استان خراسان رضوی پنجمین استان بزرگ کشور بوده و به خاطر وجود حرم مطهر امام رضا از ارزش ویژه‌ای برخوردار است.
خراسان رضوی یکی از استان‌های خراسان در شمال شرقی ایران است. در سال ۱۳۸۳ بنا به تصویب مجلس شورای اسلامی استان خراسان به سه استان مجزا تقسیم شد و استان خراسان رضوی با مرکزیت مشهد تشکیل یافت. شهرستان‌های مشهد، نیشابور، سبزوار، تربت حیدریه، قوچان و کاشمر از شهرستان‌های مهم استان هستند. به طور کلی خراسان رضوی شامل ۲۸ شهرستان، ۷۰ بخش و ۱۶۴ دهستان است.
اقتصاد استان وابسته به نفت است، اما در سال‌های اخیر، استان در بخش صنعت پیشرفت چشمگیری داشته است. ذخیره‌های زغال سنگ، مس، روی، آهن، منگنز، خاک نسوز، منیزیت، گل سفید، سنگ‌های ساختمان، مانند مرمریت، تراورتن، سنگ آهن و گچ، در استان وجود دارد. ذخایر بزرگ اورانیوم، رادیوم و توریم در این استان موجود است که از نظر تامین انرژی، ارزش اقتصادی بالایی دارند. همچنین درآمد این استان از راه کشاورزی، دامپروری و صنایع دستی نیز تامین می‌شود.
وجه تسمیه
کلمه «خراسان» از دو قسمت «خور» به معنای خورشید و «آسان» به معنی آمدن تشکیل شده است: یعنی جایی که خورشید از آن بر می‌آید. پسوند رضوی آن هم به وجود بارگاه مقدس حضرت رضا در این استان برمی‌گردد.
تاریخچه
سلسله‌ها و دولت‌های بسیاری در طول تاریخ در قلمرو این استان به وجود آمده و از بین رفته‌اند. از نظر جغرافی‌دانان باستان ایران به ۸ بخش قسمت می‌شود که در میان این تقسیم‌بندی خراسان بزرگ شکوفاترین و بزرگ‌ترین قلمرو محسوب می‌شده است.
خراسان در دوران فتوحات مسلمانان در ایران چهار بخش بوده و هر بخش به اسم شهر بزرگ خود یعنی نیشابور، مرو، هرات و بلخ نامیده شدند. تعدادی ادوات و دست‌افزارهای سنگی با قدمت تخمینی ۸۰۰ هزار سال قبل، متعلق به دوران پارینه سنگی قدیم، از قدیمی‌ترین آثار حیات انسانی در ایران بوده که در بستر رودخانه کشف رود مشهد به چشم می‌خورد.
ورود اقوام آریایی در آغاز هزاره اول قبل از میلاد به فلات ایران، زمینه‌ساز مهم‌ترین مقطع تاریخ خراسان در سرآغاز دوران تاریخی ایران است. آریایی‌های تازه وارد به وسیله خراسان به طرف مرکز ایران رهسپار شده و بسیاری آز آنان در خراسان و سیستان ساکن شدند. شاید به همین علت در دو کتاب اوستا و شاهنامه فردوسی به رخ دادن عمده حوادث آغاز تاریخ ایرانیان در مشرق ایران و در واقع در خراسان بزرگ اشاره شده است.
استان خراسان رضوی زیرمجموعه کوچکی از خراسان تاریخی است. منطقه‌ای است که در گذشته دارای نواحی بسیار گسترده و قلمرویی یکپارچه بوده است. اما امروزه سه استان خراسان رضوی، شمالی و جنوبی و قسمت‌هایی از استان‌های دیگر در ایران، بخشی از این خراسان بزرگ بوده و بخش‌های بزرگ‌تری از آن در کشور افغانستان و جمهوری‌های شمال و شمال شرق ایران واقع شده است. قسمتی از تمدن بشری در خراسان بزرگ به وجود آمده و در دوران‌های کهن و پیش از اسلام و در دوران تمدن اسلامی دارای مردمان باهوش و تلاش‌گر بوده که مهم‌ترین نقش را در پیدایش و گسترش دانش و فرهنگ و پدیدآوردن عناصر تمدنی داشتند.
جغرافیا و اقلیم
خراسان رضوی در شمال شرقی ایران بین ۵۶ درجه و ۱۹ دقیقه تا ۶۱ درجه و ۱۶ دقیقه طول شرقی و ۳۳ درجه و ۵۲ دقیقه تا ۳۷ درجه و ۴۲ دقیقه عرض جغرافیایی شمالی واقع شده است. همسایگان این استان از شمال کشور ترکمنستان، از شرق افغانستان، از غرب و شمال غربی استان‌های خراسان شمالی، سمنان و یزد و از جنوب و جنوب غربی استان‌های خراسان جنوبی و یزد هستند.
این استان با مساحت ۱۱۸٬۸۵۴ کیلومتر مربع ۷٪ کل مساحت ایران را شامل می‌شود. مناطق کوهستانی ۴۹٫۲٪ سطح استان و دشت‌ها ۵۰٫۸٪ آن را دربر می‌گیرد.. این استان از چهار حوزه آبریز اترک، قره‌قوم، کویر مرکزی و شرق ایران تشکیل یافته است.
