بندر تاریخی دیر، نگین بنادر صیادی ایران است. این بندر زیستگاه لاک‌پشت‌های پوزه عقابی، پرندگان زیبا و گنبدهای نمکی است.
بندر دَیِر در استان بوشهر بزرگ‌ترین بندر صیادی ایران است که از دیرباز به‌عنوان یکی از بنادر تجاری و مهم ایران محسوب می‌شود. این بندر با دارا بودن جاذبه‌های تاریخی از دوره‌های مختلف، مکان‌های طبیعی و حیات‌وحش متنوع، یکی از شهرهای دیدنی جنوب ایران است.
بندر دَیّر
بندر تاریخی دیر که در متون تاریخی مختلف مانند فارسنامه‌ی ناصری و ابن بلخی با نام‌هایی چون بتانه، بردستان و نجیرم شناخته می‌شود، بزرگ‌ترین بندر صیادی ایران به شمار می‌رود. بر اساس مطالعات باستان‌شناختی، آثار و شواهدی از دوران ساسانیان را می‌توان در تل سوز مشاهده کرد. حمدالله مستوفی، جغرافی‌دان قرن هشت هجری قمری، در کتاب خود نزهه‌القلوب، از محصولات کشاورزی و دیرهای موجود در این بندر سخن گفته و بیان می‌کند: «ماندستان بیابانی است سی فرسنگ بر ساحل دریا و در آنجا دیرهاست و هیچ آب روان و کاریز ندارد و حاصلش جز غله و پنبه دیمی ندارد.»
این بندر تجاری، مرکز شهرستانی به همین نام است و در ۲۰۰ کیلومتری بوشهر قرار دارد. سواحل گرم و آفتابی، لنج‌سواری، جزایر زیبایی همچون نخیلو، گنبدهای نمکی و آثار تاریخی مانند مسجدجامع بردستان، از جاهای دیدنی بندر دیر به شمار می‌روند. ماهی‌های حلوا سفید، شیر، قباد و شوریده از صادارت این بندر است که از اسکله‌های تجاری آن صادر می‌شود.
مسجدجامع بردستان
مسجدجامع بردستان از قدیمی‌ترین بناهای اسلامی بوشهر در شهرستان دیر قرار دارد. بنا بر روایات، ساخت این مسجد را به عمربن عبدالعزیز و قرون اولیه اسلامی نسبت می‌دهند. کتیبه‌ی به دست آمده از این مسجد نشان می‌دهد که در قرن هشت هجری و در سال ۸۵۲ و سپس در سال ۱۲۷۳ هجری قمری توسط حیدرخان دشتی، این بنا تعمیر شده است. در نزدیکی این مسجد، قبرستانی وجود دارد که بر اساس تاریخ سنگ قبرها مربوط به قرن چهار و پنج هجری است.
مسجد بردستان فاقد صحن و حیاط مرکزی است که در معماری نواحی جنوبی ایران چنین ویژگی‌ای دیده می‌شود. این مسجد دارای یک عمارت مستطیل شکل با یک مدخل کوچک و شبستان وسیع است. شبستان برای روشنایی و هواگیری، فضاهای درگاه مانندی دارد که از داخل و خارج با گچ‌بری‌های زیبایی تزیین شده است. بر فراز شبستان، بادگیری به سبک معمول مناطق جنوب ایران ساخته شده است که موجب خنکی و تلطیف هوای درون شبستان در فصل تابستان می‌شود. این مسجد در سال ۱۳۷۷ خورشیدی با شماره‌ی ۲۰۶۰ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.
قلعه بردستان
از دیرباز قلعه‌ها و دژها مکانی برای حفظ امنیت و دفاع در برابر تهاجمات بوده است که به همراه برج‌های دیده‌بانی، دیوارهای دفاعی و خندق‌ها، آرامش را برای ساکنان خود ایجاد می‌کردند. قلعه‌ی دوران اسلامی بردستان نیز که نمونه‌ی پاسخ‌گویی به نیاز انسان برای امنیت و دفاع است، در بردستان، در پنج کیلومتری شرق بندر دیر قرار دارد. در ساخت این قلعه‌ی سنگی شیوه‌ی معماری دوران ساسانی در تاق‌سازی، گوشواره‌ها و برج‌سازی به‌کارگرفته شده است. این بنا شامل یک برج سه طبقه با تعدادی اتاق‌های تودرتو است که در گذشته شامل برج‌ها، شاه‌نشین، دیوارها و حیاط‌ها بوده است. قدمت این بنا به‌طور دقیق مشخص نیست؛ اما بر اساس شواهد، این بنا در دوران قاجار کاربری داشته و مرمت شده است. این بنا اخیرا نیز مورد مرمت قرار گرفته است.
