استان چهارمحال و بختیاری از آن جایی که مرتفع‌ترین استان ایران است و آب‌و‌هوای گوهستانی دارد از نظر پوشش گیاهی و به دنبال آن داروهای گیاهی بسیار غنی است. در ادامه‌ی مقالات معرفی داروهای گیاهی استان‌های مختلف، این بار به سراغ استان چهار محال و بختیاری رفته‌ایم. 

استان چهارمحال و بختیاری، استانی کوهستانی در فلات مرکزی ایران است که در بخش مرکزی رشته‌کوه زاگرس قرار گرفته است. این استان از شمال و شمال شرقی با استان اصفهان، از شمال غربی با استان لرستان، از غرب با استان خوزستان و از جنوب با استان کهگیلویه و بویراحمد همسایه است. استان چهارمحال و بختیاری، مرتفع‌ترین استان ایران است و ۱۶ قله با ارتفاع بیش از ۳۵۰۰ متر دارد و با میانگین ارتفاع بیش از ۲۱۰۰ متر به «بام ایران» مشهور است.

شهرکرد مرکز این استان با میانگین ارتفاع بیش از ۲۰۰۰ متر، مرتفع‌ترین مرکز استان در کشور است. بلندی‌های این استان از شمال غرب به سمت جنوب شرق در امتداد هستند و به دشت‌های وسیعی ختم می‌شوند. استان چهارمحال و بختیاری از استان‌های پربارش کشور است و در حالی که یک درصد از مساحت ایران را به خود اختصاص داده است، ده درصد از منابع آب کشور را در اختیار دارد. بارندگی در کوهستان‌های این استان، منشأ معروف‌ترین رودخانه‌های دائمی جنوب غربی و مرکزی ایران یعنی کارون و زاینده‌رود است. این کوهستان‌ها که چشمه‌های طبیعی فراوانی را در خود جای داده‌اند، شامل قسمتی از جنگل‌های زاگرس نیز می‌شوند که پوشش عمده‌ی آنها بلوط است.

 ویژگی‌های طبیعی و اقلیمی این استان، مانند نوع خاک، بارش‌ قابل توجه، دمای هوا و مکان جغرافیایی ارتفاعات، شرایطی را پدید آورده‌اند که این استان به عنوان یکی از مهم‌ترین رویش‌گاه‌های گیاهان دارویی در کشور شناخته می‌شود.

در ادامه‌ی مقاله، تعدادی از این گیاهان دارویی را معرفی می‌کنیم.

زرین‌گیاه

این گیاه که با نام‌های «آهوان»، «زرابی» و «زرنگیا» نیز شناخته می‌شود، بومی مناطق مرتفع و سردسیر است و معمولا در ارتفاعات سنگلاخی رشد می‌کند. ارتفاع ساقه‌های نیمه‌چوبی و پرتعداد آن بین ۱۰ تا ۲۰ سانتی‌متر است. برگ‌های بیضی‌شکل و کنگره‌دار آن با دمبرگ به ساقه متصل شده‌اند و گل‌های سفید یا سفید مایل به زرد دارند.

قسمت قابل استفاده‌ی این گیاه، برگ‌های آن است که علاوه بر خواص دارویی از خشک‌شده‌ی آن به عنوان ادویه در غذاهای گوشتی و همچنین معطر کردن دوغ استفاده می‌شود. این برگ‌ها که طبیعت گرم دارند، حافظه و سیستم ایمنی بدن را تقویت می‌کنند و چربی خون را کاهش می‌دهند، تسکین‌دهنده و آرامبخش هستند، سرگیجه و دردهای روماتیسمی را درمان می‌کنند و خاصیت ضدسرطانی دارند. مصرف عرق زرین‌گیاه به شکل شربت بعد از وعده‌های غذایی برای افراد مبتلا به بیماری ام ‌اس بسیار مفید است.

سداب

گیاهی است با بوی نامطبوع که ارتفاعش در حدود یک متر است و ساقه‌های چوبی متعدد دارد. برگ‌های این گیاه که به رنگ سبز کدر هستند، از برگچه‌های ضخیم و بیضی‌شکل تشکیل شده‌اند. گل سداب زردرنگ و میوه‌ی کروی آن پنج قسمتی و پر از دانه‌های قهوه‌ای است. برگ‌های این گیاه قسمت قابل استفاده‌ی آن هستند که در گذشته طبیبان برای درمان طاعون و مردم برای دفع چشم زخم، رفع حسادت، شکستن طلسم و جادو و... از آن استفاده می‌کردند.

