غار يخگان در ۷۷ کیلومتری شهر خلخال در ضلع غربی رشته کوه ماسوله داغ (تالش) و در ارتفاع حدود ۲۴۰۰ متری از سطح دريا در دامنه غربی كوهی به نام يخگان داغی (بوزخانه داغی) واقع شده است. مساحت این غار ۱۱۰۰ هکتار می‌باشد و دارای دو دهانه است که با اختلاف ارتفاع حدود ۲۵ كيلومتر از یکدیگر قرار دارند. قطر دهانه ورودی اصلی این غار در حدود نیم متر است که به وسیله راهرویی تنگ و باریک به طول ۱۰ متر، به تالار وسیعی منتهی می‌شود. حوضچه آبی به عمق ۲۰ سانتیمتر و در ارتفاع ۱/۵ متری در كف غار تشكيل شده است. آب حوضچه از جمع شدن قطرات آب ناشی از تقطير در اثر برخورد بخار آب با ديواره سرد تأمين می‌شود. از پدیده‌های جالب توجه غار یخگان ، استالاکتیت‌های سقف غار می‌باشند.
در واقع وجه تسمیه این غار به علت وجود خاصیت یخچالی در بخشی از غار است. در مواقعی که هوای بیرون غار گرم است، انجماد صورت می‌گیرد و با سرد شدن هوای خارج، نه تنها یخ تشکیل نمی‌شود بلکه یخهای موجود نیز به تدریج ذوب می‌شوند بنابراین می‌توان گفت غار یخگان خلخال اعجاز معکوس طبیعت محسوب می‌شود.
اثر طبیعی و ملی غار یخکان با مساحتی بالغ بر۱۲۱۷ هکتار در سال۱۳۸۱ طی مصوبه شماره ۲۲۵ مورخ ۲۱/۳/۸۱ شورایعالی محیط زیست به مجموعه مناطق تحت مدیریت سازمان پیوست.
به سبب وجود یک چشمه آب بسیار گوارا در پایین دست از ورودی غار چنین استنباط می شود که به علل مختلف مانند زلزله سقف غار ریزش نموده و جدا شدن سنگ های عظیم از سقف تشکیل غار جدیدی را داده است که باید ایمن سازی گردد و برای غار اصلی تحقیق و مطالعه تا کشف شود.
هوای داخل غار سرد و به شدت مرطوب و نمناک است. حوضچه داخل غار نیز دارای آب بسیار گوارا و فوق العاده سرد است، آب آن از جمع شدن قطرات آب ناشی از تقطیر در اثر برخورد بخار آب با دیواره سرد تأمین می شود. از خصوصیات ویژه تالار اصلی غار جریان مداوم هوای مرطوب و تشکیل بلورهای یخ به صورت قندیل و ورقه های نازک در قسمت هایی از سطوح دیوارها و سقف است و به لحاظ خاصیت یخچالی آن است که به نام یخکان یا معدن یخ نامیده می شود. جالب اینکه در مواقعی که هوای بیرون گرم است انجماد صورت می گیرد و با سرد شدن هوای خارج علاوه بر اینکه یخ تشکیل نمی شود بلکه یخهای موجود نیز شروع به ذوب شدن می کنند.
غار یخگان در ارتفاع ۲۵۰۰ متری و با ارتفاع حدود ۶۰ متر فاصله از نوک قله قرار گرفته است و جنس زمین آهکی است در دهانه ورودی آن که رو به شرق واقع است آثار هوازدگی فیزیکی و خرد شدن سنگ ها، ناشی از یخبندان به صورت واریزه به خوبی قابل مشاهده است که گاه تا حدود یکصد و پنجاه متری تا پای رودخانه نیز واریزه گسترش یافته است. دهانه ورودی آن بسیار کوچک (۴۰ ´ ۵۰ سانتیمتر) است که از طریق یک راهرو تنگ و باریک به طول ۱۰ متر و به قطر حداکثر ۵۰ سانتیمتر به تالار وسیعی منتهی می شود. ابعاد این تالار ۳۶ * ۱۵ متر و حداکثر ارتفاع ۲۰-۱۵ متر است. حوضچه آبی در ضلع شرقی و در ارتفاع ۱.۵ متری از کف غار تشکیل شده است. تالار اصلی از جانب ضلع غربی به وسیله راهروهایی پیچ در پیچ به تالارهای کوچک مربوط می شود.
