
سرچشمه شوقان چشمه زیبا و معروفی است که با وسعت چهار هکتار در شهر شوقان و در فاصله ۵/۱ کیلومتری از شمال غربی میدان امام خمینی این شهر قرار دارد. شهر شوقان در فاصله ۶۴ کیلومتری شهر بجنورد مرکز استان خراسان شمالی قرار دارد. این چشمه در مجاورت یک کوه واقع شده و آب آن از زیر چندین نقطه از شکاف‌های کوه خارج می‌شود.
آب این چشمه برای مردم شهر شوقان بسیار مهم است و به این چشمه اعتقاد دارند و به آن نذر می‌کنند. آب این چشمه برای آشامیدن و کشاورزی مورد استفاده است. آب این چشمه پس از گذر از باغات و مزارع وارد جوی‌های شهر شده و فضای سبز شهر را آبیاری می‌کند.
آب گرم ایوب پیغمبر
این آب گرم در بخش کوهستانی گرمخان دهستان گیفان، به ارتفاع ۱۳۰۰ متر و در فاصله ۸۰ کیلومتری شمال شرقی شهر بجنورد قرار دارد. آب‌های معدنی به علت داشتن املاح و خاصیت‌های درمانی، یکی از جاذبه‌های گردشگری استان به شمار می‌آید. این مکان نیز از دیرباز محلی برای استراحت و شنا و شفای بیماران بوده است.
دریاچه‌ی سد شیرین دره
دریاچه‌ی سد شیرین دره در ۶۵ کیلومتری شمال غربی شهر بجنورد و در محدوده شهرستان مانه و سملقان قرار دارد. دریاچه این سد از لحاظ قایق‌رانی، ماهیگیری، شنا و گردشگری، مکانی بسیار دیدنی و جالب توجه است.
دریاچه سد خاکی روستای عبدل آباد
عبدل‌آباد نام یکی از روستاهای شهر حصار گرمخان از توابع بجنورد است. این روستا دارای سد خاکی است که به سد خاکی عبدل‌آباد معروف است. بند یا به قول محلی‌ها، سد عبدل‌آباد، در حدود ۲ کیلومتری غرب روستای عبدل‌آباد (عبدالله آباد) قرار گرفته است. برای رفتن به این محل باید از روستای حصارگرمخان، در ۱۵ کیلومتری جاده بجنورد-مشهد حدود ۸ کیلومتر به سمت غرب بروید و بعد از حدود ۲ کیلومتر از روستای عبدل‌آباد با فاصله حدود ۱۰۰ متر در سمت چپ جاده به آن برسید. سد عبدل‌آباد در فصل‌های سرد سال مملو از آب می‌شود، این سد در فصل‌های گرم و کم آبی جهت پرورش ماهی و آب‌رسانی به زمین‌های کشاورزی، مورد استفاده قرار می‌گیرد.
سفر به استان خراسان شمالی
اگر از تهران به سمت این استان و بالاخص مرکز آن، بجنورد سفر می‌کنید، ۷۳۹ کیلومتر راه در پیش خواهید داشت. پس خود را برای یک سفر جاده‌ای طولانی مهیا کنید.