برگ‌های سداب طبیعت گرم و خشک دارند و در طب سنتی خواص فراوانی برای آنها ذکر شده است. برگ سداب ضدنفخ و بادشکن است، کرم‌ها و انگل‌های دستگاه گوارش را دفع می‌کند و خونریزی‌ها را بند می‌آورد، فشار خون را کاهش می‌دهد، عملکرد قلب را تنظیم می‌کند و در درمان تپش قلب مفید است. مصرف این برگ‌های پرخاصیت که ضد التهاب، ضد اسپاسم و ضد حساسیت هستند، خطر ابتلا به واریس را کاهش می‌دهد. تحقیقات جدید پزشکی، تاثیر اعجاب‌انگیز گیاه سداب در درمان تومورهای مغزی و انواع سرطان را ثابت کرده است. این گیاه بدون آسیب رساندن به سلول‌های سالم، سلول‌های بدخیم را از بین می‌برد. استعمال خارجی سداب در درمان زخم‌های سطحی کاربرد دارد.

بیلهر

این گیاه که با نام «کندل کوهی» نیز شناخته می‌شود، گیاهی است از خانواده‌ی چتریان که بومی ارتفاعات بالای ۲۵۰۰ متر است. بیلهر برگ‌های مرکب سه برگچه‌ای دارد و دمبرگ‌های آن دارای غلاف پوشاننده‌ی ساقه هستند. گل‌آذین کروی و ساده‌ی این گیاه، مجموعه‌ای از گل‌های سفید یا زرد است که دمگل‌های کوتاهی دارد.

از این گیاه در مناطق نزدیک به رویش‌گاهش به عنوان سبزی خوراکی استفاده می‌کنند. برگ‌ها و ساقه‌های جوان آن به شکل پخته مصرف غذایی دارند و از خام آنها در تهیه‌ی ترشی استفاده می‌شود. در برخی مناطق، بخارپز شده‌ی این سبزی را با ماست مخلوط کرده و به عنوان چاشنی همراه غذا مصرف می‌کنند. این سبزی کوهی، علاوه بر کاهش فشار خون، میزان کلسترول و تری‌گلیسیرید خون را نیز کاهش می‌دهد. خواص آنتی‌اکسیدانی دارد و از کبد در برابر بیماری‌ها محافظت می‌کند.

کاردین

گیاهی از خانواده‌ی گل شیپوریان است که با نام «علف خرس» نیز شناخته می‌شود. برگ‌های پهن، نوک‌تیز و براق این گیاه، دمبرگ‌هایی بلند و رگبرگ‌هایی مشخص دارند و قبل از رویش گل از بین می‌روند. گل کاردین که به رنگ ارغوانی تیره است در ماه سوم بهار می‌شکفد. قسمت قابل استفاده‌ی گیاه کاردین، برگ‌های تندمزه‌ی آن هستند که به صورت پخته در تهیه‌ی نوعی آش استفاده می‌شوند. این آش که در مناطق رویش کاردین جزو غذاهای بسیار مرسوم است، به روش‌های مختلفی تهیه می‌شود. البته باید توجه داشت که این برگ‌ها به صورت خام قابل استفاده نیستند و خوردن خام آنها باعث زخم شدن زبان می‌شود.

 برگ کاردین طبع گرم دارد، ضدعفونی‌کننده است و آش آن از غذاهای مناسب برای افراد سرماخورده به شمار می‌رود. این برگ‌ها بادشکن هستند، دل‌درد و سردرد را تسکین می‌دهند و با تصفیه‌ی خون نقش مهمی در پیشگیری از بیماری‌های قلبی عروقی دارند، عوارض دیابت را درمان می‌کنند و خطر ابتلا به دیابت را کاهش می‌دهند.

جاشیر

گیاهی از خانواده‌ی چتریان است که در ارتفاعات رشد می‌کند. ارتفاع ساقه‌های استوانه‌ای آن که پوشیده از تارهای پنبه‌ای سفید هستند و به گل‌های زردرنگ ختم می‌شوند به یک متر هم می‌رسند. برگ‌های این گیاه که بسیار شبیه به برگ شوید هستند، به عنوان سبزی خوراکی مصرف می‌شوند. از تازه‌ی آنها در تهیه‌ی سالاد و ترشی و پخت غذا استفاده می‌کنند و خشک شده‌ی آنها ادویه‌ای مناسب برای ماست و دوغ است. همچنین اسانس این برگ‌ها به دلیل داشتن ترکیبات ضدمیکروبی در صنایع دارویی و بهداشتی کاربرد دارد. از گیاه جاشیر صمغی گرفته می‌شود که در مقابل هوا سفت می‌شود و قرمز تیره است. این صمغ که طعم و بوی مطبوعی ندارد به جوشیر معروف است و طبیعت گرم و خشک دارد.