قله بینالود با ارتفاع ۳۶۱۵ متر به عنوان بلندترین نقطه استان و دشت سرخس با ارتفاع ۲۹۹ متر پست‌ترین نقطه استان است.
خراسان رضوی در ناحیه معتدل شمالی قرار گرفته و از آب و هوای متغیری برخوردار است. به طور کلی این استان از شمال به طرف جنوب با افزایش دما و کاهش میزان بارش سالیانه مواجه است.
مناطق قوچان و نواحی جنوبی بینالود، ارتفاعات کپه داغ-هزار مسجد و قسمتی از شهرستان مشهد از آب و هوای سرد کوهستانی برخوردار هستند. نواحی کوه پایه‌ای استان دارای آب و هوای نیمه بیابانی ملایم (کوه پایه‌ای) است. آب و هوای گرم و خشک نیز در برخی شهرستان‌های جنوبی استان حاکم است.
مردم‌شناسی
در این استان مردمانی با تابعیت افغانستان، تابعیت عراق و از توابع دیگر کشورها زندگی می‌کنند. براین اساس ۳٫۶ درصد ساکنان استان را اقوام غیر ایرانی تشکیل می‌دهد. مردم این استان به زبان‌های فارسی، عربی، ترکی، ترکمنی، کردی و کرمانجی صحبت می‌کنند.
در شهرهای قوچان، درگز، نیشابور و کلات علاوه بر فارسی زبانان، کردهای خراسان و ترک‌های خراسان با مذهب شیعه و سنی ساکن بوده و به زبان‌های ترکی خراسانی و کردی کرمانجی سخن می‌گویند.
در شهرهای سرخس، تربت جام و مشهد سیستانی‌ها و بلوچ‌های مسلمان زندگی می‌کنند. عرب‌ها در جنوب خراسان رضوی و در شمالی‌ترین قسمت استان نیز ترکمن‌ها سکونت دارند.
به طور کلی عواملی مثل جنسیت، شرایط جغرافیایی، سن، موقعیت اجتماعی، شرایط تاریخی و اعتقادات و آداب و رسوم، در فرم پوشاک تأثیر می‌گذارد. درخراسانی طوایف مختلفی وجود دارد که به همین خاطر پوشاک خراسانی‌ها از تنوع برخوردار است، به طور کلی پوشاک این منطقه را میتوان به بخش‌های زیر تقسیم کرد:
- پوشاک کردهای ساکن خراسان
- پوشاک نواحی مرزی مثل تربت جام، تایباد، باخرز و خواف
- پوشاک مهاجرین ساکن در استان، مانند ترکمن‌ها، بلوچ‌ها و عرب‌ها
- پوشاک ساکنین مناطق کویری و جنوبی استان، مثل شهرهای نیشابور، تربت حیدریه، سبزوار، کاشمر، گناباد و قاین
عمامه یا دستار کمترین پوشش برای یک مرد خراسانی است. در بین مردان خراسانی عمامه یک سربند رایج است که به شکل محدود و در رنگ‌های مختلف بر سر گذاشته می‌شود. نیمه مسن‌ها از عمامه سیاه دم‌دار، افراد حج رفته از عمامه زرد رنگ، افراد کربلا رفته از دستار شیر و شکری یا قهوه‌ای استفاده می‌کنند. بقیه مردم هم از دستار سپید و کرکی استفاده می‌کنند.
زنان کرد شمال خراسان بر روی لباس‌ها و سر و گردن و دست‌های خود از تزیینات زیادی استفاده می‌کنند که میتوان به خرمهره‌ها بر روی سربند و یا لبه‌های جیب، آویزهای نقره و طلا بر بناگوش، پیشانی بندهای مختلف، دستبندهای متنوع از انواع عقیق و کهربا و نقره سیــنه ریزهای گوناگون و قاب‌های دعا و سکه‌های فراوان بر روی جلیقه‌های رنگی اشاره کرد. پوشاک بانوان این ناحیه از هشت قسمت کومخ، جوراب، شلیته، پیراهن، جلیقه، روسری، چادر و سربند تشکیل می‌شود.
مردان شمال خراسان نیز دارای پوشاک کمی متفاوت از سه ناحیه کردنشین کردستان، کرمانشاه و آذربایجان غربی دارند.
سوغات و صنایع دستی
زعفران، زرشک، قالی‌بافی، فیروزه تراشی و پوستین دوزی از مهم‌ترین سوغات و صنایع دستی خراسان رضوی است.
دیدنی‌ها
حرم امام رضا در مشهد، مقبره فردوسی در مشهد، مجموعه کوهسنگی مشهد، بازار رضای مشهد، مسجد گوهرشاد مشهد، آرامگاه حاج ملا هادی سبزواری در سبزوار، قنات قصبه در گناباد، مقبره خیام در نیشابور، مقبره عطار در نیشابور، مقبره کمال‌الملک در نیشابور، شهر ییلاقی طرقبه، شهر ییلاقی شاندیز از دیدنی‌های معروف این استان هستند.