مُند؛ زیستگاه حیات
در سال ۱۳۵۳ خورشیدی سازمان محیط‌زیست کشور، جهت نگهداری گونه‌های نادر و در خطر انقراض حیوانات و مناطق طبیعی چهار منطقه‌ی: حفاظت شده، پارک ملی، اثر طبیعی، ذخیره‌گاه حیات‌وحش را ایجاد کرد. منطقه‌ی حفاظت‌‌شده‌ی مند با دو اکوسیستم آبی و خشکی در بخش بردخون از توابع شهرستان دیر در ۱۸۰ کیلومتری جنوب شرقی بندر بوشهر قرار دارد. قسمت‌های جنوبی مند در حاشیه رودخانه، پوشش گیاهی متنوع‌تری نسبت به نواحی مرکزی و شرقی آن دارد و دارای دو فصل زمستان نسبتا خشک و تابستانی گرم است. چهار جزیره‌ی خان، تهمادون، نخیلو و ام‌الکرم به زیبایی منطقه‌ی مند افزود‌ه است.
یکی از زیبایی‌های این منطقه، وجود پرندگان بسیار باارزش و زیبای درنا است که از اواخر فصل پاییز تا اوایل فروردین در این منطقه هستند. زیباترین صحنه‌های حیات‌وحش مند مربوط به ده‌ها هزار پرستوی کاکلی کوچک و بزرگ دریایی است که در جزایر مند روی شن‌های داغ تخم‌گذاری می‌کنند. این منطقه نقش مهمی در حفظ و نگهداری انواع پرندگان، حیوانات و آبزیان دارد.
جزیره‌ی نخیلو؛ بهشت پرندگان و پوزه عقابی‌ها
جزیره نخیلو مهم‌ترین منطقه زادآوری پرندگان مهاجر در خاورمیانه است
جزیره‌ی غیرمسکونی و تحت حفاظت نخیلو یکی از جزایر چهارگانه منطقه‌ی مند است. این جزیره‌ی دریایی، زیستگاه پرندگان مختلف است و مهم‌ترین منطقه زادآوری پرندگان مهاجر در خاورمیانه و زیستگاه گونه‌ی نادری از لاک‌پشت‌ها به نام لاک‌پشت پوزه عقابی محسوب می‌شود.
لاک‌پشت پوزه عقابی که از خزندگان در خطر انقراض جهانی است، در آب‌های گرم خلیج فارس و دریای عمان زندگی می‌کند. زیستگاه این لاک‌پشت، آب‌های کم عمق با بستر مرجانی و اسفنج دریایی است. این خزنده از اسفند تا اواخر اردیبهشت ماه، در سواحل ماسه‌ای تخم‌گذاری می‌کند و از اوایل خرداد تا اواسط تیرماه، بچه‌های آن سر از تخم بیرون می‌آورند. این نوع لاک‌پشت علاوه بر جزیره نخیلو، در جزایر لارک، قشم و هنگام نیز مشاهده می‌شود.
گنبد نمکی جاشک
گنبدهای نمکی، سازندهای گچی و نمکی و بیرون‌زدگی نمک‌ها در درون لایه‌های آهکی هستند. فرسایش این گنبدها بر اثر بارش‌های رگباری، پدیده‌های متنوع و رنگارنگی از توده‌های فرسایش یافته‌ی نمکی تشکیل داده که در نوع خود بی‌نظیر هستند. این پدیده‌های زیبا را می‌توان در نواحی‌ای از ایران مرکزی و زاگرس جنوبی، در استان‌های بوشهر، هرمزگان و جنوب استان فارس به فراوانی مشاهده کرد که تعداد آن‌ها به حدود ۱۴۴ گنبد می‌رسد. در برخی از سطوح به دلیل بالا بودن غلظت نمک، تمام سطح زمین سفید پوش شده است و رسوبات نمکی انباشته شده روی هم، یخچال‌های نمکی را به وجود آورده است که فقط در جنوب ایران و کشور عمان دیده می‌شود. این گنبدها به صورت اشکال زیبا و متنوع از جذاب‌ترین مکان‌های دیدنی به شمار می‌روند که می‌توان به آبشارهای نمکی، چشمه‌های نمکی، تخت دیو یا دودکش جن، دره گل‌کلم، نمک شارها و نمک شان‌ها است.
گنبد نمکی جاشک از زیباترین گنبدهای نمکی ایران است
گنبد نمکی جاشک به‌عنوان یک اثر طبیعی ملی یکی از بزرگ‌ترین، فعال‌ترین و زیباترین گنبدهای نمکی ایران است که از مهم‌ترین خصوصیت بارز و متفاوت کوه نمکی جاشک می‌توان به نوع نمک‌های این کوه نمکی، گنبدها و غارهای منحصربه‌فرد، آبشارها و بلورها اشاره کرد.
این گنبد نمکی در نزدیکی روستاهای جاشک و گنخک و در فاصله‌ی ۵۵ کیلومتری شهرستان دیر قرار دارد. برای رسیدن به این منطقه از فاصله‌ی سه کیلومتری بعد از روستای گنخک جاده خاکی را به سمت گنبد پیش بروید تا به گنبد جاشک برسید.
سکوت بندر
گالری عکس‌های بندر دیر - عکاس: علی حاج زوار
یادش به خیر، چقدر ساکت و آرام بود و خموش، اگرچه لنجی که فقط صیادی است، و یکی – دو قایق شب ریچی، و بی‌تابی که پر از اعجاز است، با جاشوانی مهربان و صبور، و دیگر هیچ، به چه آسانی، همه‌چیز، مهربانی، ماهی‌گیری، دل زدن به دل امواج شبانگاهی...