خواص دارویی جاشیر مربوط به برگ و صمغ آن است. هر دو خواص یکسانی دارند ولی مصرف صمغ آن تاثیر بیشتر و بهتری دارد. جوشیر ادرارآور است، انسداد مجاری ادراری را رفع می‌کند و برای بیماران کلیوی بسیار مفید است، سنگ کلیه و مثانه را خرد می‌کند، تقطیرالبول را درمان می‌کند، ورم طحال را از بین می‌برد و دفع‌کننده‌ی سموم از بدن است. این صمغ دارویی، سیستم عصبی را تقویت می‌کند و در درمان بیماری‌های اعصاب مانند فلج، صرع و رعشه و مداوای سیاتیک مفید است. این صمغ به عنوان مسکن نیز استفاده می‌شود.

شاه‌تره

این گیاه ساقه‌های کوتاهی دارد و برگ‌هایش که از برگچه‌هایی با بریدگی‌های نازک و باریک تشکیل شده‌اند، با دمبرگ نسبتا بلندی به ساقه متصل می‌شوند. رنگ گل‌های خوشه‌ای این گیاه که در امتداد ساقه‌ی گل‌دهنده قرار دارند، سفید، صورتی یا بنفش است. این گیاه، میوه‌های کروی و کوچکی دارد. برگ‌های تلخ و سرشاخه‌های گل‌دار شاه تره خواص دارویی دارند و طبیعتشان سرد و خشک است.

در طب سنتی شاه‌تره به عنوان درمان‌کننده‌ی بیماری‌های پوستی مشهور است و عرق آن برای مداوای انواع جوش و دمل توصیه می‌شود. شاه‌تره تب‌بر است، خونریزی را بند می‌آورد، خون را تصفیه می‌کند، ضدعفونی کننده‌ای قوی است که سموم را از بدن دفع می‌کند و برای درمان یبوست مناسب است. مصرف این گیاه دارویی نقش مهمی در سلامت کبد دارد. شاه‌تره علاوه بر تقویت کبد در بهبود اختلالات کبدی نیز بسیار مفید است.

کاجیره

از گیاهان بومی ایران است که با نام گلرنگ نیز شناخته می‌شود و ارتفاع آن بیش از نیم متر است. برگ‌هایی پهن و دندانه‌دار دارد که به خارهای ظریف ختم می‌شود. این برگ‌ها رگبرگ‌هایی درشت و برجسته دارند که در قسمت زیرین برگ‌ها کاملا نمایان هستند. گل‌های منفرد این گیاه که به رنگ زرد مایل به قرمز هستند در انتهای ساقه‌ها قرار گرفته‌اند و میوه‌ی آن که کروی است، دانه‌های سفیدرنگی را در خود جای داده است. گل‌های کاجیره حاوی ماده‌ای رنگی هستند که رنگ قرمز زیبایی را به وجود می‌آورند. این گل‌ها علاوه بر کاربردشان در رنگرزی برای رنگین کردن کلوچه‌های محلی و در برخی مناطق به جای زعفران برای رنگین کردن برنج استفاده می‌شوند.

گل کاجیره طبع گرم و خشک دارد، اعصاب را تقویت می‌کند و تسکین‌دهنده و آرامبخش است، التهابات را درمان می‌کند و ضدیبوست است. دانه‌های سفیدرنگ کاجیره سرشار از ویتامین E، پروتئین و اسیدهای چرب غیراشباع هستند و از آنها روغن خوراکی پرخاصیتی گرفته می‌شود. مصرف این روغن علاوه بر کاهش کلسترول مضر خون، خطر ابتلا به تصلب شرایین را به میزان زیادی کاهش می‌دهد. روغن کاجیره در میان انواع روغن‌های خوراکی برای کسانی که مشکلات قلبی عروقی دارند، بهترین گزینه است. استعمال خارجی این روغن، درد آرتروز و روماتیسم را تسکین می‌دهد.