در بخش یخچالی مسیر همچنان ادامه می یابد تا جایی که برمی خوریم به چاهی که رسیدن سنگ به ته چاه چند دقیقه طول می کشد و این مسیر بی انتها است و مستلزم مطالعه بیشتر است. نوع غار از نوع ریزشی است و احتمالاً غار اصلی باید در عمق ۱۰۰- ۵۰ متری پایین تر از کف موجود غار باشد.
غار یخگان با E4850 تا E4853 عرض جغرافیایی و N3709 تا N3711 طول جغرافیایی در منتهی الیه جنوب شرقی استان اردبیل واقع شده است.
در داخل تار اصلی غار یک دودکش به سمت بالا قرار دارد که به بیرون منتهی می شود و باعث ورود هوا به داخل غار و تهویه طبیعی می شود. به علت موقعیت جغرافیایی و توپوگرافی در کل هوای منطقه به علت نفوذ دائمی رطوبت دریای خزر مرطوب می باشد. در فصول و ایامی که هوا گرم است ورود هوای گرم به فضای داخلی غار و حرکت آن در راهروها و تالارها و برخورد آن با سطوح مرطوب دیوارها و سقف غار سبب تبخیر رطوبت سطحی آنها می شود. این سطوح با از دست دادن انرژی سرد شده و محیط مساعدی جهت انجماد ایجاد می گردد. تشکیل بلورهای یخی به صورت قندیلهای سقفی و ورقه های نازک در سطوح دیوارها سبب می شود درجه حرارت داخلی غار به شدت افت نماید و انجماد با شدت بیشتری ادامه یابد و برعکس چنانچه هوای ورودی سرد و مرطوب باشد با ورود به فضای سردتر داخلی مقداری از انرژی خود را آزاد می سازد و بدین ترتیب هوای داخل غار به تدریج گرم شده و ذوب ورقه ها و قندیلهای یخی و ریزش آنها را موجب می شود. در صورت تداوم این جریان یخهای ریزشی کف غار نیز به تدریج ذوب می شوند و این فرآیند با تغییر دما و رطوبت اشباع هوای خارج به صورت چرخشی ادامه می یابد البته شکل فضای داخلی غار و موقعیت راهروها و تالارها و امکان تبادلات هوایی از طریق ورودیها و دودکش با بیرون در این فرآیند نقش بسیار مهمی دارند.
فرآیند تشکیل بلورهای یخ به هنگام جریان هوای گرم و آب شدن یخها در زمانی که هوای سرد و مطلوب به فضای داخلی غار به ویژه به تالارها و راهروهای پیچ در پیچ نفوذ می کند. در واقع از خاصیت ویژه مولکولهای آب در جذب انرژی در گذر از حالت جامد به مایع و گاز و آزاد شدن انرژی در حالت عکس یعنی تبدیل بخار آب به مایع و جامد پیروی می کند.
روستائیان به ویژه سکنه قراء گندم آباد و جلال آباد، رکن آباد در تابستان یخ مصرفی خود را از این غار تأمین می کنند و اعتقاد دارند که یخ غار شفا بخش است.
بازدیدهای معموله و انجام کند و کاوهای غیر مسئولانه و تغییر در سیستم محیطی اثر را تهدید می کند. بدیهی است با کمترین تغییری در سیستم فیزیکی آن ممکن است ویژگی غار که همانند یخچال طبیعی عمل می کند از بین برود.