بابونه‌ی کبیر

این نوع بابونه که به «بابونه‌ی گاوچشم» مشهور است، مانند انواع دیگر بابونه‌ها از خانواده‌ی گل‌ستاره‌ای‌ها است. این گیاه که در ارتفاعات رشد می‌کند ساقه‌هایی راست با ارتفاعی بیش از نیم متر و برگ‌هایی لوب‌دار با بریدگی‌هایی کم‌عمق دارد. گل‌های منفرد این گیاه، گلبرگ‌های شعاعی سفیدرنگ دارند و قسمت میانی برجسته و مخروطی‌شکل آنها مجموعه‌ای از گل‌های لوله‌ای ریز و زردرنگ است. خواص دارویی بابونه‌ی کبیر در همین گل‌های زیبا نهفته‌ است.

 در سراسر دنیا داروهای تولید شده از این گل‌ها، رایج‌ترین داروهای عرضه شده برای درمان میگرن هستند. گل بابونه‌ی کبیر علاوه بر تسکین سردردهای میگرنی نقش زیادی در کاهش تعداد دفعات حمله‌های میگرنی دارد. چای این گل‌ها، نوشیدنی بسیار مناسبی برای دستگاه گوارش است. بابونه‌ی کبیر با افزایش تعداد گلبول‌های سفید خون، سیستم ایمنی بدن را تقویت می‌کند، آرام‌بخش و ضدالتهاب است، تب را فرو می‌نشاند، اختلالات قاعدگی را برطرف می‌کند و در درمان آرتروز و روماتیسم مفید است.

شیرین‌بیان

نام دیگر این گیاه «مهک» است و ساقه‌هایی با ارتفاع بیش از یک متر دارد. برگ‌های این گیاه از برگچه‌های بیضی‌شکل و نوک‌تیز تشکیل شده است. این برگچه‌ها به صورت ۴ تا ۷ زوج متقابل و یک برگچه‌ی انتهایی به محور اصلی برگ متصل شده‌اند. گل‌های این گیاه که به صورت مجتمع در انتهای ساقه‌های گل‌دهنده قرار گرفته‌اند در رنگ‌های ارغوانی، بنفش، آبی روشن و زرد دیده می‌شوند و میوه‌اش نیامی حاوی ۳ تا ۶ دانه‌ی لوبیاشکل و قهوهای‌رنگ است.

 ریشه‌ی شیرین‌بیان که مصرف دارویی دارد، پوستی قهوه‌ای یا سیاه رنگ و مغزی زرد دارد. عصاره‌ی این ریشه بسیار شیرین است و به عنوان شیرین‌کننده در صنایع غذایی کاربرد دارد. ریشه‌ی شیرین‌بیان خلط‌‌ آور و ضدسرفه است، سینه را نرم می‌کند و در درمان برونشیت مفید است، از پوسیدگی دندان جلوگیری می‌کند، باعث بهبود زخم‌های گوارشی می‌شود و سرطان معده را درمان می‌کند. این ریشه‌ی دارویی اسپاسم عضلانی را برطرف می‌کند، ورم مفاصل را درمان می‌کند و در مداوای روماتیسم مؤثر است.

بادیان

گیاهی است از خانواده‌ی چتریان که نام مشهور آن «رازیانه» است. ساقه‌های راست و استوانه‌ای شکل به رنگ سبز روشن دارد که ارتفاعشان تا ۲ متر هم می‌رسد. برگ‌های نازک و نخی، مانند برگ شوید دارد که با دمبرگ‌های بلند به ساقه متصل شده‌اند و دمبرگ‌هایش در محل اتصال به ساقه، حالت غلافی پیدا می‌کنند. گل‌های این گیاه، خوشه‌ای و زرد هستند و در انتهای ساقه‌ها قرار گرفته‌اند. میوه‌ی دوکی‌شکل این گیاه از نوع شیزوکارپ است، دو انتهای باریک دارد و به رنگ سبز یا قهوه‌ای است. برگ‌های معطر بادیان به عنوان ادویه استفاده می‌شوند و میوه‌اش نیز عطر مطبوعی دارد.

تمامی قسمت‌های بادیان خواص دارویی دارند؛ سرشاخه‌های گل‌دار، برگ‌ها و میوه. طبع بادیان گرم و خشک است و مصرف برگ‌های آن همراه غذا به هضم آن کمک می‌کند. بادیان ضدنفخ و آرام‌بخش است و علائم بیماری روده‌ی تحریک‌پذیر را درمان می‌کند. این گیاه التهابات مجاری تنفسی را کاهش می‌دهد، شیردهی را افزایش می‌دهد و اختلالات قاعدگی را درمان می‌کند.